آرش بیدالله خانی
تربت جام و تایباد و نهانخانه های موسیقی مقامی
نوشته‌های مرتبط
امروز خراسان بزرگ یکی دیگر از اسطورههای آواز خودش را از دست داد. غم و حسرت اندوه باری که امروز بر پیکره من و امسال من خواهد نشست تا مدت ها از بین نخواهد رفت. صدای ابراهیم شریف زاده برای من و نسل من و برای مردم منطقه تربت جام و تایباد، خراسان بزرگ و عاشقان موسیقی سنتی- مقامی ایران، صدایی بود پر از روزهای خوش آرامش، صدایی که در زمانههای تنگ نظرانه روزمرگی نشانی از عرفان، مدنیت، بزرگی و قدمت ایرانیت را با خودش به همراه داشت. در روزمرگی تنگ نظرانه امروز و در پروپاگاندای پر سر و صدای انتخابات ریاست جمهوری آمریکا، هیچ کس به خاموشی صدای بلبل خوش نفسی که یکی از هزاران بلبل باغ ایران زمین بود توجه نکرد. ترامپ، آمریکا، برجام و نبض تند زمانه همراه شد با فراموشی بزرگان تاریخ کهن موسیقی ایرانی. محمد ابراهیم شریف زاده از نسل آخر بزرگان موسیقی جنوب خراسان بزرگ بود (منطقه تربت جام و تایباد) که در سن صد سالگی دار فانی را وداع گفت . اندوه مصیب بار غم از دست دادن این بزرگان روز به روز حوزۀ موسیقی مقامی ایران رو تنگتر و کوچکتر می‌کند. عدم حمایت صاحب منصبان دولتی و رشد موسیقیهای سطحی نگر باعث فراموشی موسیقی خراسان شده است. شریف زاده از نسل بزرگانی مانند، غلامعلی پور عطایی، حسین سمندری، نور محمد در پور، عبدالله سرور احمدی و… بود که همگی از منطقه تربت جام و تایباد از بخش جنوبی خراسان بزرگ آمدند و یکا یک این اشخاص در عرصه موسیقی مقامی به نام‌های بزرگی تبدیل شدند.
موسیقی مقامی – عرفانی جنوب خراسان و ساز معروف آن دوتار نماد تمأیلات ایرانگرایانه هزار ساله ای بوده است، که در عمق خود مبانی صوفی گرایان و عرفانی ایران باستان را موعظه می کند. عدم شناخت مناسب این موسیقی و کمبود پژوهش توسط پژوهشگران عرصه موسیقی و بی توجهی روزافزون به بزرگان این عرصه، باعث فراموشی این نوع موسیقی شده است. در زمانۀ مناسبات سیاسی قومی و شکل گیری فراکسیونهای قومی در مجلس، موسیقی مقامی خراسان نماد چند هزار ساله فرهنگ ایرانی و وحدت متجددانه و به روز آن است. موسیقی که توسط کسانی نواخته می‌شود که با وجود تفاوت مذهبی با اکثریت جمعیت ایران، سنت‌های ایرانی‌گری موسیقی هزار ساله عرفانی و مقامی شرق ایران را حفظ کرده اند. ابراهیم شریف زاده غسالی بود که مناسبات موسیقی مدرن را با صدایش بهم ریخته بود و پژوهشگران و بزرگان موسیقی ایران را محصور صدایش کرده بود. استاد شریف زاده در سن صد سالگی، همانند دیگر بزرگان این حوزه که از دنیا رفتند، در گیرا گیر مشکلات مالی و فقر دار فانی را وداع گفت. از بعدی تراژدیک، خبر مرگ این بزرگوارو بی اعتنایی نسبت به آن، بعد افسوس آمیز مرگ وی را بیشتر می‌کند. آواز جنوب خراسان از قدیم الایام از پایه‌های ایرانی‌گری در جغرافیای شرقی ایران فرهنگی بوده و به نوعی از پایه‌های هویت ملی ایرانی محسوب می شده است، اما امروز در گردباد مسائل اجتماعی و سیاسی ایران و توده گرایی محض آن، مرگ یکی از بزرگترین پایه‌های این آواز سنتی چندان به نظر نمی آید. افسوس آنکه استاد شریف زاده در آخرین سالهای عمرش آنقدر مورد بی مهری مسئولان قرار گرفت که حتی در آخرین حضور وی به عنوان داور در جشنوار موسیقی مقامی حتی هزینه سفر وی برای بازگشت به شهرش، توسط مسئولان برگزاری جشنوار نیز پرداخت نشد و این بزرگوار با نود و هشت سال سن مجبور شد مسافت تهران تا تایباد را با اتوبوس طی کند. این سرنوشت اکثر بزرگان موسیقی خطه جنوب خراسان بوده است که با بی مهری دار فانی دنیا را وادع گفته اند. با وجود تمام ناملایمات و بی مهری‌ها در حق این بزرگان، شریفزاده و دیگران بدون هیچ چشم داشتی در راه اعتلای موسیقی مقامی به عنوان بخشی از هنر اصیل ایرانی تلاش کرده‌اند. نوایی وی و بهاره دختر عمو جان از آهنگ‌هایی بوده اند که توسط خوانندگان به نام بارها بازخوانی شده اند. آلبوم خون پاش و نغمه‌ریز وی با همکاری استاد حسین سمندری، بازخوانی آثار چند صد ساله فولکور خراسان و خلق نغمه‌هایی به یادماندنی است که یکی از چند شاهکار این استاد بزرگوار بوده است.
علاوه بر این، مناجاتهای استاد شریف زاده به مثابه موسیقیای عرفانی بود که از روی اشعار مولانا و جامی بعد از نمازهای پنجگانه، مساجد منطقه تربت جام و تایباد را به عطر خویش آغشته میکرد. غم از دست دادن یک به یک بزرگانی همچون استاد شریفزاده تا سالها گریبانگیر موسیقی سنتی و مقامی ایران را خواهد گرفت چرا که نسلهای بعدی حسرت پنجه‌ها و حنجرههای آنها را خواهند خورد. از سالها پیش ضرورت احداث یک پژوهشکده موسیقی مقامی در شرق خراسان به صورت طرح لایحهای در دولت نهم تصویب شد و حتی کلنگ احداث آن در سال ۸۸ در شهرستان تربت جام با حضور مسئولان زده شد، اما با گذشت هشت سال تا به امروز نه تنها این پژوهشکده احداث نشده، بلکه حتی زمزمههای فراموشی طرح نیز شنیده می‌شود. این پژوهشکده قرار بود با بررسی تخصصی موسیقی مقامی این منطقه، آموزش آن و پاس داشتن از زحمات بزرگانی چون شریفزاده، آن را به عنوان میراث تاریخی و کهن شرق ایران به مردمان دیگر فرهنگها معرفی کند و سپس در بلند مدت برای ثبت آن به عنوان میراث فرهنگی – ملی ایران در سازمانهای بین المللی تلاش کند. اما امروز مشاهده می‌شود که این پروژه به دست فراموشی سپرده شده است
امروز، در استانی که هویت ملی ایرانی واممدار تاریخ، فرهنگ و موسیقی کهنش است، در کشاکش سیاست روز و قدرتنمایی ملوک الطوایفی فرهنگی مسئولانش، بزرگان موسیقی این استان در کنج خلوت عارفانه اشان به دیار ملکوت نوائی ای میروند تا نشان جدایی از ملخوق را وراندازند. ایران آینده بدون شک با از دست دادن این بزرگان گوشهای از پازل هویتی خودش را گم کرده است. عدم توجه و رسیدگی به موسیقی کهن خراسان در آینده ضربات جبران ناپذیر فرهنگی و هویتی را به ایران وارد خواهد کرد. در کشاکش نبض تند دنیای مدرنیته واژگون شده و رشد موسیقیهای پاپ سطحی و مبتذل، در صورت عدم توجه به مبانی موسیقی سنتی چند هزار ساله ایرانی در کشاکش مبارزه جناحهای سیاسی بر ضد موسیقی، بدون شک هویت ایرانی موسیقی سنتی را به عنوان بخشی از استخوانبندی و هسته سخت خود از دست خواهد داد. بی توجهی به ابراهیم شریفزاده، حسین سمندری، عبدالله سرور احمدی، غلامعلی پورعطایی، نور محمد درپور و….. به عنوان محافظان این هسته سخت، آیندهای نامعلوم را برای موسیقی چند هزار ساله جنوب خراسان رقم خواهد زد. حداقل کاری که در آینده برای محافظت از میراث ابراهیم شریف زاده می توان انجام داد، گسترش هنر موسیقی مقامی از طرق علمی و بزرگداشت این بزرگان در محافل هنری و آکادمیک ملی میباشد. امید است این خواسته هنر دوستان و عاشقان موسیقی مقامی ایران فرهنگی بزرگ در آینده حداقل به پاس زحمات این عزیزان توسط مسئولان عملی شود. خالق نوائی و عارف دل رنجیده پرواز تو از بام این دنیا برگشت ناپذیر است و زبامی که برخاستی مشکل نشینی ، چرا که دل تو از این دنیا رنجیده شد. باشد که خدایتان و خدایشان شما را بیامرزد و در آرامش ابدی مخلوقشان با صدای نوائی دل نشینشان، فرشته‌ها را به رقص عرفانی وادارند.
آرش بیدالله خانی همکار گروه خراسان انسان‌شناسی و فرهنگ و دانشجوی دکتری علوم سیاسی دانشگاه تهران است.
گروه خراسان انسان‌شناسی و فرهنگ ضمن تسلیت ضایعه درگذشت این استاد عالی قدر به جامعه فرهنگی و هنری کشور تلاش خواهد کرد در آیندهای نزدیک در ویژهنامهای به طور مفصل و تخصصی به موسیقی مقامی خراسان بپردازد. بدین وسیله نیز از تمامی محققان و علاقهمندان به مشارکت در این مجموعه دعوت به عمل میآید.