جف بویچنر، کلیفورد براون و استفن ویتینگتون برگردان رضا اسکندری
chichenitza
نوشته‌های مرتبط
ریشه‌ی قوم مایا در هاله‌ای از اسرار پنهان است. بعضی از ساخت‌گاه‌های باستانی به جای مانده از شکارگران و گردآوران خوراکی در منطقه‌ی عمومی مایا یافت شده است، اما ارتباط این میادین به کشاورزان مایا چندان روشن نیست. در اراضی پست جنوبی شواهدی کهن-بوم‌شناختی از جنگل‌زدایی در حدود دو هزار سال پیش از میلاد وجود دارد که فرض می‌شود با توسعه‌ی سکونت کشاورزان در منطقه در ارتباط است؛ با این حال شواهدی از خودِ این سکونت‌گاه‌ها در دسترس نیست. قدیمی‌ترین بقایای حضور کشاورزان در این منطقه در سواحل گوآتمالا و چیاپاس کشف شده است. این فرهنگ که با نام اوکوس (Ocos) شناخته شده است به سال‌های ۱۸۰۰ تا ۱۴۰۰ پیش از میلاد باز می‌گردد، اما بعید است که این مردمان مایا بوده باشند.
قدیمی‌ترین بقایای باستان‌شناختی که در اراضی پست‌تر کشف شده و مشخصا به مردمانی تعلق دارد که بعدها قوم مایا را تشکیل دادند، در سایت‌هایی مانند کوئِیو (Quello)، بلیز و اِل‌میرادور (El Mirador) در گوآتمالا پیدا شده‌اند و به حدود هزار سال پیش از میلاد باز می‌گردند. در دوره‌های پیش‌کلاسیک میانی و متاخر، جمعیت در این منطقه به صورت قابل توجهی افزایش یافت، ساخت‌گاه‌های بزرگی احداث شد، و در دوره‌ی پیش‌کلاسیک متاخر (در حدود سال‌های ۴۰۰ قبل از میلاد تا ۲۵۰ میلادی) تمام مولفه‌های جوامع پیچیده و دارای دولت ظهور یافتند: طبقه‌بندی اجتماعی، تمرکز سیاسی، اقتصاد تخصصی‌شده، هنر و معماری دارای جزییات، تجارت با نواحی دوردست و خط‌نوشته‌ی هیروگلیف.
دوره‌ی کلاسیک (۲۵۰ تا ۹۰۰ میلادی) شاهد رشد ساخت‌گاه‌هایی بزرگ با جمعیتی قابل توجه بود که تعاملات سیاسی و اقتصادی پیچیده‌ای از جمله تولید ادوات و فنون جنگاوری را دربرداشت. در این دوره جمعیت اراضی پست مایا به چند میلیون نفر بالغ می‌شد که بسیار بیشتر از ساکنین امروزی این اراضی است. نظام معیشتی لازم برای پشتیبانی از چنین جمعیتی، ترکیبی بود از درخت‌کاری، ماهی‌گیری، باغ‌داری و کشاورزی گسترده. نظام اقتصادی نیز تخصص‌های مختلف و تولید انبوه و هم‌چنین تجارت گسترده را شامل می‌شد. شواهد نشان از این دارند که ساختار اجتماعی به صورت خانواده‌های گسترده‌ای بوده است که نظام‌های تباری را ایجاد می‌کرده‌اند. باور عمومی بر آن است که این نظام‌های تباری بر مبنای اصول پدرتبارانه سامان می‌یافتند، اما این احتمال نیز وجود دارد که برخی از مردمان مایا دوتبار بوده باشند. جمعیت، پیچیدگی اجتماعی، هنرها و معماری، همگی در دوره‌ی کلاسیک متاخر (۶۰۰ تا ۹۰۰ میلادی) به اوج خود رسید.
در پایان دوره‌ی کلاسیک، جمعیت در اراضی پست جنوبی و بخش‌هایی از اراضی پست شمالی به طرز محسوسی کاهش یافت. دلایل این کاهش هنوز موضوع بحث‌های بسیاری است. شواهدی از خشک‌سالی، افت شرایط زیست‌محیطی، اضافه جمعیت و جنگ‌های خونین ادواری در زمان‌ها و مکان‌های مختلفی کشف شده‌اند. هیچ نظریه‌ی واحدی برای تبیین تمامی این شواهد کفایت نمی‌کند. این افول جمعیت ظاهرا به واسطه‌ی مجموعه‌ای از روی‌دادها و در طول دو قرن اتفاق افتاده است و نه به واسطه‌ی روی‌دادی واحد.
در اواخر دوره‌ی کلاسیک، منطقه‌ی تپه‌های پوک (Puuk) در یوکاتان شاهد آخرین دوره‌ی درخشان شکوه و اوج‌گیری تمدن مایا بود. بسیاری از ساخت‌گاه‌های بزرگ مانند اوکسمال (Uxmal)، ساییل (Sayil)، کابا (Kabah) و نوه‌پات (Nohpat) در این دوره بسط یافتند. این امکان وجود دارد که این منطقه، که از زمین‌های کشاورزی بسیار حاصلخیزی برخوردار است اما در مقابل فاقد منابع آب آشامیدنی کافی است، پذیرای مهاجرانی از دیگر اراضی پست بوده باشد.
تقریبا در همین زمان، در پایان عصر کلاسیک و آغاز عصر پساکلاسیک (در حدود سال ۱۰۰۰ میلادی)، شهر چیچن‌ایتزا (Chichen Itza) به مهم‌ترین مرکز سیاسی در اراضی شمالی مبدل شد. در این شهر آثار جهان‌وطن و دست‌چین‌شده‌ای قابل مشاهده است. ارتباطات این شهر با تمدن‌های نواحی مرکزی مکزیک روشن است، اما به درستی معلوم نیست این تماس‌ها با توله‌تِک‌ها بوده با قومی دیگر. برخی بر این باورند که چیچن دارای شکلی نوآورانه از حکومت بوده که آن را جکومت مشترک، یا به زبان مایایی «مول تِپال» (Mul Tepal) نامیده‌اند و ظاهرا شکلی از پیمان میان تبارهای مختلف بوده است. این شکل حکومتی با سایر اشکال حکومت در عصر کلاسیک تفاوت داشت؛ اشکالی که بر نوعی کیش شاهان آسمانی مبتنی بودند.
در دوره‌ی پساکلاسیک متاخر (۱۲۰۰ تا ۱۵۴۲ میلادی)، بزرگ‌ترین شهر مایا، شهر مایاپان (Mayapan) در منطقه‌ی یوکاتان بود. بر اساس مستندات دوران استعمار، مایاپان نیز به صورت «مول تپال» اداره می‌شد که در نهایت به جنگی خون‌بار انجامید. هنر و معماری این شهر نشان‌گر تاثیرات چندی از حوزه‌ی تمدنی مکزیک است که با احیای برخی از سنن مایایی، مانند نصب و ساخت الواح پیشانی در بناها، ترکیب شده‌اند. در همین زمان در اراضی پست جنوبی قلمرو مایا، صرف‌نظر از معدود سکونت‌گاه‌هایی در نوار ساحلی دریای کاراییب و نواحی دریاچه‌ای در مرکز این منطقه، خالی از سکنه بوده‌اند. در عصر پساکلاسیک به جمعیت اراضی مرتفع مایا افزوده شد و گروه‌هایی مانند «کیچه» (K’iche / Quiche)، «مام» (Mam) و «کاک‌چیکِل» (Kaqchiquel) دولت‌هایی کوچک اما قدرتمند را در این نواحی پایه گذاشتند که نبردهایی تلخ را علیه اسپانیایی‌ها به انجام رساندند.
