علی اضغر نامی زاده
شهرستان سرخس در استان خراسان رضوی ایران با وسعت ۵۴۷۲ کیلومتر مربع در منتهی الیه شمال شرقی ایران و مجاورت جمهوری ترکمنستان و رود مرزی تجن قرار گرفته است. در سال ۲۰۱۱.م جمعیت این شهرستان ۸۹۹۵۶ نفر بوده که ۳۷۱۶۲ نفر آن ساکن شهر سرخس(مرکز این شهرستان) و بقیه ساکن ۸۰ روستا و شهر کوچک مزداوند(با نام تاریخی مزدوران) بوده¬اند. با احداث راه آهن بین المللی مشهد- سرخس – تجن و فعال شدن گمرک مرزی در بیست سال گذشته، سرخس تا حد زیادی از انزوای جغرافیایی گذشته اش بیرون آمده و تبدیل به محور اصلی مبادلات تجاری بین المللی با آسیای مرکزی و افغانستان شده است. پالایشگاه گاز خانگیران، منطقه ویژه اقتصادی سرخس و سد بزرگ دوستی بر روی رودخانه مرزی هریرود -که نقش مهمی در تأمین آب شهر سه میلیون نفری مشهد دارد- از دیگر ویژگی های سرخس است.
نوشته‌های مرتبط
سرخس دارای تاریخی و تمدنی دیرینه است و حتی فردوسی حماسه سرای بزرگ ایرانی هزار سال پیش دو بار در کتاب شاهنامه اش از سرخس یاد کرده است. تاریخ سرخس را می¬توان به سه بخش عمده تقسیم کرد. دوره اول دوره اساطیری و باستانی(پیش از قرن هفتم میلادی)، دوره دوم دوره اسلامی تا اوایل قرن سیزدهم شمسی(اوایل قرن ۱۹.م) و دوره سوم دوره معاصر یعنی قرون سیزده و چهارده(قرن ۱۹.م) است. دوره سوم مبنای مطالعه این کتاب است. مطالعه ای که ماهیت آن بررسی تاریخ محلی و قوم نگاری است و با استفاده از متون اسنادی، مصاحبه و استفاده از منابع شفاهی صورت گرفته است.
در منطقه سرخس ما با سه شهر سرخس روبرو هستیم. نخست شهر تاریخی سرخس که به نام سرخس افراسیابی یا سرخس کهنه شناخته می شد در کناره رود مرزی تجن قرار داشته و در نیمه اول قرن ۱۹.م از بین رفته است. دوم سرخس ایران است که توسط حشمت الدوله حاکم وقت خراسان در سال ۱۲۳۷.ش(۱۸۵۸.م) به صورت قلعه ای نظامی بنا شده و در ابتدا نام آن، قلعه سرخس ناصری(منسوب به ناصرالدین شاه قاجار) و سرخس نو بود و هم اکنون سرخس ایران نام دارد. سرخس ایران در سمت غربی و مجاورت رود مرزی تجن واقع شده است. سرخس سوم که در سال ۱۸۸۳.م توسط روسیه بنا شده و به سرخس روس یا سرخس نوتر شناخته می شد درست در مقابل سرخس ایران و در سمت شرقی رودخانه مذکور قرار گرفته و هم اکنون جزئی از خاک جمهوری ترکمنستان است.
عواملی همچون تهاجمات مداوم ترکمن ها به نواحی شمال شرق ایران و ناتوانی حکومت قاجار در حراست از سرزمین و مردم این نواحی باعث ناامنی شدید منطقه تاریخی سرخس و خالی شدن آن از جمعیت شد. با تاسیس قلعه سرخس ناصری و استقرار تدریجی اقوام و طوایف مختلف ایرانی در این منطقه از یکسو و گسترش نفوذ و تسلط روس ها بر آسیای مرکزی، کم¬کم سرخس امن و آباد شد.
شهرستان سرخس به دلیل استقرار تدریجی اقوام و طوایف مختلف در آن از تنوع زیاد قومی- طایفه ای برخوردار شده است و از این حیث شباهت فراوانی با کشور ایران دارد. خاستگاه مهاجرتی اقوام و طوایف سرخس بسیار متنوع بوده و اجداد مردم سرخس در نیمه دوم قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم از مناطق مختلفی راه مهاجرت به این منطقه را در پیش گرفته اند.
اگرچه مقصد اولیه برخی نیاکان سرخسی های امروز آن سوی مرزهای کنونی ایران یعنی ترکستان روسیه بوده است که با هدف کار در مزارع پنبه، دامداری، کشاورزی و تجارت صورت پذیرفته ولی وقوع حوادثی همچون انعقاد قرارداد مرزی آخال در ۱۸۸۱.م، وقوع انقلاب اکتبر ۱۹۱۷.م روسیه و قرارداد ۱۹۲۱.م بین ایران و اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی، باعث گردید آن ها سکونت در سرخس را انتخاب نمایند.
امروزه ده ها گروه قوم، طایف و گروه های مهاجرت کرده از استان ها و نقاط مختلف ایران و بعضاً خارج از ایران در سرخس زندگی می کنند که مهم ترین آن ها عرب ها، سیستانی ها(زابلی ها)، بلوچ ها، ترک های آذربایجانی،کرمانی ها، تیموری ها، شاهسون، تربتی ها و تعداد زیاد دیگری هستند. در طول تاریخ حدوداً یکصد وپنجاه سال گذشته، مردم سرخس با وجود برخورداری از تنوع زیاد قومی، زبانی و مذهبی در نهایت آرامش با همدیگر زندگی کرده اند، هیچگاه در بین آنان اختلاف قومی یا مذهبی وجود نداشته است و از همبستگی محلی کم نظیری برخوردار بوده اند. هم اکنون به دلیل تحولات همه جانبه چند دهه اخیر، تمایزات قومی- طایفه ای و زبانی تا حد زیادی در بین مردم سرخس از بین رفته است. آن ها دیگر سرخس را وطن اصلی خود می دانند و همپای بقیه مردم ایران به تدریج خرده فرهنگ محلی آن ها مشابهت بیشتری با فرهنگ ملی پیدا می کند.
این کتاب که به معرفی اقوام، طوایف و دیگر گروه های مهاجرت کرده به منطقه سرخس می پردازد در سه بخش نوشته شده است. بخش نخست به معرفی بیش از ۵۰ گروه قومی طایفه ای و گروه مهاجر اختصاص یافته است. بخش دوم شامل معرفی ۸۰ روستای شهرستان سرخس می شود که در آن دلیل نامگذاری هر روستا، بنیانگذاران، ترکیب قومی و اجتماعی و اشخاص مهم آن بررسی شده است. بخش سوم پیوست های کتاب است که در ارتباط با دو بخش پیشین تدوین شده است. مرور فشرده تاریخ ۲۰۰ ساله اخیر سرخس، معرفی مرزبانان محلی سرخس در طول دوره یک صد سال گذشته، زندگینامه چهار تن از اشخاص بانفوذ محلی معرفی، اشعار ۱۰ نفر از شاعران در باره سرخس و در نهایت عکس بیش از ۲۰۰ نفر اشخاص مهم محلی و اسناد تاریخی اجزاء بخش سوم را تشکیل می دهد.
نویسنده کتاب علی اصغر نامی، زاده ۱۹۶۳.م سرخس، دارای درجه فوق لیسانس جامعه شناسی از دانشگاه تهران(۱۹۹۴.م)، پژوهشگر اجتماعی و عضو انجمن جامعه شناسی ایران است و در مشهد زندگی می کند.