آداب‌ورسوم نوروزی در گیلان
سمانه خلیلی فر
نوشته‌های مرتبط
جلگه گیلان به شکل سنتی و به‌طور طبیعی تا پیش از تسلط صفویان، به دو قسمت شرقی و غربی تقسیم می شد. مبنای این تقسیم نیز جریان سفیدرود بود. این رود به سبب میزان تأثیرگذاری و همچنین دشواری در عبور، گیلان را از نظر فرهنگی و سیاسی به دو بخش تقسیم می‌کرد.
گیلان، سرزمین باران به سبب برخورداری از تاریخ کهن، مملو از آیین‌ها و فرهنگ هاست. بخش زیادی از این آیین ها و سنن متأثر از وضع طبیعی، جغرافیایی و معیشتی است که برای پاسخگویی به نیازهای جسمانی و روانی انسان شکل گرفته اند. در بعد فرهنگی، رابطه انسان با محیط، شکل خاصی پیدا مىکند. سنگ، کوه، آب، گیاه، زمین، آسمان و همه آنچه در پهنه هستى است، جان مىگیرد و با انسان به سخن درمىآید، انسان نیز بخشی از خواسته ها و کمبودهایش را در محیط فرهنگی و در تعامل با آن بروز می دهد.
گیلان به سبب انزوای جغرافیایی و استقلال سیاسی و حتی دینی با سایر نواحی ایران، هویت فرهنگی خاصی پیدا کرده بود. این تفاوت‌های فرهنگی امروز نیز چندان آشکار است که با اندکی تساهل می شود از هویت مستقلی برای گیلانیان سخن گفت. اگرچه پس از تسلط صفویان بر گیلان و پیوستن آن به دولت مرکزی و رسمی شدن مذهب تشیع در سرتاسر ایران، بخش زیادی از آداب و سنن محلی تحت تأثیر فرهنگ ملی و سبک زندگی جدید قرار گرفته، تغییر شکل داده یا از بین رفته‌اند. بااین‌حال از لابه‌لای متون تاریخی و روایت‌های محلی می¬توان به ممیزات فرهنگی گیلان پی برد. در این مجال تنها به برخی از آداب و سنن نوروزی اجمالاً پرداخته خواهد شد.
پدیده نو شدن سال اهمیت زیادی در زندگی انسان داشته و سبب به وجود آمدن یک‌رشته از آیین ها و سنن غنی شده است. مراسم پیشواز نوروز اغلب جنبه تمثیلی دارد و در ارتباط با نوزایی طبیعت است. گیلانیان با آیین‌های نمایشی چون عروس گولی، رابرچره (چراننده آهو)، نوروزخوانی، چهارشنبه سوری و دست‌مال آتی به استقبال نوروز می رفته اند. حدود ۱۵ تا ۲۰ روز مانده به سال نو، مراسم استقبال از جشن نوروز آغاز می شود، خانه ها، مغازه ها و خیابان‌ها خاکروبی و پاک می شدند و دانه های عدس و گندم را خیسانده در ظرف‌ها می‌رویاندند. پس‌ازآن کار نوروزخوانان شروع می شد که از افراد شناخته‌شده و باسواد بودند. در هر گروه نوروزخوانِ مسن تر اشعار اصلی نوروز را می خواند و بقیه تکرار می کردند. نان سفره نوروزی بیشتر از جنس کوماچ، کشتا، خولفا نان، کدونان و نان برنجی بود که تمامی شان از آرد برنج پخته می شدند. آجیل نوروز هیچ‌گاه از بازار خریداری نمی شد و اجزای آن تخم صیفی، دانه های بلال، نخود، عدس و برنج بود که پس از خیساندن برشته می¬کردند.
آداب و رسوم در شهر رشت بسیار زودتر از سایر نقاط گیلان دستخوش تغییر و تحول گردید و بسیاری از آنها منسوخ شده یا دامنه شیوع و نفوذ آن به شدت کاهش یافته است. از این رو یافتن ردپای این آداب و رسوم در وضع فعلی کار دشواریست اما با توجه به منابع تاریخ محلی که برای شناسایی این موارد بسیار مفیدند می توان مواردی از این دست را شناسایی کرد.رشت در گذشته مرکز بعضی مراسم سنتی گیلان، نظیر خیمه شب بازی بود و دست اندرکاران این نمایش از رشت به نقاط دیگر گیلان نیز می رفتند. بزرگترین جشن و سرور مردم رشت، همانند سایر نقاط ایران مراسم نوروز و متعلقات آن، نظیر چهارشنبه سوری ، سفره هفت سین و سیزده بدر بوده است. بعضی بازی ها نظیر بازی های آهوچره و تکتم چی، در آخرین روزهای ماه اسفند اجرا می شد که این بازی نیز امروز به روستاها و بعضی شهرهای کوچک منتقل شده است. بازی آهوچره در منطقه شرق گیلان در شمار بازی ها و نمایش های مقدمه نوروز انجام می شده است. این بازی به صورت سه نفره (بازیگر آهو، شعرخوان و توبره کش) اجرا می شد. آهوچره با هر یک از دو گونه نمایشی عروسی گُولِه و تکم شباهت دارد. باید توجه داشت که در محدوده رواج آهوچره، نمایش عروسی گوله، با عنوان پیربابو شناخته می شود. وسیله اصلی این بازی، گونه ای عروسک نمایشی است. این آیین در سال۱۳۹۰ به شماره ۲۳۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید. این بازی ها امروزه به ندرت در رشت برگزار می شود. بعضی از جشن های قدیمی نیز نظیر ختنه سوران کمتر برگزار می شود و بعضی دیگر نظیر گازفوروشان (مراسم دندان درآوردن کودکان) در میان بعضی از گروه های مردم باقی مانده است.
چهارشنبه‌سوری
برخی از آداب آئینی در مناطقی خاص به لحاظ برگزاری و میزان توجه توده مردم به آنها، متفاوت است. چنانکه چهارشنبه‌سوری در گیلان متفاوت و مهم‌تر از نوروز تلقی می شده است. چهارشنبه سوری در گیلان به نام گول گوله چارشنبه معروف است. گول در فارسی برابر گُل و به معنای مجازی سرخ شدن در برابر گرما و حرارت است. در برخی از روستاها و آبادی های شهرستان رشت این آیین را آخره چارشنبه (چهارشنبه ی پسین) نیز می نامند. اهالی گیلان در این روز نیز سفره ی هفت‌سین می آرایند. تخم‌مرغ‌ها را با پوست پیاز رنگ کرده از روی نقش های آن فال می بینند. پس از آن با گفتن تبریک و شادباش بر سر سفره ی شام می نشینند و غذاهای مخصوص این شب نظیر پلو و ماهی شکم پر، تره ترشی، سبزی کوکو و سیر سبز تناول می کنند. از دیگر مراسم این شب می توان به «قاشق زنی» و «دست مال آتی» اشاره کرد.
در غروب روز چهارشنبه سوری افرادی که حاجتی دارند، درحالی‌که یک چادر کهنه و کاسه ای مسی و قاشق در دست دارند، به در خانه ها می روند و بدون تکلم دق الباب کرده و با قاشق بر روی کاسه می کوبند. در این هنگام صاحب‌خانه به صدای آنها دم درمی‌آید و در کاسه ای که به همراه آنان است اندکی از آجیل شب چهارشنبه یا یک عدد تخم‌مرغ و یا غذای پخته می ریزد و در را می بندد. در «دست‌مال آتی» نیز نوجوانان و کودکان پس از زدن زنگ خانه افراد آن‌قدر پشت در باقی می ماندند تا صاحب‌خانه در را باز کند و چیزی به آنها هدیه نماید. این مراسم به‌طور رمزی نشانی از پاسداشت نعمات الهی و طبیعی است و به اهل محل خاطرنشان می‌سازد که در بین شهروندان کسانی هستند که باید به آنها کمک کرد.
ادامه متن به همراه پانویس ها در فایل ورد: nouroz
این مطلب در ویژه نامه نوروز ۱۳۹۷ و سالگرد انسان شناسی و فرهنگ منتشر شده است.