مقدمه:
فرانک لوید رایت درکتاب خود به نام شهر زنده چنین می نویسد: « زمان حال یک سایه ی همیشه در حرکت است که دیروز را از فردا جدا می کند» این بدان معناست که برای درک عصر حاضر و شناخت و پیش بینی آینده شهرها بایستی به گذشته نگریست و چارچوب اصلی فرآیند توسعه ی آن را کشف و مسائل را در مسیر تحولشان دنبال کرد (اوستروفسکی، ۱۳۷۱).
چه چیزی سبب شکل گیری یک شهر است ؟ روستاها بالغ بر صدها نفر جمعیت را در بر میگیرند . حومه های شهری هزاران نفر، شهرها صدها هزار و کلان شهرها میلیونها نفر را شامل می شوند و امروز کلان شهرها جمعیتی فراتر از ۲۰ میلیون نفر را در بر می گیرند (soja,2000:236) . واژه های City و Urban هر دو مشتقی از زبان لاتین هستند : City از واژه‌ی (Citizen)Civis و Urban از Urbs(city) .یکی برای محل سکونت و دیگری به عنوان یک مکان به کار می رود. (Miles,2007:8-9) واژه “Cite” از واژه لاتین “Civitas” نیز از قرن یازدهم وارد زبان فرانسوی می شود. این واژه به معنی ” شهر ” به ویژه در قالب یک شخصیت حقوقی است به گونه ای که در قرون وسطی به فدراسیونهای قبیله ای رومی نیز اطلاق می شد . واژه “Cite” در شکل جدید تر خود در زبان فرانسوی به مرکز شهر یا بخش قدیمی تر شهر در یک شهر بزرگ ویا به شهرک های خاص و اقماری نیز اطلاق می شود. واژه “Civita” در لاتین معادل واژه “Polis” یونانی است که در یونان باستان پیش از آنکه به معنی یک فضا باشد به معنای نوعی سازمان یافتگی ویژه اقتصادی – سیاسی منطبق بر یک فضای خاص است. ( فکوهی ،۲۷:۱۳۸۳-۲۶).
جمعیّت شهری جهان در چند دههء گذشته رشد سریعی داشته است.در دورهء ۱۹۹۰-۱۹۵۰ جمعیّت شهری جهان بیش از ۳ برابر شد و از ۷۳۰ میلیون به ۳/۲ میلیارد نفر رسید.احتمال می‌رود که بین سالهای ۲۰۲۰-۱۹۹۰ این میزان دو برابر گردد و به بیش از ۶/۴ میلیارد نفر برسد (آتش، ۱۳۸۲: ۱۹۰). بدین ترتیب آنچه امروز بویژه در گستره ی جهانی اهمیت یافته کلانشهرها هستند که از ملاکهای اصلی برای تعیین آنها میزان جمعیت ساکن در آنها است.
مفهوم کلانشهر به گونه ای از شهرهای جدید اطلاق می شود که جمعیت متراکم و ثروت بسیار زیادی را در خود متمرکز کنند و عموما به مثابه مرکز اصلی تصمیم گیری و تعیین برنامه ریزی های گوناگون اقتصادی-اجتماعی در یک منطقه ی بزرگ و یا در یک کشور عمل کنند (فکوهی، همان: ۱۲۱). از سال ۱۹۵۰ هیچگونه تغییر قابل توجهی در مفهوم اصلی پهنه های کلان شهری وجود نداشته است، اگرچه از آن زمان دگرگونی های معنی داری در توزیعات جغرافیایی به وقوع پیوسته و انتظار می رود که این تغییرات بیشتر شوند. به دلیل سیالیت موجود در اصطلاح پهنه های آماری کلان شهری اغلب اوقات کاربرد محاوره ای این اصطلاح “پهنه های خدماتی”، “پهنه ی کلان” یا “MSA” است که نه فقط یک شهر بلکه حومه های اطراف شهری، منطقه ی خارج از شهر و در مواردی نواحی روستایی را نیز در بر می گیرد. یک پهنه ی کلان شهری چند مرکز با توسعه ی پیوسته یا شهر های هم بسته(conurbation) که وابسته به شهر هستند، مرتبط نیست. در تعریف پهنه ی کلان شهری کافیست که یک یا چند شهر هسته ای را تشکیل دهند که با دیگر نواحی درجه ی بالایی از ادغام را برقرار کند (http://www.anthropology.ir/node/11263 ).
در این مقاله قصد بر این است که به تاریخ فرهنگی معاصر شهر در ایران پرداخته شود و با توجه به افزایش قابل ملاحظه ی جمعیت طی سه دهه ی گذشته طبعا بحث کلانشهر نیز مطرح خواهد شد. شروع تحولات در روند شهرنشینی و شهرسازی در ایران را شاید بتوان از دوره ی مشروطیت دانست. البته پیش از این نیز در زمان قاجار و یا حتی در زمان صفویه، شاهد تأثیرپذیریها و الگوبرداریهایی هستیم. به عنوان مثال می توان در این رابطه به ساخت حصار هشت گوش تهران به تقلید از حصار پاریس و یا خیابان کشی ها در زمان قاجار در تهران اشاره کرد. بدین ترتیب بایستی اذعان داشت که شکل گیری و توسعه ی شهر و به دنبال آن کلانشهرها در ایران از شهر تهران آغاز شده و به دیگر شهرهای اصلی کشور گسترش یافته است.
گسترش شهرنشینی، افزایش جمعیت و روند رو به رشد مهاجرت به شهرها به ویژه شهرهای بزرگ، سکونت بیش از %۷۱ جمعیت کشور در شهرها و نزدیک به ۴۰ % این جمعیت در هشت شهر بزرگ کشور (اصفهان، اهواز، تبریز، تهران،شیراز، کرج، قم و مشهد) (www.eshiraz.ir.infotech ) به موازات تعدد مدیریت، محدودیت منابع مالی، سنتی بودن ساختار اداری و تشکیلات، فاصله امکانات و توان مالی با توقع، انتظارات و نیازهای عمومی، وضعیت فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی شهروندان و … می تواند ضرورت تحقیق و بررسی در این زمینه را هر چه بیشتر روشن سازد.
برای خواندن مطلب در زیر کلیک کنید:
نوشته‌های مرتبط
پیوست اندازه
۱۶۳۴۷