باستان شناسی نظام صنعتی؛ رویکردی در تبیین تأثیر متقابل انسان و صنعت در شهر: مطالعه موردی کارخانه سیمان ری در شهر تهران

industry

نویسندگان: محمد اسماعیل اسمعیلی جلودر، اشکان پوریان اولی، محمد مرتضایی

چکیده
باستان‌شناسی نظام صنعتی، شاخه¬ای از باستان‌شناسی است که علی‌رغم عدم پذیرش همه جانبه جامعه دانشگاهی به عنوان شاخه¬ای از باستان‌شناسی تا ۲۰ سال گذشته، توانسته کمک-های ارزشمندی به مطالعه تاریخ جوامع صنعتی ارائه دهد. در اینجا سعی شده که نسبت به روش¬شناسی مطالعه میدانی بر وجه جامعه¬شناختی، فرهنگی و تحلیلی باستان‌شناسی نظام صنعتی تأکید بیشتری صورت گیرد. به همین منظور ابتدا تاریخچه¬ای از نظام صنعتی و تحلیل-های نظری مرتبط با آن بیان می‌شود. سپس تاریخچه¬ای از باستان‌شناسی صنعتی و روش-شناسی مطالعه در این حوزه ارائه می‌گردد. در ادامه سعی می‌شود که بر رهیافت¬های نظری این حوزه¬ی پژوهشی، پرداخته و در نهایت امکانات باستان‌شناسی صنعتی در ایران مورد مطالعه و تحلیل قرار گیرد. در این رویکرد بررسی کارخانه سیمان ری به‌صورت موردی نمونه عینی از این نوع پژوهش معرفی شده است.

کلید واژگان: انقلاب صنعتی، ایران، باستان‌شناسی نظام صنعتی، جامعه صنعتی، ری.

مقدمه و بیان مسئله
آنچه با صفت صنعتی می¬آید را شاید بتوان یک دوره تاریخی نامید، اما بیش از آن، صنعت ممیز نوع خاصی از اقتصاد و به تبع آن نوع خاصی از جامعه است. جامعه متأثر از صنعت جامعه‌ای تولیدمحور است که شرایط بنیادین آن سمت‌وسوی افزون¬گرایی دارد. امروزه عمر جامعه صنعتی به عنوان بالاترین سطح توسعه‌یافتگی، به سر آمده است. جهان امروز، شرایطی را پشت سر می‌گذارد که جامعه پسا¬صنعتی نامیده می‌شود. (کومار، ۲۰۰۵: ۲۹). در معنای ساده، اقتصاد چنین جامعه‌ای بیش از پیش از بخش تولید به بخش خدمات روی آورده، امری که جهان را به سمت بحرانی عظیم و بین‌المللی کشانده است (کاستلز: ۲۰۰۹).

باستان‌شناسی نظام صنعتی، به طور ساده به مطالعه آثار مادی و مشهود صنعت، صنایع و صنعتی شدن می¬پردازد. این حوزه مطالعاتی در طول نیم قرن عمر خود توانسته در سرزمین‏های مادری صنعت (بریتانیا و سپس آمریکای شمالی) به ثبت اسناد و شواهد متنابهی از این دوره¬ بپردازد. با این¬حال، این حوزه مطالعاتی در بعد باستان¬شناسانه خود، در بسیاری از کشورها جهان اول که سنت باستان‌شناسی تاریخ فرهنگی هنوز اقتدار خود را حفظ کرده (البته این امر تنها شامل حال ایران که کشوری صنعتی نیست هم نمی‌شود)، جای ِپایی نیافته است و این از طرفی به دلیل تعیین محدوده زمانی برای محوطه¬های فرهنگی از طرف نهادهای رسمی این کشورها و از طرف دیگر به دلیل سنت دانشگاهی حاکم بر آنها است. در بسیاری از کشورها، به خصوص بریتانیا، باستان‌شناسی صنعتی به ندرت بار نظری علوم انسانی را همراه داشته است و این امر تا حد زیادی به فعالان این حوزه برمی‌گردد که اغلب باستان‌شناس نبوده‏اند و از تحصیلات دانشگاهی در علوم انسانی بهره‏ای نداشته‏اند. در اینجا سعی می‌شود ضمن معرفی باستان‌شناسی صنعتی، نگاهی به راهبردهای نظری مسلط بر این حوزه¬ی پژوهشی شود، به همین دلیل نیز به‏جای اصطلاح «باستان‌شناسی صنعتی» که در زبان فارسی تا حدی مبهم به نظر می‏رسد و مطالعه‏ صرف فناوری را بازگو می‌کند، از اصطلاح باستان‌شناسی نظام صنعتی استفاده می‌شود تا به بار بالقوه‏ نظری و جامعه‏شناختی این حوزه تأکید شود.

باستان¬شناسی نظام صنعتی و چالش¬های آن

کنت هادسون، یکی از مهم‌ترین پیش‏کسوتان «باستان‏شناسی صنعتی» در بریتانیا این واژه را اصطلاحی فراگیر می‏داند که به مطالعه‏ مدارک موجود روش‏های قدیم تولید، فروش کالاها و حرکت مردم از یک مکان به مکان دیگر می‏پردازد (لانکتون، ۱۹۷۸: ۱۰۷). آنگوس بوشانان این اصطلاح را بدین صورت تعریف می‌کند: «شاخه‌ای از پژوهش است که به مطالعه، بررسی، ثبت و در برخی مواقع حفظ آثار صنعتی می¬پردازد. هدف آن با این‏حال، تخمین اهمیت این بناها در بافت تاریخ اجتماعی و فناوری است (بیوچانن، ۱۹۸۹: ۶). با نگاه به این دو تعریف می‌توان دو شیوه، یکی صرفاً توصیفی و دیگری، تحلیلی‏ را از هم جدا نمود.
آنچه به عنوان باستان‌شناسی نظام صنعتی نامیده می‌شود، از میانه¬ دهه ۱۹۵۰ از بریتانیا آغاز شد. عامل اصلی گرایش به این نوع پژوهش، تلاش برای ثبت و حفظ بناهای مربوط به زمان باشکوه انقلاب صنعتی بریتانیا بود. در واقع در اینجا مسئله‏ نقش بزرگ بریتانیا و غرور ملی برای حفاظت آثار این دوره بود که شروع این پژوهش‌ها را موجب شد. مطالعه‏ در این زمینه از دهه‏ ۱۹۲۰ میلادی آغاز شده بود که جامعه نیوکامن هم‌زمان با انحطاط نظام اقتصادی و صنعتی بریتانیا، شروع به پژوهش در این زمینه کرد (هادسون، ۱۹۷۲: ۹۲). این اصطلاح ظاهراً برای اولین بار توسط دونالد دادلی در ۱۹۵۳ به کار رفت (فولی، ۱۹۶۸: ۶۶). این گرایش در میانه دهه ۱۹۵۰ به عنوان گرایشی کلیدی در باستان‌شناسی بریتانیا و معرفی میراث فرهنگ آن از جایگاهی رسمی برخوردار شد. از آن زمان باستان‌شناسی صنعتی یک حوزه پژوهشی پذیرفته در قالب باستان‌شناسی تلقی گردید (نیورسون و پالمر، ۱۹۹۸: ۲). همزمان با گسترش این مطالعات در بریتانیا جامعه‏ باستان‌شناسی صنعتی ایالات متحده در ۱۹۷۲ تشکیل شد و از ۱۹۷۵ به انتشار کارهای خود پرداخت (پورسل، ۱۹۸۳: ۳۰۷). باستان‌شناسی نظام صنعتی علی‌رغم مباحثی که عمرشان به اندازه نظام صنعتی است، اغلب جنبه¬ای کاملاً توصیفی داشته و محوطه¬های صنعتی را معرفی و بازگو کرده است. معرفی ماشین‌آلات و مراکز تولیدی عمده¬ترین هدف باستان‌شناسی نظام صنعتی را به خود اختصاص می¬دهد. این امری است که حداقل تا آغاز دهه‏ی ۹۰ میلادی در ادبیات این حوزه مشهود است (کسلا، ۲۰۰۵: ۳).

متن کامل مطلب را در قایل پیوست مطالعه کنید.—-Published