در جریان بسط گفتمان گردشگری برای همه[۱]، امروزه گردشگری کودک[۲] به‌مثابۀ قسمی مهم از گردشگری شناخته و پذیرفته شده است. در این قسم از گردشگری تلاش می‌شود با توجّه به ملاحظات خاصِ سفرِ کودکان چون امنیت و حفظ استقلال در عین کنترل، به نیاز کودکان به سفر به‌مثابۀ فعالیتی درخورِتوجه در خلال زمان فراغت[۳] پاسخ داده شود. نکتۀ شایان توجّه در رابطه با گردشگری کودک، لزوم توجه آن به نیازهای متفاوت کودکان از جمله نیاز به هیجان‌خواهی، نیاز به احساس امنیت، نیاز به احساس استقلال نسبی، نیاز به تجربۀ موارد جدید و آموزش در کنار هم و به صورت توأمان است. به طور کلی باید توجّه کرد که گردشگری کودک با طیف متنوّعی از نیازها و ملاحظات در رابطه با سفر همراه است که یک برنامه‌ریزی دقیق و برنامۀ عملیاتی حساب‌شده می‌تواند پاسخگوی این طیف گسترده از نیازها و ملاحظات باشد.
یکی از ابعاد مهم گردشگری کودک یادگیری است که در هر دو سویۀ مستقیم و غیرمستقیم قابل تحقق است. خصیصۀ مهم یادگیری از خلال گردشگری، مشارکتی‌بودن و تجربه‌محور بودن آن است. این خصایص با افزایش اشتیاق دانش‌آموزان به یادگیری و افزایش احتمال ماندگاری مطالب در حافظه همراه است. یادگیری مشارکتی[۴] ضمن آن که می‌تواند به فراگیری و ماندگاری بهتر مطالب آموزش داده شده یاری برساند، همچنین می‌تواند زمینه‌ساز بهبود مهارتهای ارتباطی و اجتماعی در کودکان باشد. یادگیری مشارکتی، زمینۀ مناسبی را برای رشد مهارتهای اجتماعی و زندگی از جمله مسئولیتپذیری و همدلی با دیگران فراهم میسازد. یادگیری به صورت مشارکتی قادر است رفتارهای مخلّ نظم، تنش‌های میان‌گروهی، رفتارهای پرخاشگرانه و ضدّ اجتماعی را کاهش دهد (جویس و همکاران،۲۰۰۴ به نقل از عباسی اصل و همکاران، ۱۳۹۵: ۱۱۷). بدین ترتیب یکی از مزایای مهم آموزش از خلال گردشگری را می‌توان در افزایش اشتیاق دانش‌آموزان و مهارت‌آموزان به یادگیری، افزایش ماندگاری مطالب آموخته‌شده در حافظه، رشد مهارتهای ارتباطی و اجتماعی و کاهش چالش‌های یادگیری در کلاس یافت. مطالعات پرشماری چون مطالعۀ باس و همکاران (۲۰۱۳)، سجاسی قیداری و همکاران (۲۰۲۱)، سرفین و همکاران (۲۰۲۲)، دایمون (۲۰۲۲)، ویلیامز و مککرچر (۲۰۲۳) و… بر امکان یادگیری در خلال انواع متفاوتی از گردشگری از جمله گردشگری میراث، طبیعت گردی، گردش‌های خانوادگی، گردشگری فرهنگی و… اشاره کرده‌اند. به‌رغم وجود مطالعات و نتایج پژوهشی شایان توجه در خصوص یادگیری و آموزش از خلال گردشگری، این شیوه از یادگیری هنوز به جایگاه قابل قبولی در عرصۀ عمل نرسیده است. به واسطۀ گردشگری می‌توان باب نوینی از آموزش به کودکان را گشود و با سیاستگذاری و برنامه‌ریزی آن را به صورت رسمی به اجرا در آورد. آموزش سرفصل‌های دروس جغرافیا، زیست‌شناسی، علوم اجتماعی، مهارتهای تضمین و حفظ پایداری زیست محیطی و مباحث اعتقادی می‌توانند به واسطۀ گردشگری کودک محقق شوند. فرهنگ سفر می‌تواند از خلال گردشگری در کودکان نهادینه شود و موجبات آشنایی آنان با جاذبه‌های گردشگری کشور و میهن‌دوستی را فراهم کند. کودکان خاصه در دوران کودکی دوّم با آمادگی یادگیری و کنجکاوی‌های وافری در خصوص موقعیت جغرافیایی شهرها نسبت به یکدیگر، فاصلۀ زمانی شهرها نسبت به یکدیگر، گویش و لهجۀ مردم مناطق مختلف، جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی، پوشش گیاهی مناطق مختلف، گونه‌های جانوری آن مناطق و…دارند. یادگیری این مطالب از خلال گردشگری می‌تواند ضمن غنی‌سازی و جذاب‌سازی مطالب درسی قصد شده، دانش‌آموزان را با جاذبه‌های ایران آشنا کند و سواد گردشگری را نیز در آنها بالا ببرد.
نوشته‌های مرتبط
همچنین این دوران، فرصتی طلایی برای فراگیری مباحث اعتقادی و دینی است. این مقوله در بردارندۀ مفاهیمی چون آشناکردن کودکان با اماکن مذهبی، آشناکردن کودکان با مباحث اعتقادی، آشناکردن کودکان با فرهنگ اسلامی و زندگینامۀ امامزاده‌ها و ائمه است. در اذهان بسیاری این مفاهیم غالباً در ارتباط با گردشگری مذهبی[۵] صورت می‌پذیرد. با این حال نمی‌توان تقویت هوش معنوی در کودکان و یادگیری مباحث اعتقادی را به گردشگری مذهبی محدود کرد. علاوه بر این گردشگری با خصلت تجربه محور، می‌تواند کودکان را در شناخت و خلق صنایع دستی توانمند سازد. گردشگری تجربه‌محور با تمرکز بر بازدید از کارگاه‌های سفالگری، خرمهره‌سازی، چوب‌بری و نجاری، بافندگی و…طی سال‌های اخیر با استقبال شایان توجّهی مواجه بوده است.
نکتۀ اساسی در سیاستگذاری و برنامه‌ریزی برای برگزاری تورهای گردشگری تجربه‌محور توجه به تناسب سازوکارهای خلق با سن و توانایی کودکان، برقراری امنیت برای مشارکت‌کنندگان و سازگاری صنایع با پایداری زیستی است. اساساً خصیصۀ کنجکاوی در کودکان در سطح بالایی قرار دارد خاصه در شرایط و محیطی که پیشتر آن را تجربه نکرده‌اند به این تربیت دقّت نظر وافری برای ارزیابی ایمنی کارگاه‌ها برای کودکان لازم است. همچنین پیام پنهان کوچک‌ترین رفتارها و برنامه‌ها می‌تواند به واسطۀ دقت نظر و نکته سنجی کودکان دریافت و درک شود. بدین ترتیب لازم است در طراحی تورهای تجربه‌گرا و کلیۀ بازدیدهایی که در خلال گردشگری صورت کودک صورت می‌پذیرند، سازگاری فعالیت‌های انسانی با اصول پایداری و حفاظت زیستی همسو و همگرا باشد. همچنان که مطالعات متعددی از جمله مطالعۀ گاسلینگ(۲۰۱۸)، نقش آموزش به کودکان از خلال گردشگری در توسعۀ پایدار گردشگری را تأیید و تصدیق کرده‌اند. به‌طور کلی شاخص‌ها و استانده‌های تورهای گردشگری کودک نقش مهمی در فرآیند یادگیری کودکان از خلال سفر و گردشگری دارند که عدم احساس ترس و مورد تعرض قرار گرفتن کودک در محیط، امکان بازی با دیگر کودکان، امکان مشارکت کودک در رویدادهای فرهنگی-اجتماعی، پاکیزگی محوطۀ مورد بازدید، نور کافی محوطۀ مورد بازدید، دسترسی به آب سالم و پاکیزه، حضور تسهیلگران آموزش‌دیده، در اختیار داشتن محیط مناسب کودکان به لحاظ تناسب با سن و ویژگی‌های رشدی، علایق و سلایق کودکان از جملۀ آنها هستند. به منظور بازدهی هرچه بهتر تورهای گردشگری، لازم است گروهبندی کودکان و دانش‌آموزان با دقت نظر خاصی صورت پذیرد. توجّه به توانمندی‌های کودکان، سن کودکان، پایۀ تحصیلی کودکان و درگیر بودن/ نبودن کودکان با اختلالات یادگیری از مهمترین معیارهایی‌اند که لازم است در گروهبندی کودکان به منظور تحقق یادگیری از خلال گردشگری به آنها توجه کرد. به‌رغم مزایا و آثار مثبت یادگیری مشارکتی و تجربه‌محور که از خلال گردشگری قابل دستیابی است؛ تحقق کامل و تام این امر همچنان با موانعی مواجه است که موانع مدیریتی و ساختاری (همچون نبود آیین‌نامه‌های کلی و مدوّن و خط مشی جامع و فراگیر) از جملۀ آنها است. بحث امنیت اماکن گردشگری کودک، وسایل نقلیه و راهها مقولۀ بسیار مهمی است که دور بودنش از سطح ایده‌آل، مدارس و مراکز آموزشی را برای برگزاری تورهای گردشگری آموزش‌محور در مضیقه می‌گذارد و اعتماد و رضایت والدین را نیز جلب نمی‌کند. بدین ترتیب لازم است مجموعه استانده‌های لازم برای برقراری امنیت کودکان در فضای گردشگری برقرار شود. برقراری ایمنی و امنیت برای کودکان می‌تواند دربردارندۀ اقدامات بزرگی چون احداث سایت گردشگری مخصوص کودکان تا نصب نرده و محافظ بر پله‌ها یا استفاده از کفپوش‌های مناسب کودکان در سطح راهها باشد. همچنین لازم است در راستای نیل به هدف یادگیری از خلال تفریح و حفظ امنیّت کودکان، از مربیان و راهنمایان کارآزموده بهره برد که مهارت کنترل گروه‌های متفاوت کودکان، برقراری ارتباط صحیح با آنها و کنترل محرک‌های محیطی دخیل در حواس‌پرتی ایشان را داشته باشند. همچنین لازم است تمامی مراکز آموزشی مربوط به کودکان و خانواده‌ها با مفهوم گردشگری کودک، نحوۀ صحیح اجرای آن و مزایای آن در رابطه با مقولۀ آموزش از طرق مختلف چون جلسات توجیهی، برنامه‌های گفتگومحور رسانه‌ای، کتب و اطلاعیه‌ها و… آشنا شوند.
منابع:
عباسی اصل، سعدی پور، اسدزاده، حسن. (۲۰۱۶). مقایسه اثربخشی سه روش یادگیری مشارکتی بر مهارتهای اجتماعی دانش‌آموزان دختر پایه دوم راهنمایی. رویکردهای نوین آموزشی, ۱۱(۱), ۱۰۵-۱۲۴.Gössling, S. (2018). Tourism,
tourist learning and sustainability: An exploratory discussion of complexities, problems and opportunities. Journal of Sustainable Tourism, ۲۶(۲), ۲۹۲-۳۰۶.
Bos, L., McCabe, S., & Johnson, S. (2015). Learning never goes on holiday: An exploration of social tourism as a context for experiential learning. Current Issues in Tourism, ۱۸(۹), ۸۵۹-۸۷۵.
Sojasi Qeidari, H., Shayan, H., Solimani, Z., & Ghorooneh, D. (2021). A phenomenological study of the learning experience of children in rural tourism destinations. Tourist Studies, ۲۱(۲), ۲۳۵-۲۵۹.
Seraphin, H., Yallop, A. C., Seyfi, S., & Hall, C. M. (2022). Responsible tourism: The ‘why’and ‘how’of empowering children. Tourism Recreation Research, ۴۷(۱), ۶۲-۷۷.
Daimon, T. (2022). Mobility and Learning Through Tourism: Touristic Learning of Children During Family Travels. International Journal of Mobile and Blended Learning (IJMBL), ۱۴(۱), ۱-۱۴.
[۱] Tourism for all
[۲] child tourism
[۳] Leisure time
[۴] cooperative learning
[۵] Religious tourism