بوشیدو؛ طریقت سامورایی یا روح ژاپنی

نیتوبه، اینازو، ۱۳۸۸، بوشیدو؛ طریقت سامورایی یا روح ژاپنی، توجمه ی محمد نقی زاده و منوچهر منعم، تهران: شرکت سهمی انتشار .

وطن پرستی، آیین سلحشوری و جنگ آوری، مفاهیمی هستند که از دیرباز جایگاه ویژه ای در فرهنگ ژاپن داشته و منشا تحولات بزرگی در تاریخ این کشور بوده اند و در بسیاری از آثار مکتوب از گذشته تا کنون به آن ها اشاره شده است.

از جمله آثار اولیه ای که به مفهوم جنگ آوری و جنگ آور آرمانی ژاپنی می پردازد، کتاب “کوجی کی” (KOJIKI ) است که درواقع کهن ترین کتاب بازمانده به زبان ژاپنی می باشد و در سال ۷۱۲ میلادی نوشته شده است. تصویری که این کتاب از جنگ آور ژاپنی ترسیم می کند نماد هماهنگی آرمانی بین شاعری و جنگاوری است که از ویژگی های منحصر به فرد فرهنگ ژاپنی به شمار می آید. همچنین از دیگر آثاری که به مفهوم سلحشوری و جنگ آوری پرداخته اند می توان به “شوکو نیهون گی” (SHOKU NIHONGI ) اشاره کرد که متعلق به سال ۷۹۷ میلادی بوده و از جمله کتب قدیمی تاریخ ژاپن است که ظاهرا کلمه بوشی برای نخستین بار در آن به کار رفته و به جنگجوی فرهیخته دلالت می کند.

کالیکات در مقاله ای تحت عنوان “بوشیدو” که در کتاب جان ژاپنی به چاپ رسیده است، بوشیدو را “راه یا طریقت جنگاور” معنا می¬کند. این اصطلاح که به قانون اخلاقی طبقه سامورایی حاکم اشاره دارد؛ در دوره ئه دو (۱۶۰۰-۱۸۶۸) در ژاپن رواج یافت. بوشیدو نه تنها روح رزمی و چیره دستی در کاربرد سلاح است، بلکه وفاداری و سرسپردگی مطلق به مولا و امیر خود و نیز یک حس نیرومند افتخار شخصی و سرسپردگی به وظیفه و شجاعت در فداکردن جان خود در نبرد یا در آداب و آیین به شمار می آید.

در این رابطه یکی از آثار کلاسیک شایان توجه کتاب “بوشیدو؛ طریقت سامورایی یا روح ژاپنی” است که توسط اینازو نیتوبه در ۱۸۹۹به زبان انگلیسی نوشته شده و در آمریکا انتشار یافت. این کتاب در اوایل دهه ۱۹۹۰ با ترجمه به زبان ژاپنی و تفسیرهای جدید به بازار آمد و رکورد فروش را از آن خود کرد تا از این طریق مردم به خصوص نسل جوان و جنگ ندیده ژاپن با بعضی از زوایای روحیات اجداد خود آشنا شوند. البته لازم به ذکر است که تنها یادآوری خلقیات اجداد ژاپنی موجب انتشار مجدد کتاب بوشیدو در سال های اخیر آن هم با تیراژ فراوان نیست. بلکه به باور مترجمین این اثر، در واقع کاهش تمایلات میهن پرستی و فداکاری در ژاپن، که در اوایل دوران میجی و در نتیجه اصلاحات آموزشی پس از جنگ جهانی دوم توسط آمریکا رو به زوال گذاشت، از دیگر دلایل انتشار مجدد این کتاب است. به این ترتیب اصطلاح بوشیدو که در طول قرن ۱۷ در ژاپن استفاده می شد؛ بعد از انتشار کتاب نیتوبه اینازو، در ژاپن و غرب کاربرد عمومی یافت.
این کتاب به لایه های مهمی از خلقیات و روحیات مردم ژاپن اشاره می کند؛ به طوری که فوروکاوا تشی تلاش نیتوبه را تحت عنوان بوشیدو، مدخلی می داند که بر اخلاق ژاپنی به طور کلی نوشته شده است. (فوروکاوا تشی،۱۳۸۰: ۴۱۹)
“کتاب بوشیدو؛ طریقت سامورایی یا روح ژاپنی” پس از مقدمه مترجمین و نویسنده، در هفت بخش تنظیم شده است و در مجموع شامل ۱۹۲ صفحه می باشد.
نویسنده در بخش اول این کتاب تحت عنوان بوشیدو به عنوان نظامی اخلاقی، بوشیدو را به مثابه قانونی نانوشته مشتمل بر معدودی اندرز و مثال معرفی می کند که مربوط به طریقت و اصول اخلاقی بوده و به سامورایی های مبارز تعلیم داده شده و آن ها بر حسب وظیفه ای که به لحاظ طبقه اجتماعی خود داشتند ملزم به حفاظت و رعایت آن در زندگی روزانه خود بودند.
در بخش دوم این کتاب نویسنده به بررسی سرچشمه های بوشیدو پرداخته و در این زمینه به مکتب بودا، ذن، شینتوییسم، و تعالیم کنفسیوس اشاره کرده است. در این بخش همچنین شرحی از اصول اخلاقی و هفت فضیلت بوشیدو که هر جنگ آوری باید در کسب و به نمایش گذاشتن آن ها بکوشد، آمده است.
آموزش و پرورش سامورایی بخش سوم این کتاب را تشکیل می دهد و در این رابطه به کنترل نفس، نهاد انتقام و خودکشی، و شمشیر به عنوان روح سامورایی می پردازد. از جمله مباحثی که در این بخش به آن پرداخته شده تاکید بر این نکته است که آموزش و پرورش یک سلحشور با هدف کاربردی مورد نظر بوده و باید خصلت های نیک اخلاقی در جنگجو پرورش یابد و در واقع قابلیت های ظریف تر همچون دوراندیشی، هوش و احتجاج و استدلال تحت الشعاع آن قرار دارند.
بخش چهارم کتاب با آموزش و وضعیت زنان دنبال می شود. نویسنده در این بخش به بیان وجوه اصلی تربیتی زنان همچون خانه داری، پاکدامنی و آموزش رزمی اشاره کرده و بر نقش و موقعیت زنان در جهت اعتلای خانه در ژاپن کهن و نیز شان والای آن ها در مقام همسر و مادر، تاکید می کند.
در بخش بعدی کتاب نویسنده به نفوذ بوشیدو به مثابه نوعی نفوذ اخلاقی در گروه ها و طبقات اجتماعی می پردازد و به این نکته اشاره می کند که هر چند بوشیدو معرف نظام اخلاقی و طریقت سامورایی است اما از بسیاری جهات از صافی طبقه اجتماعی اولیه خود عبور کرده و به عنوان خمیرمایه ای در بین مردم عمل نمود و معیاری برای کل مردم تدارک دید.
نیتوبه در بخش پنجم کتاب خود به طرح این پرسش می پردازد که آیا بوشیدو همچنان زنده است؟ و در پاسخ به این پرسش بوشیدو را با نیروی ناخودآگاه و مقاومت ناپذیری که دارد، مظهر روح ژاپنی در گذشته و حال می داند که می توان آن را انگیزه اصلی در موفقیت ژاپن و تبدیل آن به یک کشور صنعتی در سطح جهان دانست. با این حال نویسنده معتقد است؛ با آن که اثرات بوشیدو در باور و رفتار ژاپنی عمیقا ریشه گرفته است، اما اثراتش ناخودآگاه و بی صداست. به این معنا که مردم بدون آن که استدلال کنند، به آنچه که به ارث برده اند، از دل واکنش نشان می دهند.
در نهایت نویسنده در بخش آخر کتاب به آینده (نظام اخلاقی) بوشیدو پرداخته است. وی در ابتدای این بحث، با مقایسه سرگذشت بوشیدو در ژاپن و شوالیه گری در اروپا، مدعی است که اگر تاریخ دوباره تکرار شود، مسلما آنچه بر شوالیه گری در اروپا گذشت، برای بوشیدو در ژاپن هم تکرار خواهد شد. به این ترتیب نویسنده بر آن است که با تغییر شرایط جامعه، بوشیدو و اصول آن علی رغم نقش تاثیر گذاری که در تثبیت موقعیت ژاپن و موفقیت های آن در مسیر توسعه و پیروزی در جنگ ها داشته، در خطر فراموشی قرار دارد.
انتشار کتاب بوشیدو با عنوان روح و جان ژاپنی در میان طبقات مختلف این کشور عکس العمل های متفاوتی را بر انگیخته است. عده ای آن را لازمه تقویت روحیه نسل جوان برای درستی، صداقت، وفاداری و شهامت دانسته، و گروهی دیگر آن را نشانه ای از تجدید شعارهای دولت میجی تحت عنوان گشور ثروتمند- ارتش نیرومند با تمایلات میلیتاریستی می دانند و اصولا بوشبدوب نیتوبه را بوشیدو میجی با هدف های نظامی و سرسپردگی ملی تلقی کرده و آن را با بوشیدو اصیل در تضاد می دانند.

درباره نویسنده:
نیتوبه در سال ۱۸۶۲ در توکیو متولد شد و پس از غسل تعمید به کیش مسیحیت گروید. وی پس از فراغت از تحصیل در کالج کشاورزی ساپورا هوکائیدو به دانشگاه جان هاپکینز در آمریکا رفت و پس از مراجعت به ژاپن به دانشیاری همان کالج منصوب شد. آن گاه برای ادامه تحصیل رهسپار آلمان شد. وی علت نوشتن کتاب را در یکصد سال پیش به زبان انگلیسی سوالی در مورد چگونگی آموزش مذهب در ژاپن بیان کرد. وقتی نیتوبه پاسخ می دهد که در مدارس ژاپن آموزه های مذهبی تدریس نمی شود، سوال کننده با تعجب می پرسد پس در ژاپن اخلاق را چگونه به جوانان می آموزند؟ نیتوبه به این فکر می افتد که کتابی در مورد اخلاق و روحیات مردم ژاپن بنویسد.

درباره محمد نقی زاده، مترجم کتاب:
دکتر محمد نقی زاده، در سال ۱۳۲۰ در تهران متولد شد. وی دانش آموخته اقتصاد کشاورزی در سال ۱۳۴۴ از دانشکده کشاورزی دانشگاه تهران، و دارای دکترای اقتصاد کشاورزی از دانشگاه دولتی کیوتو است. وی پس از فارغ التحصیلی با سمت دستیاری در این دانشگاه و دانشیاری دانشکده حقوق و اقتصاد دانشگاه دولتی چیبا، تا مارس ۱۹۸۷ همکاری و از آوریل همان سال، به سمت استاد اقتصاد دانشگاه میجی گاکواین منصوب شد که همچنان ادامه دارد. از سال ۱۳۸۳ نیز به عنوان استاد وابسته دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران با این دانشگاه همکاری دارد. تقی زاده بین سال های ۱۹۹۴ تا ۲۰۰۰ میلادی در سه دوره متوالی برای نخستین بار به عنوان یک ژاپن شناس خارجی به سمت رئیس موسسه تحقیقات بین المللی دانشگاه ژاپن انتخاب و هم اکنون در سمت استادی و عضو هیئت امنای این دانشگاه فعالیت می کند. وی در سال ۲۰۰۸ به پاس توسعه نظام آموزش و تحقیقات ژاپن موفق به دریافت نشان فرهنگی امپراتوری دولت ژاپن شد.

منابع:
جاوید، علیرضا، نجاری، محمد، نقد ساختار اندیشه، تهران، آشیان: ۱۳۸۸.
چالز.آ.مور، جان ژاپنی (بنیادهای فلسفه و فرهنگ ژاپنی)، ترجمه ع.پاشایی، تهران، موسسه نگاه معاصر:۱۳۸۰.
ninjaoninjutsu.blogfa.com
www.wikipedia.com