فراغت در شهر؛ بررسی موردی گذران اوقات فراغت در مجموعه ائل گؤلی شهر تبریز با تأکید بر پیک نیک شبانه(۱)

دانشگاه تهران

دانشکده علوم اجتماعی

پایان نامه جهت اخذ مدرک کارشناسی انسان شناسی، استاد راهنما: دکتر ناصر فکوهی، بهار ۱۳۸۹

چکیده

فراغت یکی از مهمترین شاخه های مطالعات انسان شناسی است. فراغت بخش مهمی از زندگی روزمره ی افراد را تشکیل می دهد. نظر به تنوع روزافزون فعالیت های فراغتی در شهر، انسان ها برای گذران اوقات فراغت خویش دست به انتخاب می زنند.این انتخاب آزادانه صورت نمی گیرد بلکه تابع عواملی است. سن، جنس ، طبقه ی اجتماعی و سلیقه ی فردی مهمترین عوامل دخیل درگزینش یک فعالیت فراغتی هستند. تلاش برای ایجاد سازگاری میان خواست های افراد و امکانات و شرایط موجود، به پیدایش صورتهای جدید از فعالیت های اوقات فراغت یا تحول صورت های پیشین منجر می شود.

پیک نیک یک شیوه ی گذران اوقات فراغت خانوادگی است که سابقه ی طولانی در ایران دارد. با تغییر شکل زندگی در شهرهای مدرن عادات گذران فراغت نیز دگرگون شده است. مقایسه میان نتایج تحقیقات اخیر با آثار مکتوب برجای مانده و حافظه ی تاریخی انسان ها نشان می دهد که پیک نیک اولاً در حال گذار از یک رفتار روزانه به یک رفتار شبانه است. ثانیاً مکان پیک نیک از خارج شهر به داخل شهرها منتقل شده است. پیک نیک حالتی از جشن های مدرن به خود گرفته است. پژوهش حاضر به روش میدانی و با به کارگیری ابزارهای مشاهده و مصاحبه، به تغییر زمان پیک نیک توجه دارد و پیک نیک شبانه در مجموعه ی تفریحی ائل گؤلی تبریز را بررسی می نماید.

ویژگی خانوادگی بودن پیک نیک و لزوم انتخاب وقت آزاد مشترک میان اعضای گروه خویشاوندی ، افزایش احساس امنیت در نتیجه ی روشنایی فضای شبانه و سهولت حمل و نقل به دلیل رشد فناوری، قرار داشتن مجموعه ی ائل گؤلی در داخل شهر، افزایش امکانات تفریحی و رفاهی در آن ، در کنار هیجان طلبی و کاهش کنترل اجتماعی در شب و رغبت افراد به کسب تجربه های جدید، مهم ترین دلایل روی آوردن افراد به پیک نیک شبانه در ائل گؤلی است.

آب، سرسبزی ، نور، زمین مناسب، امکانات بهداشتی، امکانات بازی و سرگرمی و تجانس با افرادی از گروه اجتماعی مشابه عناصر مورد توجه در پیک نیک ایرانی است که در پیک نیک شبانه نیز به چشم می خورد.

واژگان کلیدی: اوقات فراغت، سبک زندگی، پیک نیک، پیک نیک شبانه، ائل گؤلی، تبریز

به نام خداوند جان و خرد/کزین برتر اندیشه برنگذرد

با سپاس از روشنگری بی دریغ استاد ارجمندم جناب آقای دکتر فکوهی،

با تشکر از راهنمایی های ارزنده استاد گرامیم سرکار خانم دکتر رفعت جاه،
با تشکر از همفکری ارزشمند دوستانم مریم عباسی، پگاه لطفیان، معصومه الماسی،
با تشکر از حسن نیت و همکاری سازنده آقایان مهندس قربانی و مهندس وکیلی آذر،
و با قدردانی از همسرم آقای باقرزاده که در تمامی مراحل کار همراه و پشتیبانم بود.

فهرست مطالب

طرح مسئله
پیشینه و ادبیات
سؤالات تحقیق
اهداف تحقیق
مشکلات تحقیق
مقدمه
بخش اول : کلیات و مفاهیم نظری

فصل اول :
۱.۱ تعریف فراغت
۱.۲ واژه شناسی/تعاریف و مفاهیم
۱.۳ تاریخچه فراغت
پیدایش فراغت/ فراغت در جهان/ فراغت در ایران
۱.۴ فراغت در عصر حاضر
انگارش های نوین فضا و زمان/ رابطه تکنولوژی و فراغت / رابطه قدرت و فراغت /
رابطه اقتصاد و فراغت / روابط انسانی مدرن

فصل دوم :
۲.۱ عوامل مؤثر در گزینش فعالیت اوقات فراغت
زمان / فضا / سن / جنسیت و خانواده / طبقه اجتماعی / سلیقه و سبک زندگی
۲.۲ پیک نیک
تعریف و تاریخچه / مؤلفه های پیک نیک ایرانی/ ابزار پیک نیک/ پیک نیک به مثابه یک جشن

بخش دوم یافته های تحقیق

فصل سوم :
۳.۱ تبریز وجه تسمیه و تاریخچه / موقعیت جغرافیایی و سیاسی / جمعیت و فرهنگ و اقتصاد
۳.۲ مجموعه فرهنگی – تفریحی ائل گؤلی
وجه تسمیه و تاریخچه/ معرفی بخش های مختلف مجموعه

فصل چهارم :
۴.۱ انسان سالمندان/ پسران جوان / زوج ها/ خانواده ها
۴.۲ زمان فصل / روزهای هفته / ساعات شبانه روز
۴.۳ فضا تقسیم بندی جغرافیایی/تقسیم بندی کارکردی/تقسیم بندی عمومی-خصوصی/تقسیم بندی قدسی -ناقدسی

فصل پنجم:
۵.۱ تکنولوژی نورپردازی/ حمل و نقل
۵.۲ اقتصاد صنعت گردشگری/ صنعت حمل و نقل/ مسکن و شهرسازی/ اشتغال
۵.۳ قدرت قدرت در سطح کلان/ قدرت در سطح خرد
۵.۴ روابط انسانی
روابط درون گروهی/ روابط برون گروهی

فصل ششم:
۶.۱ مؤلفه های پیک نیک شبانه
کنشگران/ محل/ فراوانی زمانی/ تغذیه/ حجم گروه/ اطلاع رسانی/ فعالیت های جانبی/ابزار پیک نیک

بحث و نتیجه گیری
فهرست منابع

ضمایم

الف) مأخذشناسی اوقات فراغت
ب) نقشه ها

فهرست تصاویر و قاب ها
عکس شماره ۱، سالمندان
عکس شماره ۲، گروه پسران جوان
عکس شماره ۳، زوج ها
عکس شماره ۴، خانواده
عکس شماره ۵، قایقرانی در دریاچه
عکس شماره۶، عمارت
عکس شماره ۷، محل های اتراق
عکس شماره ۸ ، میز شطرنج
عکس شماره ۹، ایستگاه های فرهنگی
عکس شماره ۱۰، دست فروشی
عکس شماره ۱۱، فضای جنگل کاری شده
عکس شماره ۱۲ ، نورپردازی دریاچه ائل گؤلی
عکس شماره۱۳ ، برج سازی در اطراف ائل گؤلی
عکس شماره ۱۴، کارگران مشغول کار
عکس شماره ۱۵، حفظ امنیت توسط نیروی پلیس
عکس شماره ۱۶، تپه ی پرچم
عکس شماره ۱۷، مرکز فوریت پزشکی
عکس شماره ۱۸، یک گروه خویشاوندی
عکس شماره ۱۹، اغذیه فروشی سیار
قاب شماره۱، مصاحبه با مرد دست فروش
قاب شماره۲ ، مصاحبه با مسئولین مجموعه (قسمت نخست)
قاب شماره ۳، مصاحبه با مسئولین مجموعه( قسمت دوم) قاب شماره ۴، خروج از نقش های مرسوم (مصاحبه)
قاب شماره ۵، انتخاب محل اتراق (مشاهده)
قاب شماره ۶، تهیه غذای پیک نیک (مصاحبه)

کروکی شماره ۱ ، محدوده ی پرازدحام شمال شرقی نقشه ی شماره ۱، موقعیت شهر تبریز در شمال غرب ایران
نقشه ی شماره ۲، موقعیت ائل گؤلی در تبریز
نقشه ی شماره ۳، مجموعه ی ائل گؤلی
جدول شماره ۱،آب و هوای تبریز
جدول شماره ۲ ، آمار فضای سبز و تأسیسات ائل گؤلی نمودار شماره ۱، هرم سنی تبریز طبق آمار ۱۳۸۵ با تفکیک جنسی

طرح مسئله
زندگی روزمره ی انسان در جامعه ی مدرن ترکیبی است از کار و فراغت. انسان ها در جنبه ی کار تا حد زیادی با یکدیگر اشتراک دارند. کار در جامعه ی صنعتی علیرغم تنوع شکل ظاهری ، از قوانین یکسانی تبعیت می کند. آنچه باعث تمایز انسان ها از یکدیگر می شود شغل آن ها نیست بلکه چگونگی گذران فراغت آن ها است. انسان ها می کوشند فردیت خود را حفظ کنند و فراغت تنها عرصه ای است که می تواند این خواسته را برآورده سازد. سبک های مختلف زندگی با توجه به نحوه ی گذران اوقات فراغت شکل می گیرد. اوقات فراغت به عنوان زمان آزاد و فارغ از الزامات کار اهمیتی قابل توجه در زندگی انسان دارد. برنامه ریزی برای گذران اوقات فراغت در شرایطی که هر لحظه از زمان ارزش فوق تصور یافته است، امری لازم و حیاتی است. به خصوص در شهر که زمان محدودتر و فضا متراکم تر و فعالیت ها پیچیده تر است و انسان ها گزینه های فراوانی برای انتخاب دارند. اوقات فراغت چنان که با فعالیت های همسو با فرهنگ جامعه و در راستای اعتلای فرد سپری شود، نتایج ارزنده ای نصیب فرد و جامعه می سازد اما اگر با فعالیت های مخرب و آسیب زا بگذرد تبعات اجتماعی و فرهنگی نامناسبی به جا می نهد.
فعالیت های اوقات فراغت فرصت ظهور خواست ها و علاقه های متنوع را پدید می آورد. افراد در فرآیند پیچیده ای از سنجش موقعیت ها ، فرصت ها، محدودیت ها و شرایط فردی و اجتماعی، مناسب ترین گزینه را برای گذران فراغت خود انتخاب می کنند. برای نیل به بهترین انتخاب انسان ها در تلاشند میان علاقه های خود و امکانات و شرایط موجود پلی برقرار سازند. در جامعه ی مدرن و سنتی تبریز افراد از یک سو مجبور به کار و فعالیت های ضروری در طول روز هستند و از سوی دیگر مایلند همچنان پیوندهای عاطفی خود با خویشاوندان و دوستان را حفظ و تقویت نمایند. پیک نیک شبانه یکی از ثمرات این تلاش است.
پیک نیک یکی از فعالیت های گذران اوقات فراغت است. پیک نیک در ایران پدیده ی جدیدی نیست و خانواده های ایرانی از گذشته های دور روزهایی از سال را در هوای آزاد و در کنار رودخانه ها و سبزه زارها به صرف غذا و بازی و تفریح می پرداختند. ائل گؤلی از ابتدای پیدایش خود همواره مکانی برای گردش و تفرج بوده است. صدها سال این مکان به عنوان محل پیک نیک خانواده ها شناخته شده است. در حال حاضر نیز همچنان یک محل پیک نیک برای خانواده ها به شمار می رود. اما تفاوت بنیادی در زمان برپایی پیک نیک است. آنچه جدید است تغییر زمان پیک نیک از روز به شب است.این پژوهش به روش میدانی با به کارگیری ابزارهای مشاهده و مصاحبه انجام شده است. جهت گیری کلی آن بررسی گذران اوقات فراغت در شهر است و به طور اخص به موضوع پیک نیک شبانه ی خانواده ها در ائل گؤلی می پردازد. این پژوهش برای شناخت ماهیت پیک نیک شبانه و علل و عوامل روی آوردن انسان ها به این نوع از پیک نیک برای گذران اوقات فراغت انجام شده است.

پیشینه و ادبیات
مأخذشناسی جامعی از ” اوقات فراغت” در بخش ضمایم درج شده است که شامل فهرست کتاب ها و مقالات منتشر شده در این زمینه است. جا دارد به پایان نامه هایی با محوریت اوقات فراغت نیز اشاره شود.
۱. بررسی نحوه ی گذران اوقات فراغت ایرانیان در دوره ی صفویه، ۱۳۵۳، زهرا بادرامپور، پایان نامه مقطع کارشناسی ارشد علوم اجتماعی، دانشگاه تهران
۲. بررسی نحوه ی گذران اوقات فراغت ایرانیان در دوره ی قاجاریه، ۱۳۵۳، زهرا بیانی کرمانی، پایان نامه مقطع کارشناسی ارشد علوم اجتماعی، دانشگاه تهران
این دو پایان نامه که از قدیمی ترین پایان نامه های دانشجویی با موضوع فراغت است، با دیدی تاریخی به مسئله پرداخته است و از اسناد و کتاب های تاریخی بهره گرفته است.
۳. مطالعه و بررسی فعالیت های فراغتی ( گردش های جمعی) دانشجویان دانشکده ی علوم اجتماعی در دو گروه درآمدی بالا و پایین ، ۱۳۵۶، علی کیال، پایان نامه مقطع کارشناسی ارشد علوم اجتماعی، دانشگاه تهران
این پایان نامه به بررسی گذران فراغت با تکیه بر یکی از شاخص های کلاسیک علوم اجتماعی یعنی تفاوت سطح اقتصادی پرداخته است. روش کار میدانی است و انتخاب نمونه های محدود در بالا بردن دقت علمی تأثیر مستقیم دارد.
۴. بررسی تغییرات نحوه ی گذران اوقات فراغت در خانواده های شهر تهران طی سه نسل، ۱۳۷۹، منوچهر اشرف الکتابی، پایان نامه ارشد جامعه شناسی، دانشگاه تهران
این پایان نامه مقایسه ی تاریخی گذران فراغت در طول سه نسل متوالی است. محقق می کوشد با توجه به تغییر شکل زندگی و گذر از سنت به اشکال مدرن زندگی شهری، تغییرات به وجود آمده در تعریف فراغت و نحوه ی سپری کردن زمان آزاد را توجیه کند.
۵. بررسی نحوه ی گذران اوقات فراغت و نقش آن بر شکل گیری شخصیت فرهنگی با تأکید بر دو دبیرستان دخترانه ارشاد و رضوان شهر تهران، ۱۳۷۹، فرشته انصاری مهابادی، پایان نامه مقطع کارشناسی ارشد مردم شناسی، دانشگاه تهران
این پایان نامه با رویکرد نظری مکتب فرهنگ و شخصیت به تفاوت گذران اوقات فراغت میان دو گروه از دانش آموزان دختر با فاصله ی طبقاتی و اقتصادی زیاد می پردازد. روش کار میدانی است ضمن اینکه بخش مطالعه ی اسنادی آن اطلاعات بسیار مفیدی درباره ی فراغت به دست می دهد.
۶. اوقات فراغت در جوار نشان های کهن مطالعه موردی مجموعه ی اقامتی و تفریحی قریه فرح آباد ساری، ۱۳۸۶، حسام الدین طالبی، پایان نامه مقطع کارشناسی ارشد معماری، دانشگاه تهران
۷. پارک فراغت و تفریح جوانان جوانشهر کرج، محمد مؤمنی، پایان نامه مقطع کارشناسی ارشد معماری،دانشگاه تهران
این دو پایان نامه با رویکرد معماری به بررسی گذران فراغت با تأکید بر مفهوم فضا می پردازند. با توجه به اهمیت فضا در پژوهش های شهری مطالعه ی این دو پایان نامه می تواند برای محققان علوم اجتماعی نتایج ارزنده ای در بر داشته باشد.

سوالات تحقیق
ویژگی بارز پژوهش در علوم اجتماعی آن است که یافته های جدید در هر مرحله باعث شکل گرفتن سوالات جدید در ذهن محقق می شود. تحقیق پیش رو نیز از این قاعده مستثنی نیست. نظر به اینکه پرداختن به تمامی مجهولات در زمان محدود اختصاص یافته امکان پذیر نمی نمود پاسخ به پرسش های بیشتر به تحقیقات آتی موکول شد. در این نوشتار در پی پاسخ به پرسش های زیر برآمده ایم.
• مشخصه ی فراغت در دوران معاصر چیست؟
• چه عواملی در انتخاب فعالیت فراغتی تعیین کننده است؟
• رابطه ی فراغت با زمان و فضای شهری چگونه است؟
• دلایل گذار پیک نیک از روز به شب چیست؟
• رابطه ی فضا، زمان، انسان در مجموعه ی ائل گؤلی چگونه است؟
• مؤلفه های پیک نیک شبانه چیست؟
• تأثیر پدیده های کلان اجتماعی مانند قدرت و اقتصاد در شکل گیری فضای فراغتی ائل گؤلی چگونه بوده است؟

اهداف تحقیق
کوشش در یافتن پاسخ هایی به پرسش های فوق و سوالاتی که در حین تحقیق و پس از آن به وجود آمد محرکی بوده است برای تحقیقات بیشتر ومطالعات عمیق تر. درباره ی نوشته ی حاضر هدف اصلی نگارنده توصیف شکل جدیدی از پیک نیک به عنوان یک فعالیت فراغتی با محوریت خانواده و گشودن بابی برای مطالعات بعدی در حوزه ی فراغت شهری و حیات شبانه با تکیه بر سبک زندگی می باشد.
گذشته از اهداف کلی فوق می توان اهداف جزیی تر را چنین برشمرد ؛
• بیان تاریخچه ای از اوقات فراغت و پیک نیک در ایران و جهان
• بررسی ویژگی های فراغت در شهر معاصر
• معرفی مجموعه ی ائل گؤلی تبریز و انواع فعالیت های فراغتی در فضاهای مختلف آن
• گروه بندی بازدیدکنندگان از مجموعه با توجه به زمان و فضا
• بررسی عوامل تأثیرگذار در پیدایش پیک نیک شبانه و استمرار آن
• بررسی مؤلفه های پیک نیک ایرانی و بررسی میزان مطابقت آن در پیک نیک شبانه

مشکلات تحقیق
محقق در پژوهش های میدانی در وهله ی اول با مشکل دسترسی به مکان تحقیق روبه رو است. از این رو لازم است در انتخاب موضوع، امکان دسترسی محقق به میدان مد نظر قرار گیرد. در پژوهش حاضر از آنجا که میدان تحقیق ( مجموعه ی ائل گؤلی ) در شهر محل اقامت محقق قرار دارد و از سویی این مجموعه در داخل شهر است، لذا در دسترسی فضایی به میدان تحقیق مشکلی به وجود نیامد. اما امکان دسترسی به میدان از بعد زمانی نیز حائز اهمیت است. برای به دست آوردن امکان مقایسه ی زمانی لازم بود این مکان در طول فصول متعدد سال مورد مشاهده دقیق قرار گیرد. به همین دلیل طول مدت زمان تحقیق افزایش یافت. همچنین لزوم حضور محقق در ساعات شب در میدان تحقیق خود مشکلاتی در بر داشت.
پژوهش انسان شناسی به مطالعه ی انسان ها می پردازد در حالی که انسان، هم موضوع مورد مطالعه است و هم ابزار مطالعه. مهمترین ابزار تحقیق میدانی انسان شناختی، مصاحبه است. بنابراین آشنایی محقق با زبان و فرهنگ انسان های مورد تحقیق از ضروریات اجتناب ناپذیر است. تبریز یک شهر ترک نشین است و گرچه اکثریت قریب به اتفاق مردم می توانند به زبان رسمی نیز صحبت کنند اما دانستن زبان ترکی هم زمینه ساز تقویت اعتماد مردم نسبت به محقق است و هم امکان پی بردن به زوایای غیر قابل ترجمه را فراهم می سازد. به محققانی که قصد انجام تحقیق در مناطق قومی دارند پیشنهاد می شود حتماً آشنایی با زبان و فرهنگ آن قوم داشته باشند.
مسئله ی دیگر دسترسی به امکانات تکنولوژیک برای ثبت و ضبط مشاهده ها و مصاحبه هاست. عکس برداری در فضای شبانه مستلزم استفاده از دوربین های مجهزتری است. ضمن اینکه داشتن مهارت عکاسی نیز در پژوهش های انسان شناسی به محقق کمک می کند.

مقدمه
زمان آزاد انسان ها اوقاتی است که به کار اجباری نمی پردازند اما مفهوم اوقات فراغت فراتر از کار نکردن است. فراغت با فعالیت فراغتی تعریف می شود. فعالیتی هدفمند که با انتخاب فرد انجام باعث تکامل فردیت وی شود. فراغت زیر مجموعه ای از وقت آزاد است که فعالیت هایی در جهت خود شکوفایی و ابراز وجود فرد در آن صورت می گیرد. اما آیا می توان گفت انسان ها فعالیت فراغتی خود را صرفاً با توجه به علاقه شخصی خویش انتخاب می کنند؟ مطالعات صورت گرفته در زمینه ی فراغت نشان داده است که هرچند فراغت فعالیتی است جدا از انتظارات اجتماعی، خانوادگی، دوستان و حکومت، اما انتخاب نحوه ی گذران فراغت بدون آن ها مقدور نیست. به عبارتی عوامل گوناگونی در انتخاب نحوه ی گذران فراغت دخالت دارد. علاوه بر آنچه گفته شد، زمان، فضا، ویژگی های سنی و جنسیتی، طبقه ی اجتماعی و در نهایت سلیقه و علاقه ی فردی عوامل تعیین کننده در انتخاب نوع گذران فراغت هستند.
مفهومی که ما از فراغت در ذهن داریم، تعریفی است که پس از انقلاب صنعتی و در پی بازتعریف قطب مقابل فراغت یعنی کار ارائه شده است. پیش از انقلاب صنعتی زمان کار و فراغت از یکدیگر قابل تفکیک نبوده است. قطعاً تنوع فعالیت های اوقات فراغت نیز مانند روزگار پس از انقلاب صنعتی نبوده است. فعالیت های مذهبی و رسومات خانوادگی بخش عمده ای از زمان آزاد افراد را به خود اختصاص می داد. انسان ها خود مسئول نحوه ی گذران فراغت خود بودند و نهاد یا نهادهایی وظیفه ی تدارک امکانات فراغتی را عهده دار نبود. در دوران معاصر کار و فراغت ترکیب زندگی انسان ها در جامعه ی صنعتی را می سازد. انسان ها کار می کنند و درآمد خود را در فعالیت های فراغتی مصرف می کنند. رمز پیوند نزدیک اقتصاد و فراغت در مصرف هرچه بیشتر و متنوع تر نهفته است. از این رو حجم سرمایه گذاری در این عرصه بسیار چشمگیر است. حوزه ی فراغت به منظور خلق امکانات متنوع و گزینه های گوناگون برای جذب انسان هایی با علایق و سلیقه های متفاوت، ارتباطی تنگاتنگ با رشد فناوری یافته است. مسلماً دخالت قدرت در عرصه ای با چنین حجم وسیع فناوری و سرمایه گذاری اقتصادی دور از انتظار نیست. پیوند فراغت با تکنولوژی، اقتصاد و قدرت ویژگی های متمایز فراغت در عصر حاضر است. ضمن اینکه سلیقه ها و خواست انسان ها در گذر زمان تحول یافته و شیوه ی گذران فراغت را دستخوش دگرگونی عمیق ساخته است. انسان ها در هر دوره ای درصدد انطباق علاقه و سلیقه های فردی خود با شرایط فرهنگی و اجتماعی هستند.
“پیک نیک” هرچند برای ایرانیان واژه ی غریبی است اما مفهوم آن به هیچ عنوان در فرهنگ ایرانی ناملموس نیست. پیک نیک را می توان شیوه ای از گذران اوقات فراغت در مکانی خارج از محل مسکونی و به خصوص فضایی باز و خارج از شهر و سرگرم شدن به صرف غذا، بازی، گفتگو و سایر تفریحات دانست. به این معنی ایرانیان از گذشته های دور تفریح و تفرج در طبیعت و صرف غذا و تنقلات به همراه خانواده و دوستان را یکی از اولویت های خود در روزهای خوش آب و هوا می دانسته اند. ” سیزده به در” یک آیین مذهبی در دین باستانی ایرانیان است. روز سیزده فروردین گشت و گذار خانوادگی در طبیعت و صرف غذا در کنار جویبارها لازمه ی دور شدن پلیدی و نحوست در طول سال شمرده می شد. این روز مصداق کامل یک پیک نیک در مفهوم اصلی آن است که با عناصر آب و سرسبزی و بازی مشخص می شود.
مردم آذربایجان نیز با مفهوم گشت و گذار و تفرج در فضای آزاد و صرف غذا در جمع خانوادگی ناآشنا نیستند. رفتن به صحرا در روزهای آفتابی و صرف غذاهایی چون آبگوشت، آش یا کباب از دیرباز در آذربایجان مرسوم است. ائل گؤلی از زمان ساخته شدن در عهد آق قویونلوها مکانی برای تفرج خانواده ها بوده است. ویژگی نمادین آب برای مردم آذربایجان باعث می شود اطراف آبگیرها و رودخانه ها همواره محلی مناسب برای گذران وقت شناخته شود. آبگیر بزرگ ائل گؤلی در میان باغ های وسیع اطراف تبریز فضایی ایده آل برای گردش به شمار می رفت.
ائل گؤلی در سال ۱۳۰۹ به شهرداری تبریز واگذار شد تا به عنوان تفرجگاه عمومی مورد استفاده قرار گیرد. پس از آن در این مکان تعمیرات اساسی صورت گرفت. مجموعه ی تفریحی ائل گؤلی با امکانات فراغتی متنوع به یکی از نمادهای تبریز تبدیل شد که علاوه بر شهروندان، تحسین بازدیدکنندگانی از سراسر ایران و گردشگران خارجی را برانگیخت.
دلیل انتخاب ائل گؤلی به عنوان میدان تحقیق را اینگونه می توان خلاصه کرد که اولاً نگارنده کاملاً با این مکان آشنا بوده و ثانیاً از لحاظ تسلط بر زبان بومی با مشکلی مواجه نبوده است. از سوی دیگر تبریز شهری است که در کنار ویژگی های کاملاً مدرن، تا حد زیادی تحت تأثیر فرهنگ سنتی است. تلفیق سنت و مدرنیته در تمامی زمینه ها نمایان است اما آشکارترین جلوه ی آن را در رفتارهای فراغتی شهروندان می توان مشاهده کرد. قطعاً مهمترین انگیزه ی نگارنده در انتخاب ائل گؤلی، سهیم شدن در تولید ادبیات علمی آذربایجان و رشد فرهنگی آن بوده است. به نظر نگارنده، تلاش علمی برای شناخت فرهنگ یک قوم ، ضامن بقا و بالندگی آن قوم است.
این پژوهش به موضوع پیک نیک پرداخته است. پدیده ای که از گذشته های دور یکی از شیوه های گذران اوقات فراغت به شمار می آمده و ریشه در باورهای مذهبی ما داشته است. پیک نیک در ایران گاه به صورت یک جشن نمادین برگزار می شده است مانند گشت و گذار روز سیزده فروردین در طبیعت. با گذر زمان و تحولاتی که در عصر جدید در شکل تقسیم زمان و مکان به وجود آمد، طبعاً شکل پیک نیک نیز تغییر یافت. این پژوهش به موضوع خاصی در ائل گؤلی تأکید دارد و آن پدیده ی پیک نیک شبانه است. پیک نیک شبانه روشی است که خانواده ها برای تلفیق کار مدرن و تقویت پیوندهای خویشاوندی در پیش گرفته اند. گردش و تفریح در این مکان از گذشته های دور همواره در ساعات روز و برای صرف ناهار بوده است. اما در حال حاضر پیک نیک در شب و برای صرف شام انجام می شود. بدیهی است هر ابداعی برای ایجاد و استمرار خود علاوه بر انگیزه ی انسان ها ابزار و شرایطی نیاز دارد. این شرایط به وسیله ی رشد تکنولوژی فراهم شده است. پیک نیک شبانه به مدد فناوری نور مصنوعی و حمل و نقل سریع و آسان، بقا یافته است. مانند دیگر عرصه های فراغت، پیک نیک شبانه نیز از دخالت اقتصاد و قدرت مصون نمانده است.
برای مطالعه ی همه جانبه ی پیک نیک شبانه، ابتدا توصیفی دقیق از مکان آن ارائه می دهیم. سپس زمان و فضا را مورد بررسی قرار داده رابطه ی انسان را با هریک نشان می دهیم. زمان انجام پیک نیک های شبانه به تفکیک فصول، روزهای هفته و ساعات روز در فصل مربوط به زمان بحث می شود. تقسیم بندی های مختلف فضایی در مورد خاص ائل گؤلی موضوع بحث فصل فضا را تشکیل می دهد. اما آنچه در تحقیقات انسان شناسی بیشترین اهمیت را دارد انسان و رابطه ی آن با فضا و زمان است. در فصل مربوط به کنشگران ابتدا دسته بندی دقیقی از بازدیدکنندگان ائل گولی انجام داده و سپس رابطه ی هر یک از این دسته ها را با فضا ها و زمان مورد مطالعه قرار داده ایم.
در این نوشتار ویژگی های فراغت در دوران جدید را با تأکید بر ائل گؤلی و پیک نیک شبانه بررسی نموده ایم. رابطه ی میان رشد تکنولوژی و استقبال شهروندان از ائل گؤلی و روی آوردن به پیک نیک شبانه در بحث تکنولوژی در ائل گؤلی مطرح شده است. در این بحث می بینیم که فناوری نورپردازی و حمل و نقل چگونه بر رواج پیک نیک شبانه اثرگذار بوده است. بحث اقتصاد در ائل گؤلی به رابطه ی میان این مکان تفریحی و اقتصاد شهری می پردازد. در این مبحث به اشتغال زایی در عرصه ی فراغتی ائل گؤلی نیز اشاره کرده فهرستی از مشاغل رسمی و غیر رسمی و نحوه ی اثرگذاری آن ها بر پیک نیک شبانه ارائه نموده ایم. در بحث قدرت و فراغت ابتدا وظایف دولت در تجهیز امکانات فراغتی و تأمین امنیت در مجموعه ی ائل گؤلی و سپس اهداف دولت شامل کسب مشروعیت و اعتماد از سوی مردم و تلاش برای تقویت وحدت ملی و قومی را مطرح نموده ایم. منظور از قدرت صرفاً دولت نبوده است. در ادامه ی همین مبحث با تکیه بر مشاهدات و مصاحبه ها در میدان تحقیق قدرت را در سطح کنشگران پیک نیک شبانه مورد تحلیل قرار داده ایم.
فصول پایانی رساله ی حاضر به طور اخص به موضوع پیک نیک شبانه می پردازد و مؤلفه های آن را در مقایسه با پیک نیک روزانه برمی شمارد.

بخش اول

کلیات و مفاهیم نظری

فصل اول

۱.۱ تعریف فراغت
واژه شناسی/تعاریف و مفاهیم

۱.۲ تاریخچه فراغت
پیدایش فراغت/ فراغت در جهان/ فراغت در ایران

۱.۳ فراغت در عصر حاضر
انگارش های نوین فضا و زمان/ رابطه تکنولوژی و فراغت / رابطه قدرت و فراغت /
رابطه اقتصاد و فراغت / روابط انسانی مدرن
۱.۱ تعریف فراغت
واژه شناسی: در فرهنگ معین فراغت اینگونه معنی شده است ؛ ۱. پرداختن به فراغت، ۲. آسایش، استراحت، آسودگی، آرامش، ۳. بی اعتنایی ، وارستگی، ۴. فرصت ، مجال
دهخدا اوقات فراغت را چنین معرفی کرده است ؛ آسایش و استراحت، ضد گرفتاری از کار و مشغله، فراموش کردن.
فرهنگ عمید فراغت را ” بی تاب شدن و بی آرامی و ناشکیبایی و اضطراب ، آسایش و آسودگی از کار و شغل ” تعریف می کند.
فراغت در زبان عربی به معنای اضطراب و فراغ به معنای آسایش است. فراغ به معنی تمام شدن، دست کشیدن از کار، هدر رفتن، به پایان رسیدن ، خالی شدن و ریختن نیز آمده است.
در قرآن فراغ به معنی دست کشیدن از کار است. در تفسیر المیزان به معنای فارغ شدن و در تفسیر مجمع البیان طبرسی علاوه بر فارغ شدن، خلاص شدن نیز آمده است.
لغت loisir در زبان فرانسه و leisure در انگلیسی، از واژه ی لاتین licere اخذ شده است. فرهنگ لاروس فراغت را سرگرمی، تفریحات و فعالیت هایی می داند که به هنگام آسودگی از کار عادی، با شوق و رغبت انجام می شود. در لغت نامه ی لیتره ، فراغت عبارت است از فرصت و زمانی که پس از به انجام رساندن کار و شغل روزانه باقی می ماند.
نخستین نگاه های علمی به مقوله ی فراغت با رساله ی پل لافارگ به نام ” حق تنبل بودن ” در طرفداری از فراغت کارگران اروپایی آغاز شد. در امریکا تورشتاین وبلن کتاب ” نظریه ی طبقه ی فارغ از کار ” را به سال ۱۸۹۹ منتشر نمود و جامعه شناسی فراغت را بنا نهاد. در سال های ۱۹۲۰ و ۱۹۳۰ پژوهش های تجربی درباره ی فراغت در اروپا و امریکا صورت گرفت.
تعاریف و مفاهیم: تعریف فراغت یکی از اساسی ترین تلاش های متفکران این حوزه بوده است. در این بخش به تعاریف ارائه شده از مفهوم اوقات فراغت می پردازیم.
تعاریف فراغت در قالب سه رویکرد عمده مطرح شده است:
۱. رویکردی که زمان را به دو بخش کار و غیر کار تقسیم می کند.
۲. رویکردی که فراغت را به عنوان فعالیت در نظر می گیرد.
۳. رویکردی که فراغت را به عنوان یک تجربه ی درونی معرفی می کند.
پل وایز از پیروان نظریه ی نخست است. او وقت فراغت را بخشی از وقت روزانه می داند که برای نیازهای ضروری به کار گرفته نمی شود. ( گزارش ملی جوان : ۷)
پرودون اوقات فراغت را زیر مجموعه ای از وقت آزاد تعریف می کند. نیازهای فردی مانند غذا خوردن ، خوابیدن ، مواظبت از سلامتی و نیز انجام نقش ها و وظایف خانوادگی ، اجتماعی یا مذهبی هرچند در وقت آزاد انجام می شوند اما فراغت محسوب نمی شوند. ( همان : ۷)
ناچ وقت فراغت را زمانی می داند که فرد از وظایف و فعالیت روزانه آزاد است. ( انصاری : ۲۳) فریدمن فراغت را کار نکردن تعریف کرده است و جرج لاندبرگ وقت فراغت را نقطه ی مقابل تمام فعالیت های می داند که به طور کلی وسیله ای برای رسیدن به هدف های دیگرند و به خودی خود هدفی ندارند. ( گزارش ملی جوان :۷)
ماکس کاپلان ابعاد فراغت را اینگونه برمی شمارد:
الف ) فراغت آنتی تز کار است.
ب) فراغت رهایی از وظایف و اجبارهای نقش های اجتماعی است.
ج) فراغت یک مفهوم روانشناسانه از آزادی است.
د) فراغت سرشتی از نوع بازی دارد.
کاپلان بر این نظر بود که فراغت باید از دو زاویه ی فردی و اجتماعی مورد بررسی قرار گیرد. یعنی رضایت درونی فرد همراه با رضایت دیگری یعنی ارزش های جامعه باشد.(انصاری: ۲۱و۲۲) کاپلان اوقات فراغت را اینگونه تعریف می کند :
” اوقات فراغت رشته فعالیت ها /تجربه هایی است که تا اندازه ای خود شخص تصمیم به انجام یا کسب آن ها گرفته و در محدوده ی وقت آزاد شخص قرار می گیرد و شرکت کنندگان در این امور آن را اوقات فراغت تلقی می کنند. از دیدگاه روانی، هم پیش و هم پس ازانجام، خاطره ی آن لذت بخش است. به طور بالقوه تمام محدوده ی شوق و علاقه را در بر می گیرد. حاوی موازین و محدودیت های ویژه ای است و اینکه موقعیت هایی برای تفریح ، اعتلای شخص و خدمت به دیگران فراهم می آورد.” ( هیوود: ۱۷)
رویکرد دوم با تعریف ژوفردومازیه مشخص می شود.وی چهارنوع فعالیت را فهرست نموده است.
الف. کار برای امرار معاش
ب. تعهدات خوانوادگی
ج. تعهدات فرهنگی – اجتماعی
د. فعالیت هایی که موجب ابراز وجود خود و خود شکوفایی است.
بر این اساس تمامی فعالیت هایی که در دسته ی چهارم قرار می گیرند فراغت محسوب می شوند. سایر فعالیت ها ممکن است شبه فراغتی باشند. به عقیده ی دومازیه فراغت فعالیتی هدفمند است که با انتخاب فرد انجام می شود و باعث تکامل فردیت وی می شود. فراغت از انتظارات اجتماعی، خانوادگی، دوستان، حکومت و … جداست. آنچه فراغت راتشکیل می دهد خودِ آن فعالیت نیست بلکه کیفیت و چگونگی انجام آن فعالیت است. ( گزارش ملی جوان : ۸و۹)
نورمن سیلوم و رابینس (N.sillum & Robins) نویسندگان کتاب” عصر فراغت” اوقات فراغت را این گونه تعریف کرده اند؛فراغت مجموعه ای پیچیده از فعالیت های دلخواه است که شخص برای ارضا و غنی ساختن زندگی خود بااستفاده ازاوقات آزاد انجام می دهد.(گزارش ملی جوان: ۱۰)
در این رویکرد بیشتر بر اختیار فرد در انتخاب فعالیت دلخواه تأکید می شود. فعالیت های فراغت، لذت بخش و ارضا کننده است و گاه منافع عمومی نیز در آن وجود دارد.
رویکرد سوم بیش از فعالیت فراغتی به انسان توجه دارد. وضع روحی، گرایش ها، ارزش ها، تجربه ها و شرایط شخص در فراغت لحاظ شده است. سباستیان دگرازیا از معروف ترین نظریه پردازان این رویکرد محسوب می شود. او فراغت را حالتی از وجود و شرایط انسانی می داند که تعدادی از افراد در پی آن هستند و تعداد کمی توان دستیابی به آن را دارند.دگرازیا عامل اساسی در تعریف فراغت را حالات و شرایط فرد و احساس لذت معرفی می کند. ( گزارش ملی جوان: ۱۰)
هرچند این رویکرد خصلتی روانشناسانه دارد اما فرهنگ نیز در آن جایگاه اساسی پیدا می کند و اوقات فراغت به عنوان یک رفتار فرهنگی در شکل گیری شخصیت فرد اهمیت شایانی می یابد. در نظریه های فرهنگ و شخصیت به اوقات فراغت و نحوه ی گذران آن به عنوان محل اتصال فرهنگ و شکل گیری شخصیت توجه می شود.
آنتونی والاس معتقد است اشکال غیر فرهنگی نظیر نیازهای اساسی و غرایز انسانی از یک طرف و پیشینه ها و شرایط عمومی و اجتماعی و فرهنگی مانند اشکال تکنولو‍‍ژیک و اقتصادی و اوقات فراغت و … از سوی دیگر در روند جامعه پذیری کودک تأثیر گذاشته و شخصیت بزرگسالی وی را می سازند.
مشابه همین نظریه را انسان شناس دیگری به نام جان وایتینگ نیز ارائه نموده است. او می نویسد؛ نیازهای بیولوژیک و تأثیرات اکولوژیک از یک طرف و تولیدات فرهنگی چون کار و بازی و تفریحات از طرف دیگر بر شخصیت کودک اثر گذاشته و در نهایت شخصیت بزرگسالی او را رقم می زند. ( انصاری: ۲۲)
ژوزف پی پر مبنای موجودیت و اصالت فرهنگی یک جامعه را، فرصت ها و اوقات فراغت افراد آن جامعه می داند. جرالد بی فیتز ، فراغت را دوره یا بخشی از زندگی انسان معرفی می کند که تفریحات سالم این دوره به نوعی بیان علایق و نگرش های فرهنگی است. به نظر او فراغت برای همه ی افراد جامعه وجود دارد اما چگونگی استفاده از آن متفاوت است. در حالی که برخی فعالیت ها در زمان فراغت می تواند سودمند، سازنده و توانبخش باشد و موجب تجدید قوا و آمادگی برای کار و تلاش روزانه و رفع خستگی جسمی و روانی شود ، برخی فعالیت های ناپسند مانند بزهکاری ، قمار و سایر تفریحات ناسالم و مضر می تواند سبب سقوط انسان و تخریب شخصیت اجتماعی و فردی وی شود. ( همان : ۲۳)

۱.۲ تاریخچه فراغت
پیدایش فراغت: انسان به چه دلیل و از چه زمانی دریافت که بخشی از وقت خود را به فراغت بپردازد؟ پاسخ به این دو سئوال از مباحث مبهم مطالعات اوقات فراغت است. در ادبیات اوقات فراغت بیشتر به چگونگی گذران اوقات فراغت و عوامل مؤثر بر آن پرداخته شده است.
اطلاعات انسان شناسان درباره ی شیوه ی زندگی گونه های انسانی پیشین بسیار محدود است. هنوز نمی دانیم انسان های شکارگر وگردآورنده زمان باقیمانده از جستجوی غذا و سرپناه را چگونه سپری می کرده اند. آیا همزمان با رشد فرهنگ مادی و ابزار سازی، فرهنگ غیر مادی نیز رشد نموده و فعالیت هایی برای زمان های آزاد انسان ها به وجود آمده است؟ آیا اساساً آن ها زمانی را به عنوان وقت آزاد برای خود تعریف نموده بوده اند؟ به نظر می رسد تا زمانی که اطلاعات متقنی از زمان پیدایش زبان، بازی، هنر و مذهب و … بدست نیاید، نمی توانیم درباره ی زمان پیدایش اوقات فراغت سخنی به میان آوریم. به دیگر سخن زمان پیدایش فراغت در هاله ای از ابهام باقی خواهد ماند.
نظریاتی درباره ی مبنای پیدایش تفریح مطرح شده است در ادامه به ذکر آن ها می پردازیم.
نظریه ی اول مبنای تفریح را مذهب می داند. در جوامع اولیه عملاً رسوم مذهبی از بازی و تفریح جدا نبوده و رقص وآواز و نمایش رابطه ی تنگاتنگی با مذهب داشته است. فلوئید هاوس از جمله نظریه پردازانی است که در کتاب ” سلسله نظریه های اجتماعی ” ریشه ی تفریح در زمان قدیم را مذهب معرفی می کند. ( انصاری : ۲۳) در ادیان متأخر نیز می توان آثاری در تأیید این نظریه یافت. در متون مقدس مسیحی آفرینش جهان در شش روز صورت گرفت و روز هفتم خداوند “استراحت” نمود. آئین های روز یکشنبه در مسیحیت، شنبه در یهودیت و جمعه در اسلام به شکلی است که عملاً لازم است در این روزها ، کار تعطیل شود. به خصوص آیین ” روز شبت” در یهودی که به دینداران صریحاً دستور داده شده است هیچ نوع کاری ولو در حد تأمین نیازهای اولیه انجام ندهند. طبق رویکرد تعریف فراغت به عنوان زمان غیر کار می توان این روزها را اوقات فراغت به شمار آورد.
نظریه ی دوم بازی و تفریح را غریزی می داند. جیمز بالدوین ، ویلیام مک دوگال و کارل گروس از طرفداران این نظریه هستند. بالدوین بر این نظر است که بازی انسان مانند بازی حیوانات از نیازی فطری سرچشمه می گیرد و طفل را برای بزرگسالی آماده می کند. ( انصاری : ۲۴) چنانچه این نظریه را بپذیریم می توان گفت تفریح قدمتی به اندازه ی انسان دارد. این نظریه حتی اگر ثابت نکند که تفریح غریزی است، دست کم بازی را به عنوان یکی از اصول فراغت معرفی می کند.
نظریه ی سوم رویکردی روانشناسانه دارد. این نظریه اساس تفریح را کسب لذت می داند. توماس میل رهایی از یکنواختی و بدست آوردن تجربیات را عامل پیدایش بازی و تفریح می شمارد. پاتریک که یک روانشناس امریکایی است ، پیدایش فراغت و تفریح را به عنوان رهایی انسان از فعالیت مداوم و خستگی جسمی و روحی توصیف می کند. ( انصاری : ۲۴) کسب لذت بدون توجه به فرهنگ جامعه ممکن نیست. در حقیقت می توان گفت آنچه این نظریه را از نظریه ی غریزی بودن تفریح متمایز می سازد جنبه ی فرهنگی در تعریف لذت است. بنابراین این نظریه نیز می تواند به رویکرد انسانشناسانه ی فرهنگ و شخصیت نزدیک شود.
شاید بتوان گفت رویکرد انسانشناسی ترکیبی از نظریات فوق است.بیولوژی در کنار عامل فرهنگ با زیر مجموعه های متنوع آن رویکرد انسان شناسانه به فراغت را می سازد. در پژوهش های انسان شناختی موضوع فراغت هم به جنبه های بیولوژیک مانند خوردن، اشامیدن، غرایز جنسی و غیره توجه می شود و هم به شیوه های برآوردن این غرایز که فرهنگ آن را تعریف می کند.
فراغتدر جهان : هرچند اطلاعات درباره ی اوقات فراغت و فعالیت های تفریحی آن از دوران ماقبل تاریخ ناچیز است، اما در دوران تاریخی زندگی انسان می توان رد پای اوقات فراغت را تعقیب کرد.
فرنگیس اردلان داستان های خیالی ، جشن های سالانه و ماهانه ، انواع ورزش های پهلوانی ، بازی های المپیک ، نمایشنامه ها ، تئاتر ، موسیقی و شعر و … را مصادیق فعالیت های اوقات فراغت در یونان باستان می شمارد. در امپراطوری روم نیز مسابقات ورزشی، نبرد گلادیاتورها، نمایش های کمدی وخنده آور و گرمابه های عمومی مخصوص روم را صور جدیدی از فالیت های اوقات فراغت معرفی می کند.
یکی دیگر از تمدن های باستان مصر است. در مصر مهمترین فعالیت اوقات فراغت ورزش بوده است. ژیمناستیک که برای خدایان انجام می شد هم جنبه ی دینی و هم جنبه ی تفریحی داشت. درمصر قدیم زنان نیز در فعالیت های ورزشی شرکت داشتند. رقص نیز یکی از فعالیت های مذهبیـ تفریحی به شمار می رفت که همه ی اقشار و طبقات آنرا اجرا می کردند. همچنین رقص برای عده ای شغل و حرفه محسوب می شد. ( گزارش ملی جوان : ۲۴)
در ایران باستان نیز مثال هایی از فعالیت های اوقات فراغت وجود دارد که در بخش تاریخچه ی اوقات فراغت در ایران خواهد آمد.
چنانچه هر یک از نظریه های پیدایش فراغت یعنی مبتنی بودن بر مذهب ، غریزی بودن و کسب لذت را بپذیریم می توان ادعا کرد در سایر فرهنگ ها و جوامع انسانی نیز مثال هایی از این دست وجود دارد.
در قرون وسطی با قدرت یافتن گروهی از افراد جامعه طبقه ی اشراف پدید آمد که نیازی به کار نداشتند. طبقه ی اشراف وقت آزاد زیادی داشتند . همچنین در این زمان مراسم مذهبی نیز تحول یافته و یک سیستم فرهنگی پیچیده به وجود آورده بود. به این ترتیب در کنار آئین های قربانی و مراسم تدفین فعالیت هایی چون رقص، درام و ورزش به وجود آمده بود که در اوایل صرفاً مخصوص طبقه ی اشراف بود.
نقطه ی عطف تحول فراغت انقلاب صنعتی است. تا پیش از انقلاب صنعتی اوقات فراغت از کار تفکیک نشده بود به عبارت دیگر زمان طبیعی ( شب و روز و فصل ها ) آهنگ کار را تنظیم میکرد. مردم تا زمانی که طبیعت مساعدت می نمود به طور دائم کار می کردند. زمان فراغت تنها هنگامی فرا می رسید که یا طبیعت برای کار مناسب نبود و یا اجبارهای دینی ، مردم را به ترک موقت کار وادار می ساخت. همزمان با انقلاب صنعتی و رشد شهرنشینی تحولی شگرف در زندگی مردم به وجود آمد. واحد زمان تغییر یافت و به یکباره کار، تمامی زندگی انسان ها را تحت فرمان خود درآورد. درک از اوقات فراغت تغییر پیدا کرد. اوقات فراغت به شکل زمان غیر کار تعریف شد.
در سال های اولیه ی صنعتی شدن ، فشار کار سخت و طاقت فرسا و ساعات کار طولانی عملاً زمانی برای فراغت باقی نمی گذاشت. در پی مبارزات صنفی کارگران به تدریج ساعات کار محدودتر شد و توازنی میان کار و غیر کار به وجود آمد. رفته رفته اوقات فراغت به تعریفی که امروز از آن داریم نزدیکتر شد. انقلاب دوم صنعتی یعنی صنعت مبتنی بر ماشین های خودکار ، زمان کار را محدودتر ساخت و اوقات فراغت را افزایش داد.
تحولات صنعتی در زندگی اجتماعی و فرهنگی انسان ها نیز تأثیرات فراوانی در بر داشت که در نحوه ی گذران فراغت و رواج فعالیت های تفریحی مختلف قابل مشاهده است. تغییر ابعاد خانواده، اشتغال زنان ، فرآیند آموزش جوانان برای کار ، تغییر روابط میان انسان ها وبازتعریف همبستگی های اجتماعی ، تغییر فضای زندگی و … تحولات اجتماعی ناشی از دگرگونی های صنعتی و تکنولوژیک است که همه در نحوه ی گذران اوقات فراغت نقش دارد.
فراغت در ایران: از تمدن ایران پیش از اسلام شواهدی در دست است که نشان می دهد ایرانیان نیز ماند دیگر جوامع زمان آزاد خود را با فعالیت های متنوعی سپری می نموده اند. دین زرتشتی آئین پرتکلفی به شمار می رفت که جشن ها و مراسم مذهبی آن در تمام فصول سال برپا بود. این مراسم به جز جنبه ی دینی جنبه ی تفریحی نیز داشت. وفور مناسک ازدواج ، تولد و مرگ در ایران حاکی از آن است که جشن های مراحل گذار هم به شکل آئینی و نمادین و هم با گذران وقت به تفریح و سرگرمی انجام می شده است. رواج هنر، ورزش، صنایع دستی، شعر، قصه پردازی و قصه گویی، دید و بازدید و … بیانگر گذران فراغت مستمر با فعالیت های غیر منفعلانه می باشد.
پس از ورود اسلام به ایران ، تجربه ی فراغت با دین پیوند مستحکم تری یافت. آئین ها و مراسم جشن های باستانی با تغییراتی همچنان ادامه پیدا کرد. ضمن اینکه فرهنگ اسلامی نیز تأثیراتی بر نحوه ی گذران وقت ایرانیان داشت. اسلام به انسان توجه ویژه ای دارد و مدعی است که برای هر لحظه از عمر آدمی برنامه ای به سوی تعالی ارائه داده است. در این میان تفریح و فراغت نیز فراموش نشده و مخصوصاً به فعالیت های اجتماعی و ورزش توصیه شده است. در اهمیت اوقات فراغت، حدیثی از امام صادق(ع) بدین مضمون نقل شده است ؛ سلامت، نیرومندی، فراغت، جوانی، نشاط و بی‌نیازی خود را فراموش منما، در دنیا از آنها بهره‌برداری کن و متوجه باش که از آن سرمایه‌های عظیم به نفع معنویات و آخرت خود استفاده نمایی.
از متون ایرانی چنین برمی آید که فعالیت های اوقات فراغت طبقات مختلف با هم متفاوت بوده است. در قابوسنامه اسب سواری و شکار کار “بزرگان” قلمداد شده هرچند از تفریحات مطلوب به شمار می رفته اما در عمل بزرگان و بزرگ زادگان بدان می پرداخته اند.(گزارش ملی جوان :۳۲) مرتضی راوندی در کتاب تاریخ اجتماعی ایران تفریحات طبقات فرادست و عموم مردم راتشریح کرده است.به نظر وی طبقات بالای اجتماع چون مسئولیت و وظیفه ی سنگینی بر عهده نداشته اند، عمر را به” خوشگذرانی” سپری می کرده اند. تفریحات این دسته شامل شرابخواری ، عشق ورزی، قمار، شکار، اسب سواری، گوی و چوگان، شرکت در مراسم بزم و رقص وآواز و گوش دادن به قصه ها و حکایات نقالان بوده است. در حالی که عموم مردم با گردش در باغ و بوستان، تجمع در معابر و مساجد و گوش دادن به نقالان و معرکه گیران، تماشای پهلوانان دوره گرد و پرورش دهندگان خروس های جنگی اوقات فراغت خود را سپری می نمودند. ( همان : ۳۳)
در شهرهای ایرانی عمومی ترین شکل گذران اوقات فراغت گشت و گذار در فضاهای عمومی شهر مانند بازارها ، مساجد، میدان ها و خیابان ها ی شهر بوده است. میدان در شهر اسلامی محل تجمع مردم، فروشندگان دوره گرد، گدایان، اعلام احکام حکومتی، مجازات محکومان و … بود و بستری مناسب برای کارکرد های متفاوت از جمله اوقات فراغت ایجاد می کرد. ( فکوهی : ۳۹۴)
در عصر صفویه فعالیت هایی چون جشن ها و اعیاد، موسیقی و رقص، برگزاری سوگواری مذهبی یا تماشای آن، ورزش ها و بازی ها، انواع نمایش ها، حمام رفتن برای زنان و قهوه خانه برای مردان، زیارت، نقاشی، عضویت در انجمن های مذهبی مانند خانقاه ها و تکیه ها رواج داشته است.
به نظر می رسد در دوره ی صفویه از فعالیت های اوقات فراغت در جهت تبلیغ مذهب رسمی کشور و ایجاد علاقه و اشتیاق نسبت به آن با اهداف مذهبی و سیاسی نیز استفاده شده است.

۱.۳ فراغت در عصر حاضر
انگارش های نوین زمان و فضا: در پی انقلاب صنعتی ، استنباط چرخه ای زمان به حالت خطی تغییر پیدا کرد. احساس زمان که با تغییرات طبیعت هم آهنگ بود با ساعت قراردادی که لازمه ی سازماندهی کار در دنیای جدید بود، جایگزین شد.(هیوود : ۳۶)زمان به واحدهای هم اندازه ای تقسیم شد که در صنعت ارزش یکسانی داشت. از سوی دیگر هرکدام از این واحدهای هم اندازه، با میزان معینی ” پول ” برابر نهاده شد. به این ترتیب زمان به شکل یک کالای با ارزش درآمد که برای گذران هر واحد آن لازم بود با حسابگری و برنامه ریزی عمل شود تا به اصطلاح ” تباه نشود” یا ” به هدر نرود ” البته زمان همیشه برای انسان با ارزش بوده چرا که اساساً فرصت زندگی محدود است اما ارزش نقدی پیدا کردن واحد های زمانی ساخته ی بشر، یک پدیده ی صنعتی است. اوقات فراغت در جهان صنعتی به عنوان ” زمان ” غیر کار تعریف می شود در حالی که به شکل متناقضی به کار شباهت دارد. اوقات فراغت نیز مانند زمان کاری به صورت بسته های زمانی معین با حد و مرز کاملاً مشخص و قانونمند است و بر اساس زمان قراردادی صنعت محاسبه می شود.
استنباط فضایی نیز تغییر یافته است. فضا به صورت پهنه ای با مرزهای مشخص درآمده که با کارکردهای ویژه ی خود نامیده می شود. پیشرفت شهر نشینی فضای شهری را به مثابه ی کالایی قابل خرید و فروش و سرمایه گذاری مطرح کرد و فضا نیز مانند زمان به شکل بسته های باارزش درآمد. هرچند برخی فضاهای شهر مانند معابر شهری، میدان و بازار و … همچنان ویژگی چند کارکردی خود را حفظ کردند، اما تخصصی شدن فضاها برای فعالیت های ویژه مانند تحصیل و کار و فراغت و … همزمان با شهرنشینی گسترده، سرعت گرفت.
در دوران معاصر چه در بعد معماری و چه در بعد ذهنی، توجه به فضاهای خصوصی اهمیت پیدا کرده است و خانه به عنوان یک فضای خصوصی نقش مهمی در رفتارهای انسان و بخصوص رفتارهای فراغتی دارد. این فضاهای خصوصی به فضاهایی خصوصی تری مانند اتاق فرزندان یا والدین در داخل خانه، تقسیم می شود.مرزبندی در داخل فضای مرزبندی شده یک ویژگی فضایی جدید در راستای تخصصی تر نمودن فضاهاست. مانند اینکه در یک مجموعه ی تفریحی با چندین فضای تخصصی برای فعالیت های معین مواجه هستیم. یا یک مجموعه ی ورزشی در درون خود چندین فضای حصار کشی شده ی محدود برای ورزش های مختلف دارد.
تکنولوژی و فراغت: با نگاهی به فناوری مدرن می توان گفت تکنولوژی در خدمت فراغت به کار گرفته شده است. ابزارهای تکنولوژیک از وسایل نقلیه تا لوازم برقی منزل، همه در جهت ایجاد رفاه و صرفه جویی در زمان کار و در نتیجه گسترش وقت فراغت و استفاده ی بهینه از آنهاست. وسایل نقلیه با سرعت زیاد این امکان را برای انسان ها به وجود آورده است که از زمان محدود فراغت بدون قید و بندهایی که “فاصله” ایجاد کرده است، بهره ببرند. بگذریم که وسایل نقلیه خود به ابزاری جهت گذران اوقات فراغت و تفریح مورد استفاده قرار می گیرند. رانندگی، پروازهای تفننی، تورهای کشتی در کنار مسابقات مهیج، اتومبیل رانی و اجراهای نمایشی با موتورسیکلت و… اوقات مفرحی را با استفاده ی بی واسطه از وسایل نقلیه به عنوان ابزار تفریحی فراهم می کند. تکنولوژی در منزل این امکان را برای زنان فراهم کرده است که کارهای خانه را در مدت زمان کوتاه تری انجام داده اوقاتی را برای فراغت بدست آورند. ضمن این که وسایلی چون تلویزیون و رادیو می توانند با از میان برداشتن تفکیک زمان، تفریح را در حین کار عملی سازند.
رشد تکنولوژی ارتباطات نیز امکانات تفریحی متنوعی فراهم کرده است که با شکستن محدودیت زمان و فضا اوقات فراغت انسان ها تحت الشعاع قرار می دهد. امروزه رسانه ها به یکی از بهترین فعالیت های اوقات فراغت تبدیل شده اند. این شکل از گذران فراغت هر چند به صورت انفعالی تجربه می شود اما با اقبال بیشتری رو به رو شده است. تلویزیون، ماهواره، رادیو، گوشی همراه، رایانه ی خانگی و… ابزارهای تکنولوژیک فراغت است که باعث شده گذران فراغت خانگی گسترش پیدا کند. این موضوع سبب نگرانی اکثر روان شناسان و متخصصان علوم اجتماعی شده است چرا که در این صورت افراد کمتر در روابط اجتماعی درگیر می شوند و در آموزش هنجارها و فرهنگ پذیری اختلال بوجود می آید. ضمن اینکه تأثیرگذاری رسانه بر کاربران منفعل در راستای اهداف قدرت ( سیاسی یا تجاری و …) صورت می گیرد.
با گسترش شبکه ی اینترنت گذران اوقات فراغت با تحول جدی رو به رو شده است. تکنولوژی شبکه به کاربر امکان می دهد با استفاده از سرعت بالای دنیای مجازی، کارهای خود را با سرعت بیشتری انجام دهد و زمان بیشتری برای فراغت داشته باشد ضمن اینکه در همین فضای مجازی به تفریح بپردازد. فضایی که شرایط و قواعد حاکم بر آن تا حد زیادی با فضای واقعی متفاوت است و حد و مرز فیزیکی برای آن وجود ندارد.
همه گیری تکنولوژی، فراغت را از انحصار طبقه ی ممتاز جامعه خارج کرده است. فراغت دیگر صرفاً به افراد متنعم اختصاص ندارد بلکه همه ی افراد جامعه با استفاده از تکنولوژی می توانند از فراغت خود استفاده کنند. در حقیقت تکنولوژی نه فقط مرزهای زمان و فضا را از بین برده بلکه مرزهای طبقاتی جامعه را نیز درهم شکسته است.
اقتصاد و فراغت: فراغت در دنیای امروز به شکل یک صنعت پر رونق درآمده است. در جهان صنعتی انسان ها کار می کنند تا درآمد به دست آورند تا در اوقات فراغت خود خرج کنند. صنعت توریسم به عنوان یک زیرمجموعه از صنعت فراغت، توسعه ی چشمگیری یافته است. شرکت های مسافرتی،هتل ها و تورهای تفریحی برای ارائه ی بهترین خدمات به نازل ترین قیمت با یکدیگر رقابت می کنند.
تکنولوژی در عرصه ی فراغت توسعه یافته و هر روز فناوری جدیدی به بازار این صنعت ارائه می شود. انواع وسایل صوتی و تصویری با قابلیت های متنوع، اتومبیل های شیک و راحت که امکان لذت بردن از رانندگی و سفر را فراهم می کنند، تجهیزات رایانه ای و صنایع وابسته به آن، رستوران ها، کافی شاپ ها، شهربازی ها، سینماها و … همه در اختیار انسان مدرن قرار گرفته اند تا در ازای مبلغی، اوقات خوشی را برای وی ایجاد کنند.
باید توجه داشت تجاری شدن فراغت به پدید آمدن و تقویت باند های تبهکاری منجر شده است. از آن جمله مافیای مواد مخدر، قمار و تجارت بردگان جنسی همسو با رشد صنعت فراغت توسعه پیدا کرده است.
کار یکنواخت صنعتی و خستگی جسمی و روحی ناشی از آن باعث شده است انسان ها به استفاده از بهترین امکانات فراغتی رغبت پیدا کنند. سستی و رخوت زندگی ماشینی انسان ها را هر چه بیشتر به سمت مصرف سوق می دهد. از سویی تکنولوژی زمان فراغت بیشتری نصیب کاربران خود می نماید و از سویی دیگر درآمد کاربران صرف مصرف تکنولوژی های جدیدتر می شود.
سودآوری فعالیت های فراغتی به حدی است که هر چه بیشتر شاهد اشغال زمین های گران قیمت شهری با فضاهای فراغتی هستیم. به شکلی روز افزون شهر در حال تبدیل شدن به یک مرکز تفریحی بسیار بزرگ است. فرهنگ مصرفی و تنوع طلبی در مصرف، خرید را به یک امر فراغتی تبدیل نموده است. مدیران تجاری با وقوف به این سند درصدند جنبه ی فراغتی و تفریحی خرید کالا و خدمات را تقویت کنند. مراکز خرید با مراکز تفریح ادغام شده و به این ترتیب سود بیشتری به همراه می آورد.
در جهان معاصر شاهد تجاری شدن حوزه های مختلف فراغتی هستیم. هنر و ورزش زمانی صرفاً اموری تفریحی و ذوقی به شمار می رفتند اما امروزه دارای اهمیت اقتصادی می باشند. ورزشکاران حرفه ای و هنرمندانی که در عرصه ی فراغت جمعی مانند سینما و تلویزیون فعالیت می کنند، سود هنگفتی عاید خود و کمپانی های ورزشی و هنری می نمایند.
قدرت و فراغت: حوزه ی فراغت عرصه ای فناورانه و تجاری است. فناوری، نفوذ و تأثیر گذاری بر اجتماع را ممکن می سازد و تجارت، فراغت را به کالایی پرسود تبدیل می کند. قدرت برای استفاده از این موقعیت برای تقویت خود و نیز با هدف مدیریت همسو با سیاست های خود وارد حوزه ی فراغت می شود.
سیستم سِاسی همواره در صدد کنترل افراد جامعه است. فراغت فرصتی برای افراد ایجاد می کند که فارغ از قید و بند مقررات رسمی اوقاتی را به دلخواه خود سپری کنند. سیستم سیاسی به دنبال کنترل اوقات فراغت است تا بتواند جامعه را به سمت اهداف خویش سوق دهد. فناوری ارتباط جمعی بهترین وسیله برای تبلیغ اهداف سیاسی در قالب پر کردن اوقات فراغت مردم است که حکومت ها از آن برای مقاصد فرهنگی و اجتماعی و سیاسی خود استفاده می کنند. حکومت ها همچنین نظارت خود را بر سایر عرصه های فعالیت فراغتی گسترش می دهند تا با کنترل آن ها هزینه های آتی تبهکاری و فساد را کاهش دهند.
بخش خصوصی فعال در فراغت یکی از مالیات دهندگان عمده ی دولت ها محسوب می شوند که گاه مالیات آن ها از واحدهای تولیدی فراتر است. در نتیجه دولت ها سهمی از تجارت فراغت دارند و به همین دلیل نظارت خود را بر این صنعت گسترش می دهند .از سوی دیگر مردم نیز از دولت ها انتظار دارند برای فراغت آن ها برنامه ریزی کنند که خود از ویژگی های مهم فراغت در دوران معاصر است. مردم دولت را مسئول فراهم ساختن امکانات فراغت می دانند.
نظام سیاسی و اقتصادی حاکم بر فراغت به رفتارهای انسانی جهت می دهند. انسان ها به همان گونه که با زمان و فضای کار تطبیق یافته اند، در اوقات فراغت خویش نیز با زمان و فضای محدود و کراندار فراغتی خو می گیرند. از همین رو فراغت به شکل متناقضی به کار شباهت پیدا می کند.
روابط انسانی مدرن: در شهر، انسان ها در قالب جمعیت های انبوه به صورتی انفرادی زندگی می کنند. مشخص کردن حوزه ی زندگی خصوصی و در عین حال پیوند آن با حوزه ی عمومی شهر از ضروریات است. شهرنشینان در عین احساس فردیت، خود را بخشی از جمعیت شهر و تأثیر گذار در هویت شهری می دانند و نسبت به هم رفتاری دو گانه در مرز میان ابراز آشنایی و حفظ ناشناسی دارند. فضاهای فراغتی توده ای بازتاب همین رفتارهاست. خیل انبوه هوادارانی که برای تشویق تیم ورزشی محبوب خود در ورزشگاه های چند ده هزار نفری گرد می آیند و در فضایی احساسی نسبت به هم ابراز آشنایی و صمیمیت می نمایند، در خارج از فضای ورزشگاه با هم ناشناسند. آشنایی امری موقتی است و کاملاً تابع زمان و فضا و نشانه های رفتاری است. با از میان رفتن شرایط، آشنایی به سرعت با ناشناسی جایگزین می شود.
رفتار مصرفی از دیگر روابط شهری است و فرهنگ مصرف در گذران فراغت به صورت بارز دیده می شود.
روابط انسانی در شهر تابع هنجارها و قواعد نانوشته ی از پیش تعیین شده ای است. هرگونه خروج از این هنجارها با واکنش های دیگر شهرنشینان مواجه می شود. قانونمندی و نظام مندی روابط انسانی را می توان در روابط اوقات فراغت مشاهده کرد. احترام به هنجارها و ارزش ها، نظم و ترتیب، رعایت نوبت، هماهنگی با جمع در حفظ سکوت یا سرو صدا و… از هنجارهایی است که در گذران فراغت جمعی مشاهده می شود.
به این ترتیب اگر شهر را مجموعه ای پیچیده با فضا و زمان تفکیک شده و انباشت ثروت و روابط انسانی ویژه، تحت سلطه ی قدرت بدانیم، گذران اوقات فراغت را می توان یک پدیده ی شهری و نوعی بازتولید رفتار شهری نامید.

پایان بخش اول – ادامه دارد