دومین نشست گروه انسان شناسی فرهنگی انجمن جامعه شناسی ایران، در تاریخ سه شنبه ۲۶/۸/۱۳۸۸ ، و با حضور دکتر ناصر فکوهی(دبیر گروه انسان شناسی فرهنگی انجمن جامعه شناسی و استاد دانشگاه)، لقمان خالدی ( کارگردان)، جعفر صانعی مقدم (تهیه کننده) و مرتضی منادی( جامعه شناس و استاد دانشگاه) در سالن انجمن جامعه شناسی ایران برگزار شد.
این جلسه با پخش فیلم مستند “مشترک موردنظر” آغاز شد و با سخنرانی دکتر مرتضی منادی تحت عنوان “ارتباطات رسانه ای، سبک زندگی جوانان معاصر” ادامه یافت و در انتها با پنل مشترک با حضور دکتر فکوهی، دکتر منادی، لقمان خالدی و جعفر صانعی مقدم و پرسش و پاسخ پیرامون مباحث یاد شده، خاتمه یافت.
نوشته‌های مرتبط
فیلم مستند “مشترک مورد نظر” :
مستند مشترک مورد نظر درباره کژکارکردهای تلفن همراه در جامعه ایران و زمان تهیه آن سال ۱۳۸۸ است. در این فیلم کارگردان سعی می کند با نگاهی موشکافانه و دقیق، دلایل استاده از تلفن همراه و پیامدهای این کاربرد در جامعه ایران را مورد بررسی قرار دهد. در این خصوص به گروه سنی خاصی اکتفا ننموده بلکه نقش تلفن همراه در زندگی افراد را در یک طیف گستره از گروه سنی جوان و نوجوان، تا سالمندان را نشان می دهد. همچنین در این فیلم سعی شده است تا تمام پدیده های مرتبط با تلفن همراه به نوعی نشان داده شوند. از جمله شماره تلفن، پیامک، مجلات و روزنامه های منتشر شده به بهانه SMS، برخوردهای والدن و فرزندان، بلوتوث و بلوتوث سازی، دوست یابی، سرگرمی، هویت یابی، آسیب های اجتماعی چون طلاق، تصادف و… در اثر استفاده از تلفن همراه. و بدین ترتیب با اشاره به این سرفصل ها ذهن تماشاگر را برای درگیر شدن با سایر مقولات مرتبط با تلفن همراه در زندگی جامعه ایرانی رهنمون می سازد.
این فیلم تلفن همراه را به عنوان پدیده ای اجتماعی در نظر می گیرد که از طرفی بازگو کننده شرایط و مضامین اجتماعی موجود در جامعه است و از طرف دیگر به دنبال خود، پیامدها و اثربخشی هایی را برای جامعه و ساکنان آن به همراه دارد. برای مثال کارگردان در این فیلم، تلفن همراه را به عنوان عنصری هویت ساز نشان می دهد. عنصری که فرد برای ورود به اجتماع و گاه برای برساختن هویت فردی و اجتماعی خود از آن سود می جوید و این عمل را با نوع گوشی که انتخاب می کند، نامی که برای بلوتوث خود برمی گزیند، پیامک هایی که رد و بدل می کند، نحوه و نوع استفاده اش از تلفن همراهش و… نشان می دهد. درواقع تلفن همراه می تواند تبدیل به ابزاری برای هویت یابی شود و همچنین از آن به عنوان یک همراه برای پرکردن لحظات تنهایی و عاملی که فرد می تواند با آن خود را شناخته و معرفی کند، ارتباط برقرار می کند.
در صحنه هایی نیز از تلفن همراه به عنوان یک عامل رونق بخش تجاری-اقتصادی یاد می شود. بازار بورس موبایل، مخابرات، مجلات منتشر شده در رابطه با SMS و… همگی حاکی از توانایی موبایل برای تبدیل شدن به یک پدیده اقتصادی است. اما آنچه که در مورد تلفن همراه به عنوان یک پدیده اجتماعی در یک جامعه از همه چیز مهمتر می نماید، نوع نگاه و برخورد افراد جامعه با آن است. با ورود تلفن همراه به جامعه ایران، ما نه تنها با یک تکنولوژی جدید روبرو می شویم، بلکه این تکنولوژی فراتر از حیطه ابزاری آن و به صورت یک پدیده فرهنگی وارد می شود و به دنبال خود نوعی ابداع، انتقال و تغییرات فرهنگی را ایجاد می کند. فضاهای جدیدی ( اعم از سایبرنتیک و فیزیکی) به وجود می آورد و علاوه بر دسترسی آسان به انسان ها و امکان برقراری ارتباط در هر لحظه و در هر مکان، پیامدهای جدیدی را نیز در زندگی آنها به همراه می آورد. مثل طلاق به خاطر پیامک، تصادف در حین رانندگی به دلیل استفاده از تلفن همراه و… که تا قبل از آن وجود نداشت.
از آنچه در فیلم نشان داده می شود می توان اینگونه برداشت کرد که جامعه ایران در برخورد با تکنولوژی موبایل دچار نوعی شیفتگی اپیدمیک می شود. به گونه ای که افراد جامعه نه تنها از تلفن همراه به عنوان یک ابزار تکنولوزیک برای رفاه و تسهیل شرایط زندگی بهره می گیرند، بلکه از این کارکرد بسیار فراتر رفته و به صورت اغراق آمیزی در درون این تکنولوژی محاصره می شوند. زیرا این تکنولوژی از کارکرد اصلی و اولیه خود خارج شده و به راحتی می تواند به یک عنصر آسیب زای اجتماعی تبدیل شود. برای مثال، دوربین و امکان بلوتوث موبایل به ابزاری برای ثبت سوژه ها تبدیل می شود و افراد به کمک آن می توانند به راحتی یکدیگر را به سوژه ای برای مشاهده، ضبط و انتشار بدل نمایند. تا جایی که گاه این سوژه یابی از خود انسانها مهمتر می شود، حریم های خصوصی و شخصی حذف شده و در هر لحظه به دلیل حضور این تکنولوژی با قدرت رسانه ای بالا، امکان تهدید رسانه ای انسانها وجود دارد. درواقع یکی دیگر از انحرافات کارکردی تلفن همراه در جامعه ایران، تبدیل به قدرت شدن آن است. قدرت رسانه شدن. قدرت انتقال و انتشار پیام، تصاویر و… که در فضاها و رسانه عمومی جامعه، امکان دسترسی و تماشای آنها وجود ندارد. تلفن همراه، در جامعه ایران، گاهی می تواند تبدیل به پایگاهی برای تبلیغ و ابراز خود شود.
تلفن همراه، فرهنگ، فضا و ساختار جامعه ایرانی، فراتر از کارکرد ابزاری و تکنولوژیک خود رفته و با قابلیت سیبرنتیک خود، تبدیل به عرصه ای برای پر کردن سایر خلاء ها و نیازهای انسانی شده است.
“ارتباطات رسانه ای، سبک زندگی جوانان معاصر”:
دکتر مرتضی منادی با اشاره به این نکته که در کنار منابع فرهنگی متعددی که در اطراف جوانان در جامعۀ امروز یافت می شوند, که هدف همۀ آنها جامعه پذیر کردن (منادی, ۱۳۸۷) جوانان می باشد، تأکید کردند که ارتباطات رسانه ای بخصوص رسانه های تصویری رسمی (تلویزیون) و غیر رسمی (ماهواره) و نیمه رسمی (اینترنت) گوی سبقت را از منابع دیگر مانند خانواده و نهاد آموزش و پرورش ربوده اند. تبلیغ فرهنگ از اَهم فعالیت های رسانه های تصویری می باشد. ایشان در همین راستا، جوانان و سبک زندگی آنها، از سال ۱۳۷۱ تا ۱۳۸۵ را در ۴ بازه زمانی مورد بررسی و مطالعه قرار داده و در هر یک از این دوره ها به بررسی ارتباط جوانان با منابع فرهنگی پیرامون شان از جمله خانواده، دوستان، محیط ها و فضاهای عمومی مثل پارک، سینما و مراکز تجمع مثل مسجد و سایر مکان های فرهنگی و همچنین رسانه ها، پرداخته و در هر دوره به تفکیک اثر پذیری جوانان و سبک زندگیشان از این منابع را مورد بررسی قرار داده است. گزارش زیر نتیجه این تحقیقات در طول این ۴ دوره است:
۱۳۷۳-۱۳۷۱: پس از بررسی منابع فرهنگی پیرامون جوانان در این دوره(از جمله تلویزیون، نوارهای ویدئویی در انواع مختلف،و…) بیشترین تأثیرپذیری جوانان به ترتیب از تلویزیون، خانواده و آموزش و پرورش بوده اند. و به همین ترتیب بر اساس میزان استفاده از این منابع، جوانان نیز در سه گروه: سنت گرا، غرب گرا و گروه دچار بحران هویت و تضاد تقسیم بندی می شوند.
۱۳۷۶-۱۳۸۲: حضور ماهواره در این دوره بسیار پررنگ و تماشای تلویزیون به شدت کاهش یافته بوده است و مهمترین دلیل کاهش استقبال از تلویزیون از سوی جوانان، غم انگیز بودن و تلخ بودن برنامه های عنوان می شده است. در همین دوره نیز جوانان در سه گروه قرار می گرفتند: مخاطبان ماهواره(مدعی طرفدار غرب و حاضر در مجامع عمومی)، طرفدار حکومت ولی با تماشای اندک ماهواره، و گروه سوم گروهی که دچار بحران و تعارض میان عقاید و تماشای تلویزیون و یا ماهواره بوده اند.
۱۳۸۴-۱۳۸۲: در این بازه زمانی با حضور اینترنت و قابلیت چت کردن، مخاطبان تلویزیون باز هم کاهش یافته و حتی عده ای تماشای آن را برای همیشه ترک کردند، مخاطبان ماهواره نیز کاهش یافت. در این دوره جمع گرایی میان جوانان کاهش یافته و فردگرایی و در کنار آن بحران هویت به شدت افزایش یافت.
۱۳۸۵: در این دوره نیز اینترنت همچنان غالب است اما تکنولوژی جدیدی به صورت فراگیر و پر رنگ در میان جوانان نقش بازی می کند که همان تلفن همراه است و موجب افزایش فردگرایی و بی تحرکی در میان جوانان شد.
پنل مشترک: دکتر ناصر فکوهی، جعفر صانعی مقدم، لقمان خالدی و مرتضی منادی:
-جعفر صانعی مقدم (تهیه کننده):
ایشان با تأکید بر این نکته که پخش مستند های اجتماعی در دانشگاه، به ساخت آثار بهتر و جدیدتر در این حوزه بسیار کمک می کند، اضافه کردند که امروزه فیلم مستند از حالت قوم نگارانه و شاعرانه و مبتنی بر آداب و رسوم خارج شده و گرایش مستند سازان به ساخت مستندات اجتماعی افزایش یافته است. برای موفقیت فیلم مستند میان مخاطبان، از مایه های طنز نیز در آن استفاده می شود تا مخاطب را پس نزند. زیرا معمولا مستندات اجتماعی از موضوعات تلخ اجتماعی و در معرض دید ساخته می شوند.
-لقمان خالدی(کارگردان):
ایشان با تأکید بر این نکته که ساخت فیلم اجتماعی کار بسیار سختی است زیرا نظرات گوناگونی درباره آن وجود دارد و در ساخت آن باید فضایی ایجاد نمود تا از طرفی مخاطب را تا حدودی قانع کند و از طرف دیگر کاملا حقیقی باشد، اضافه کرد برای ساخت فیلم مستند “مشترک مورد¬نظر” لازم بود تا وارد زندگی حقیقی شخصیت های فیلم شویم. بنابراین قبل از شروع ساخت این فیلم چند پژوهش درباره موضوع موبایل و همچنین نحوه ارتباط و روانشناسی برخورد با افراد انجام شد. از جمله این پژوهش ها می توان به مطالعه بر روی بلوتوث، پیامک(SMS)، گوشی های تلفن همراه و تنهایی افراد اشاره نمود. ایشان سخت ترین بخش ساخت مستند اجتماعی را دوری جستن افراد از قرار گرفتن در برابر دوربین فیلمبرداری و غریبه بودن با آن دانستند و اشاره نمودند که افراد به دلیل چند چهره ای بودن، تمایل ندارند تا چهره واقعی شان را به راحتی جلوی دوربین نشان دهند.
-ناصر فکوهی(پژوهشگر و استاد دانشگاه):
ایشان در ابتدا یکی از بزرگترین مشکلات پژوهشگران و فیلم مستند را تهیه و توزیع و دسترسی محدود به آنها دانستند و این در حالی است که مستند های اجتماعی، ارزش آموزشی بسیار بالایی دارند. دکتر فکوهی در ادامه در مورد پدیده تلفن همراه در کشور ایران ادامه داد: پدیده های اجتماعی در ایران، برخی مقطعی و برخی پایدارند. این شکل برخورد با تلفن همراه در ایران نیز به نظر پدیده ای مقطعی می رسد. با توجه به اینکه اشکال مجازی ارتباط و تلفن همراه به دو صورت می توانند ادامه یابند:
۱-یا بخشی از همان بازتاب روند سیبرنتیک شدن جهان باشد، یعنی تبلیغ نوعی فردگرایی که تنها از همین روند سیبرنتیک شدن می تواند صورت گیرد،
۲-و یا یک روند مقطعی که به احتمال قوی در آینده بازگشت خواهد داشت. مثل پدیده موبایل در ایران. زیرا استفاده از تلفن همراه در ایران، عمدتا بر اساس فرآیندهای کژکارکردی است.
تلفن همراه در ایران، تیپی از فردیت است که در عین حال یک جلوه جمعی دارد و استفاده از آن، شکل تلطیف شده و زیبا شده تنهایی است. تلفن همراه و SMS برای افراد نوعی تصور و توهم تنها نبودن را به همراه می آورد که کنشگر اینگونه تصور کند که تنها نیست، در حالی که تنهاست. به این دلیل افراد به سمت موبایل و فضای مجازی می رود که امکان وجود فضایی که روابط واقعی در آن صورت بگیرد، وجود ندارد. این سیستم در ایران، تیپ کج کارکردی را نشان می دهد که در رابطه با رسانه ها، باید آن را درنظر داشت.
پرسش و پاسخ:
در انتهای نشست، سؤالات و مباحثی در این محورها مورد بحث و گفتگو قرار گرفتند:
-جامعه پسا مدرن از وسایل ارتباطی برای رواج و حفظ تنهایی افراد است و یا کنترل افراد برای جلوگیری از ابزار شدن در دست آنها،
-وارد نکردن آمار و ارقام در متن فیلم، برای تاریخ مصرف دار نکردن فیلم،
-اشاره گذرا به تمامی سرفصل های مرتبط با پدیده موبایل، برای نشان دادن وسعت حوزه این پدیده،
-و…
یاسمن اوحدی
Yasmin.ohadi@gmail.com
