چرخه کتاب در فرانسه
نسیم وهابی*
نوشته‌های مرتبط
در فرانسه حدود ۲۰۰۰۰ «مکان» برای عرضه و فروش کتاب وجود دارد. طبق طبقه‌بندی‌های صنف ناشران فرانسه ، کتاب از سه طریق عمده در دسترس خوانندگان قرار می‌گیرد:
۱. کتاب‌فروشی‌های مستقل یا «غیر زنجیره‌ای» که اغلب در شهرها قرار دارند. طبق آمار صنف ناشران، در فرانسه حدود ۲۵۰۰ کتاب‌فروشی مستقل وجود دارد.
۲. کتاب‌فروشی‌های بزرگ زنجیره‌ای ازجمله فنک که به تعریف خودش بزرگ‌ترین کتاب‌فروشی فرانسه است با ۹۰ شعبه در سطح فرانسه. بزرگ‌ترین فنک در مرکز پاریس دارای صد و سی هزار عنوان کتاب است (مثال ایرانی‌اش، در مقیاس کوچک‌تر، شعبه‌های شهرکتاب هستند).
۳. پیشخوان‌ها یا بخش‌های مخصوص فروش کتاب که در سوپرمارکت‌ها و روزنامه‌فروشی‌ها و یا موزه‌ها و سینماها عناوین محدودی از تولیدات ناشران را عرضه می‌کنند. حدود ۱۲۰۰۰ از این مراکز در سطح فرانسه وجود دارد.
این سه گروه از عرضه‌کنندگان کتاب، خود به کتاب‌فروشی سطح یک، سطح دو یا سطح سه طبقه‌بندی می‌شوند. این طبقه‌بندی به‌خوبی و بدی یا به کیفیت کار فروشندگان مربوط نمی‌شود، بلکه از سوی پخش‌کنندگان و صرفاً به لحاظ تعداد عنوان‌های موجود و نوع و میزان سفارششان در یکی از این طبقه‌بندی‌ها قرار می‌گیرند.
اصطلاح کتاب‌فروشی سطح یک، از سوی پخش‌کننده به کتاب‌فروشانی اطلاق می‌شود که به زبان خودمانی «حرفه‌ای» هستند و بین شصت تا هفتاد درصد فروش ناشر را رقم می‌زنند. همین کتاب‌فروشی‌ها هستند که به طور مرتب با بازاریاب‌های ناشران و پخش‌کنندگان در تماس هستند و قدرت مذاکره دارند و می‌توانند برای دریافت تخفیف بیشتر چانه بزنند. همه عناوین تازه به کتاب‌فروشی‌های سطح یک معرفی می‌شود و همه بازاریاب‌ها با آنها در ارتباط هستند. اما کتاب‌فروشان سطح دو، اغلب کوچک‌ترند و محدودتر، و گاه یا «نیمه‌حرفه‌ای» هستند و یا بسیار تخصصی (مثل کتاب‌فروشی‌های موزه‌ها ). تنها برخی از ناشران و پخش‌کنندگان، از طریق بازاریاب‌هایشان، با آنها ارتباط مستقیم دارند. ولی میزان سفارششان محدودتر است و شرایطی که پخش‌کننده برایشان قائل می‌شود هم محدودتر. ازاین‌رو کتاب‌فروش در انتخاب استقلال کمتری دارد و تقریباً چانه‌زنی به‌ندرت انجام می‌شود. کتاب‌فروشی‌های سطح سه که در بالا «پیشخوان‌ها یا بخش‌های فروش کتاب» خواندیم عبارت‌اند از قفسه‌های مخصوص کتاب که در سوپرمارکت‌ها یا داروخانه‌ها یا روزنامه‌فروشی‌ها تعبیه شده‌اند؛ معمولاً کتاب‌فروش هم ندارند و فقط کسی کتاب‌ها را از داخل کارتن یا جعبه در آنها جا می‌دهد. ازاین‌رو نه بازاریاب‌ها را ملاقات می‌کنند نه فروشندگانشان مجاز به سفارش دادن کتاب هستند. پخش‌کننده‌ای که با این مکان‌ها در تماس است، به فراخور حال و نوع مشتری این مکان‌ها عناوینی را – به تعدادی که خودش صلاح می‌داند – برایشان می‌فرستد.
از لحظه‌ای که تاریخ نشر کتابی مشخص می‌شود تا روزی که به روی میز کتاب‌فروشی برسد، کتاب چندین بار دست‌به‌دست می‌شود. چرخه کتاب مسیری است که موجب می‌شود اثر نویسنده برای خواننده قابل‌دسترسی گردد. هرچه این چرخه حرفه‌ای‌تر کار کند، تولید کتاب سالم‌تر و عرضه آن معقول‌تر خواهد بود.
لازم به ذکر است که کتاب در فرانسه قیمت واحد دارد. به‌عبارت‌دیگر، مطابق قانون، همه مکان‌های عرضه کتاب موظف هستند کتاب را به قیمت درج‌شده بر پشت جلد به فروش برسانند. جز سقف پنج درصد تخفیف قانونی و در مواردی استثنایی مانند حراج‌های سالانه، کتاب‌فروش اجازه ندارد کتابی را ارزان‌تر یا گران‌تر از مبلغ ثبت‌شده در پشت جلد به مشتری بفروشد.
مبلغ پشت جلد توسط ناشر تعیین می‌شود (برای مثال ۲۰ یورو)، و بعد از مذاکره با کتاب‌فروش، کتاب را به قیمتی که مورد توافق هردو است به او می‌فروشد (مثلاً ۱۳ یورو). در این مذاکره طبیعتاً هردو طرف به مصالح خود فکر می‌کنند، اما بنابر عرف، معمولاً ۳۵ % متعلق به کتاب‌فروش است. البته کتاب‌فروشی‌های زنجیره‌ای بزرگ که اغلب تعداد زیادی کتاب سفارش می‌دهند (و مشتری‌های خوش‌حساب و مورد علاقه ناشران و پخش‌کنندگان هستند) می‌توانند تا سقف۴۰ % هم تخفیف بگیرند.
نمودار زیر شمای کلّی چرخه قیمت کتاب را در فرانسه ارائه می‌دهد، با نگاهی به تقسیم‌بندی قیمت فروش یک کتاب (مثال، کتابی با قیمت پشت جلد ۲۰ یورو) :
نویسنده، ۸ تا ۱۰% = حدود ۲یورو
چاپخانه، ۱۰% = ۲ یورو
ناشر، ۲۰% = ۴ یورو
پخش‌کننده، ۲۰% = ۴ یورو
کتاب‌فروش، ۳۵% = ۷ یورو
دولت (مالیات)، ۵،۵% = ۱ یورو
به‌این‌ترتیب عوامل اصلی چرخه کتاب عبارت‌اند از: نویسنده، ناشر، چاپخانه، پخش‌کننده، بازاریابی، توزیع، کتاب‌فروشی. معمولاً ناشناس‌ترین بازیگران این مسیر، پخش‌کنندگان هستند که رابط بین ناشرند و کتاب‌فروش.
در فرانسه هم مثل ایران خودمان ناشر کم نیست. به‌طور رسمی حدود ۴۰۰۰ ناشر در این کشور وجود دارد و مجموعشان حدود ۶۶۰۰۰ عنوان کتاب به بازار عرضه می‌کنند. اما از این میان، حدود۱۰۰۰ ناشر فعال‌اند و بنابر آخرین آمار هفته‌نامه تخصصی کتاب ، تنها ۱۹۷تای آنها در طبقه‌بندی حرفه‌ای ناشران فعال فرانسه قرار می‌گیرند. این ناشران، اعم از ناشران متعلق به گروه انتشاراتی یا ناشران مستقل که بخش اعظم تولید و فروش و سودآوری کتاب را در اختیار دارند به طور عمده توسط پنج شرکت بزرگ پخش و توزیع پشتیبانی می‌شوند. هرکدام از این پنج گروه کتاب‌های حدود پنجاه تا صدوبیست ناشر را توزیع و پخش می‌کنند. معمولاً ناشر است که پخش‌کننده را انتخاب می‌کند ولی پخش‌کننده هم می‌تواند پیشنهاد ناشر را بپذیرد یا رد کند. طبیعتاً هرچه ناشر کوچک‌تر و به زبان خودمانی «کم‌جان»تر باشد، ناز پخش‌کننده برایش بیشتر است. اما ناشر کوچک هم می‌داند که با پخش‌کننده بزرگ حرفه‌ای، شانس این‌که سری میان سرها پیدا کند و کتابش در تعداد بیشتری از کتاب‌فروشی‌ها روی میز قرار بگیرد، بیشتر است.
شرکت پخش است که میزان فروش عناوین عرضه‌شده به بازار را در اختیار ناشر قرار می‌دهد، و اطلاعات پخش‌کنندگان هم از ارقامی به دست می‌آید که از کتاب‌فروشان دریافت می‌کنند. کتاب‌فروش هم نمی‌تواند پنهان‌کاری کند، چون رد هر کتابی که خریده در فاکتور شرکت پخش‌کننده ثبت شده و برای هر کتابی که فروخته پنج‌ونیم درصد به دولت مالیات پرداخته است (در نتیجه احتمال دستکاری در حساب‌ها کم است، اگرچه همیشه همه‌چیز ممکن است!). به‌این‌ترتیب، بر اساس توافق بین ناشر و پخش‌کننده و کتاب‌فروش، پخش‌کننده است که از میزان فروش کتاب‌های توزیع‌شده آگاه است.
همان‌طور که در پیشتر آمد، و طبق مطالعه‌ای که توسط اتحادیه کتاب‌فروشان فرانسه صورت گرفته ، طی ده سال اخیر پنج گروه اصلی هستند که امر فروش کتاب را بر عهده دارند و هرکدام در فروش این کالا در بازار کتاب سهم دارد. این پنج گروه عبارت‌اند از: کتاب‌فروشان مستقل (سطح یک و دو)، پیشخوان‌های عرضه کتاب، کتاب‌فروشی‌های زنجیره‌ای، کتاب‌فروشی‌های اینترنتی، و بالاخره انجمن‌ها و مؤسساتی که اغلب به صورت دوره‌ای یا به مناسبت‌های مختلف در زمینه فروش کتاب ایفای نقش می‌کنند. نمودار زیر سهم هریک از این پنج گروه را در فروش کتاب‌هایی که توسط توزیع‌کننده به دستشان رسیده، نشان می‌دهد.
به‌عبارت‌دیگر، از هر صد کتابی که پخش‌کننده فروخته، حدود ۴۰ نسخه توسط کتاب‌فروشی‌های زنجیره‌ای به فروش رسیده، ۱۷ نسخه به لطف کتاب‌فروشان مستقل به فروش رفته، ۱۶ نسخه توسط پیشخوان‌های عرضه کتاب (در ایستگاه‌های مترو و قطار، فرودگاه‌ها، فروشگاه‌های بزرگ لباس یا مواد غذایی)، همین میزان توسط مؤسسات یا انجمن‌ها، و حدود ۱۰ درصد از طریق کتاب‌فروشی‌های مجازی یا اینترنتی به خریداران عرضه‌شده است.
* نسیم وهابی، دکترای ادبیات تطبیقی از فرانسه، بعد از سال‌ها کتاب‌فروشی در پاریس و تدریس در مقطع کارشناسی ارشد در رشته فنون فروش و نشر کتاب‌های کودک، در حال حاضر در زمینه داده‌پردازی و اطلاع‌رسانی آمار کتاب مشغول به کار است. از او مقالاتی در جهان کتاب به چاپ رسیده است و ترجمه‌ای با عنوان تعریف فرهنگ برای دخترم، نوشته ژروم کلمان (انتشارات روشنگران)، و همچنین کتابی به زبان فرانسه با عنوان نوشته‌های بچه‌های جنگ (نشر دانشگاهی اروپا).
. Syndicat national de l’édition (Sne)
FNAC . ، بزرگ‌ترین فنک در مرکز پاریس است با زیربنای ۶۰۰۰ مترمربع و ۱۳۰۰۰۰ عنوان کتاب. در حال حاضر فنک در فرانسه حدود ۹۰ شعبه دارد، و حدود ۶۵ شعبه کوچک و بزرگ در اسپانیا، پرتغال، برزیل، بلژیک، ایتالیا، سوئیس، تایوان، و یونان. وب سایت فنک یکی از پرمراجعه‌ترین سایت‌های فرانسه به شمار می‌رود.
فنک، در واقع از یک فروشگاه فراتر است چون در برهه‌های مختلف جهت‌گیری‌ها و نقش‌آفرینی‌های فرهنگی کرده که باعث شده شهرت فرهنگی خوبی پیدا کند. برای مثال: سرمایه‌گذاری به عنوان تهیه‌کننده مهم‌ترین برنامه معرفی کتاب در تلویزیون به مدت پانزده سال، ابداع جایزه‌ای ادبی به نام «گنکور دبیرستانی‌ها»، برپایی مسابقات عکاسی، برگزاری میزگردهای ادبی و اجتماعی و سیاسی، و نیز عرضه کتاب دیجیتالی به نام کوبو که متون مختلف دیجیتالی شده را هم می‌توان از طریق سایت فنک دانلود کرد.
. Livres hebdo، هفته‌نامه تخصصی کتاب که توسط موسسه الکتر و از سال ۱۹۷۹ منتشر می‌شود. مخاطب این نشریه که به صورت کاغذی و اینترنتی منتشر می‌شود، کتاب‌فروشان، ناشران، کتابداران و بقیه اصحاب کتاب هستند. این هفته‌نامه که حدود ۸۰۰۰ مشترک دارد، شامل بخش‌های مختلفی است ازجمله: اخبار تازه‌های کتاب و مؤسسات وابسته به کتاب، مصاحبه‌های تخصصی، تغییرات و جابه‌جایی‌های مرتبط با دنیای کتاب و آمار و ارقام مربوط به فروش یا رکود بازار. همچنین چندین صفحه حاوی بارکد و مشخصات کلّی کتاب‌های چاپ‌شده در هر هفته را در اختیار کتاب‌فروشان و کتابداران قرار می‌دهد.
. SLF : Syndicat de la librairie française
این مطلب در همکاری با مجله جهان کتاب منتشر می شود