الناز پوریمین*
” من شخصاً ترجیح می‌دهم که یک درخت را در لباس شکوهمند شاخه‌ها و برگ‌هایش ببینم تا اینکه باقیمانده‌ای از آن را به‌صورت یک فرم هندسی هرس شده مشاهده کنم. -ژوزف آدیسون-”
نوشته‌های مرتبط
برای درک بهتر معماری ارگانیک ابتدا سؤالی مطرح شده می‌آوریم که چگونه میان یک ساختمان، به‌عنوان یک مصنوع، با محیط طبیعی خود یا در داخل شهرها با محیط ساخته‌شده، رابطه‌ای شکل می‌گیرد؟ و پاسخ یورگ کورت گروتر به آن سه حالت زیر است:
· تضاد: مصنوع به‌عمد، خود را از محیط جدا کرده و به‌عنوان چیز دیگر خود را نشان می‌دهد.
· تقابل: مصنوع نه‌تنها جدا از محیط است که با آن مقابله می‌کند.
· تجانس: مصنوع چه از نظر فرم، تکنیک و جنس “زبان” محیط را پذیرا می‌شود.
در میان این سه حالت، توجه ما به حالت تجانس می‌تواند هدف اصلی معماری ارگانیک را باشد.
تجانس به مفهوم یگانگی و همگون شدنِ مصنوع و طبیعت است مانند خانهی آبشار رایت که در میان جنگلی بکر بر روی آبشاری در نزدیک شهر پیتسبورگ ایالت پنسیلوانیا قرار دارد.
هشت ویژگی که در تحلیل این اثر شاخص می‌توان به آن اشاره کرد به شرح زیر است که تماماً نشان‌دهندهی متجانس بودن این اثر با محیط خود است.
۱. حداقل دخالت در محیط طبیعی
۲. تلفیق حجم ساختمان با محیط طبیعی به‌گونه‌ای که هر یک مکمل دیگری باشد
۳. ایجاد فضاهای خارجی بین ساختمان و محیط طبیعی
۴. تلفیق فضای داخل با خارج
۵. نصب پنجره‌های سرتاسری و از بین بردن گوشه‌های اتاق
۶. استفاده از مصالح محیط طبیعی مانند صخره‌ها و گیاهان چه در داخل و چه در خارج بنا
۷. نمایش مصالح به همان‌گونه که هست، چه سنگ باشد چه چوب و یا آجر
۸. استمرار نمایش مصالح از داخل به خارج نما. ) قبادیان، (۱۳۹۰
تمامی ارزش‌های خانهی آبشار به‌عنوان یکی از آثار مدرن و شاخص معماری ارگانیک به نمایش گذاشتن هرچه بهتر ارتباط میان مصنوع (در اینجا ساختمان ویلا) و طبیعت است.
لوئیچی اسنوزی در رابطه با موضوع تجانس طبیعت با مصنوع می‌نویسد: “زمانی که قصد ایجاد بنا در یک بستر طبیعی را داریم، محوطه را لحظه‌ای از استحاله دراز مدت طبیعت پنداشته، در آبادانی آن تلاش می‌کنیم. بدین ترتیب چنین می‌پنداریم که می‌خواهیم بنایی را در منظره‌ای طبیعی جاسازی کنیم، بلکه می‌خواهیم منظرهٔ جدیدی خلق کنیم. حتی احداث ساختمان در بافت و زمینه‌ای تاریخی، نه به معنی تطبیق کامل ساختمان با محیط، بلکه ایجاد سازمان‌دهی فضای جدیدی است که بافت قدیم را به شهر جدیدی تبدیل می‌کند ” ) گروتر، (۱۳۹۰
گروتر در رابطه با نقل‌قول اسنوزی در کتاب زیبایی‌شناسی در معماری می‌نویسد: اسنوزی طبیعت را نفی نمی‌کند، اما آن را جزئی با ارزش و برابر در این مجموعه تلقی می‌کند: آنچه باید ساخته شود نباید در طبیعت حل شود، اما لازم است طبیعت را در طرح، چنان مدنظر قرار دهد که نهایتاً مجموعه‌ای کامل و یگانه به وجود آید. ) گروتر، (۱۳۹۰
تجانس میان مصنوع و طبیعت ویژگی‌هایی را به همراه دارد که خود بیانگر تعریف قیدشدهٔ معماری ارگانیک که فرانک لوید رایت آن‌ها را در ۹ عبارت مطرح کرد:
· طبیعت: شامل محیط خارج و داخل بنا
· ارگانیک: به معنای همگونی و تلفیق اجزا با نسبت کل به‌جز و جز به‌کل
· شکل تابع عملکرد: نه‌فقط عملکرد صرف، فرم و عملکرد یکی هستند
· لطافت: مصالح همچون شاخه‌های درختان تکمیل‌کنندهٔ ساختمان باشند
· سنت: صرف تبعیت مطرح است و نه تقلید
· تزیینات: رابطهی آن همچون گل‌ها به شاخه‌های بوته است
· روح: در درون آن وجود دارد و از داخل به خارج گسترش می‌یابد
· بعد سوم: ضخامت و عمق
· فضا: شالودهی پنهانی که تمامی ریتم‌های ساختمان باید از آن منبعث شود و در آن جریان داشته باشد. ) قبادیان، (۱۳۹۰
درمجموع می‌توان گفت هر آنچه به‌عنوان مصنوع به دست بشر ساخته شود، اگر در تجانس با طبیعت قرار گیرد و وحدت و یگانگی به همراه داشته باشد معماری ارگانیک تلقی می‌شود. به‌زعم فرانک لوید رایت معماری ارگانیک یعنی تلفیق شدن کل مجموعه.
معرفی شاخص‌های معماری ارگانیک و تأثیر آن بر سلامت انسان
در پی تعریف‌های گفته‌شده از مفهوم معماری ارگانیک، طراحی فضاهایی را می‌توان ارگانیک نامید که بر مبنای شاخص‌های طبیعی طرح‌ریزی شده باشند. این شاخص‌ها خود درون طبیعت یافت می‌شوند و رشد می‌کنند و حس پویایی را در انسان زنده نگه می‌دارند. اشل کاپلان رویارویی انسان با محیط طبیعی را تجربهٔ سبز می‌نامد. پژوهش‌ها نشان می‌دهند که تجربهٔ سبز فشار روانی را کاهش می‌دهند و احساسات و حالات خلقی را برمی‌انگیزد. وقت‌گذرانی در طبیعت، آثار مثبتی بر احساسات انسان دارد و سلامتی وی را تقویت می‌کند. به‌عنوان مثال دسترسی به طبیعت، باعث تعادل ریتم شبانه‌روزی بدن، پایین آوردن فشار خون، کاهش استرس و افزایش جذب ویتامین D و مواردی از این قبیل می‌شود. خصوصیات زیستی انسان به گونه ایست که نیاز به زندگی در کنار طبیعت دارد. همه انسان‌ها با طبیعت در ارتباط‌اند و حفظ این ارتباط برای حفظ سلامتی کلی بدن مهم است. تحقیقات روان شناسان در مورد تأثیر گل و گیاه بر رفتار انسان نشان می‌دهند که ارتباط با طبیعت و لذت بردن از مناظر زیبای آن، راهی ساده اما مهم جهت کسب آرامش و تلطیف روح و روان انسان است و توسعه آن می‌تواند در کاهش بروز خشونت، افسردگی، خودکشی و … مفید باشد. )بمانیان, (۱۳۹۳
حال اگر بخواهیم عناوینی را به‌عنوان شاخص‌های معماری ارگانیک معرفی کنیم فقط کافی است نگاهی اندازیم و آن‌ها را از دل طبیعت استخراج کنیم. با اینکه طبیعت دارای بیشمار المان و شاخص طبیعی است، ما با استناد بر استنباط خود، داده‌هایی را از طبیعت استخراج کرده و با بررسی این داده‌ها عناوین زیر را معرفی می‌کنیم و به تأثیر آن بر سلامت روان انسان می‌پردازیم:
۱- نور:
“ماده، نور خاموش شده است … وقتی که نور دست از نور بودنش بردارد ماده می‌شود. در سکوت، تمایلِ بودن نهفته است، بودن برای بیان چیزی … در نور نیز تمایل بودن نهفته است … بودن برای خلق کردن چیزی …”
لوئی کان
نور، اولین شرط برای هر نوع ادراک بینایی است. از زمانی که انسان خود را شناخته است، روشنی روز نویدبخش زندگی برای ساکنین بوده، اشیا درخشان و روشن امری زنده را در ذهن انسان به یاد می‌آوردند تا جایی که مورد ستایش و احترام قرار می‌گرفتند، تقریباً در همهی ادیان نور سمبل حکمت الهی و عنصر همهی نیکی‌ها و پاکی‌ها و حرکت از تاریکی به‌سوی روشنایی بوده است؛ اما هرچه که محل‌های سکونت مصنوعی‌تر و پیچیده‌تر شدند، نور از طریق منافذ یا پنجره‌ها وارد فضا شدند. ) ارجمندی، ه. (۱۳۹۰
مطابق دیدگاه هلموت کوستر نور، ساعت زیستی انسان را با روز، شب و چرخه فصلی هماهنگ می‌کند. کمبود روشنایی طبیعی روز می‌تواند منجر به اختلالات سیستم عصبی خودمختار، هدر دادن انرژی، خستگی، تمایل به خود انزوایی و اختلالات متابولیسم شود. برعکس، نشان داده‌شده است که نوردرمانی شدید به فرایند درمان کمک می‌کند. ) ارجمندی، ه. (۱۳۹۰
دکتر فلامکی در کتاب خود می‌نویسد: “نور، پس از گذاری بر بخش فیزیولوژیک پیکرهٔ انسانی (یا هم‌زمانی با آن) بر موجودیت روانی آدمی نیز اثرگذاری دارد.” ) فلامکی، م، (۱۳۹۳
هرچه محیط روشن‌تر باشد و نور بیشتری به داخل فضا وارد شود، باعث شادابی و آرامش خاطر بیشتری در افراد می‌شود. فضای روشن باعث کاهش سطوح استرس و بهبود کارایی کلی می‌شود.
طراحی روشنایی ساختمان می‌تواند به‌سلامتی و سازگاری و به دنبال آن، عملکرد مناسب کمک و یاری رساند.
۲- آب:
از مقدس‌ترین نمادهای روشنایی بر زمین آب بوده است. نماد فکر و اندیشه و عنصر هستی‌بخش. آب نماد برکت، باروری و رحمت است. نشانی از سبزی و رویش. نماد پاکی و زلالی و چشمهٔ حیات. در قرآن دربارهٔ آب به‌عنوان یکی از عناصر بهشتی مقدس نام‌برده و گفته‌شده همه چیز را از آب جان بخشیدیم. ) طوسی، م. (۱۳۹۰
حضور آب در فضا نشانی از لطافت محیط و تأکیدی بر شفافیت آن فضا است. صدای آب روان در تمام سطوح رخنه می‌کند و پیام دعوت به اطراف پراکنده و ساکنان بنا را به‌سوی خود می‌خواند و اگر آب در حالت راکد باشد منعکس‌کنندهٔ آسمان و بسط فضا در محیط است. ) پورمند، ح.(۱۳۹۰
آب و روانشناسی انسان مجموعه‌ای است پیچیده از روح و ذهن و جسم. چه در حالت سکون و چه در حالت حرکت نوازش دهنده روح انسان است؛ بنابراین از آب به‌عنوان یک عنصر آرامش‌بخش می‌توان در طراحی فضاهای پراسترس و تنش‌زا کمک گرفت.
۳- گل‌ها و گیاهان:
طبیعت و زیبایی‌های آن همواره در کنار انسان برای تلطیف روح و روان او و مأمنی برای فرار از هیاهوی دنیای بیرونی و درونی او بوده و هست. ارتباط با طبیعت و لذت بردن از مناظر زیبای آن راهی ساده، اما مهم جهت کسب آرامش و تلطیف روح و روان آدمی است که در این بین کاشتن گل و گیاه و نگاه به آن‌ها می‌تواند بیش از هر چیز شادی و طراوت را به انسان هدیه دهد. پژوهش‌ها نشان می‌دهد خریدن گل، کاشتن گل و گیاه و به‌طورکلی نگاه کردن به گل باعث برانگیخته شدن احساس شادی، آرامش و طراوت، مثبت اندیشی و دوری از غم و اندوه می‌شود.
پروفسور جنت هاویلند جونز- روانشناس- از دانشگاه روگرز می‌گوید: «نکته جالب توجه درباره نقش گل در سلامت روحی- روانی افراد آن است که فرد با تماشا کردن به گل و لذت بردن از طراوت، رنگ و عطر زیبای آن می‌تواند حالت روحی نامتعادل خود را تغییر داده و به حالت طبیعی بازگرداند؛ درواقع گل عاملی جهت تعدیل رفتار در طول شبانه‌روز بوده و هر بار نگاه کردن به گل عاملی جهت ایجاد یک اتصال عصبی مثبت در مغز است.”
اگرچه امروزه با ماشینی شدن جوامع و صنعتی شدن دیگر آن‌چنان خبری از خانه‌هایی با حیاط‌های بزرگ و یا باغ مانند نیست ولی امروزه در همین آپارتمان‌های کوچک نیز می‌توان با فراهم آوردن فضای سبز متناسب با آپارتمان و نورگیر آن از برخی گل‌ها و گلدان‌هایی که روح آپارتمان و فضای کوچک خانه می‌تواند روح تازه‌ای ببخشد. ) شفیق پور، م (۱۳۹۴
مراجع
[۱] گروتر، ی. زیبایی‌شناسی در معماری، مرکز چاپ و انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، ۱۳۹۰.
[۲] قبادیان، و، مبانی و مفاهیم در معماری معاصر غرب، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، ۱۳۹۴.
[۳] بمانیان، م.، رشیقی فیروزآبادی، س. بررسی مزایای وجود باغ شفابخش در مراکز سرطانی کودکان، دومین همایش ملی پژوهش‌های کاربردی در عمران، معماری و مدیریت شهری، تهران، دانشگاه جامع علمی کاربردی، ۱۳۹۳.
http://www.civilica.com/Paper-CEUCONF02-CEUCONF02_577.html
[۴] ارجمندی، ه. تأثیرات روانشناختی و معنوی نور و رنگ خانه‌های سنتی ایرانی بر ساکنان، مجله حکمت و معرفت، شماره ۶۹، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، دی ۱۳۹۰.
[۵] فلامکی، م، ریشه‌ها و گرایش‌های نظری معماری، نشر فضا، ۱۳۹۳.
[۶] طوسی، م. امامی فر، ن. نمادشناسی و نشانه‌شناسی عناصر باغ‌های ایرانی با توجه به عناصر باغ فین کاشان، فصلنامه علمی- پژوهشی نگره، شماره ۱۷، بهار ۱۳۹۰.
[۷] پورمند، ح. کشتکار قلاتی، م. تحلیل علت‌های وجودی ساخت باغ ایرانی، مجله هنرهای زیبا، شماره ۴۶، تابستان ۱۳۹۰.
[۸] شفیق پور، م. ایجاد احساس آرامش در انسان در ارتباط با گل و گیاه، گزارش باشگاه خبرنگاران جوان، فروردین ۱۳۹۴
*کارشناس‌ارشد مهندسی معماری