قدرت سگ
کلیشه‌های جنسیتی و هنجارهای مردانگی و زنانگی همواره مورد بحث قرار گرفته‌اند و بنا به شرایط جامعه گاه و بیگاه تغییر کرد‌ه‌اند. جنبش های زنان تا حدی موفق به تغییر و بازاندیشی بر «طبیعی دانستن» بسیاری از گزاره های جنسیتی شده اند (فرکلاف، ۱۳۷۹، ص. ۹۲) اما ورای نگاه انتقادی به مردانگی، بازتعریف آن در عرصه عمومی کمتر مورد توجه بوده است. هنر به طور کل و فیلم‌های سینمایی به نوبه خود همواره عرصه‌ای در بازنمایی این موارد بوده‌اند چرا که سینما امروزه از جنبه مطلق هنری فراتر در نظر گرفته شده، بدین معنا که هم موثر بر و هم متاثر از بسیاری ارزش ها و جریان های فکری انسانی است. از یک طرف روایتگر بسیاری مسائل در بستر اجتماعی، سیاسی، فرهنگی است و از طرف دیگر با تاثیر بر ذهن مخاطبان، میتواند بر کنشهای فردی و اجتماعیشان اثرگذار باشد. در فیلم «قدرت سگ» محصول ۲۰۲۱ ملاحظه میشود که سبک زندگی خشن کابوی‌ها که نیم قرن پیش از این سمبل مردانگی بود و در سینما نیز ستایش می‌شد، حال در قرن ۲۱ مورد سوال و بازاندیشی قرار میگیرد.
نوشته‌های مرتبط
روایت فیلم به حدود یک قرن قبل برمی‌گردد و زندگی دو برادر مزرعه‌دار به نام فیل و جرج را در آمریکای اوایل قرن بیستم به تصویر می‌کشد. فیل در آرزوی تکرار روزهای خوش گذشته است در حالی که جرج رو به آینده دارد و سعی در تطبیق با گفتمان نوین شهرنشینی و عناصر مدرن دارد. تقابل این دو برادر زمانی شدت میگیرد که همسر جدید جورج، رز و پسرش، پیتر به مزرعه نقل مکان می کنند. فیل خشمگین از حضور پیانو، زن جوان و پسرک دانشجو تلاش در عذاب مادر و پسر دارد. واکنش رز پناه بردن به الکل است، اما پیتر به ظاهر بی دست و پا هوشیارانه بازی را به دست میگیرد و در حالی که فیل تلاش در تغییر و اصلاح پیتر دارد نهایتا پیتر گویی عامدانه موجب مرگش میشود.
از آنجایی که فیلم «قدرت سگ» خود متضمن گفتمان انتقادی قابل توجهی است، این جستار بر این است که از مدل سه مرحله‌ای توصیف، تفسیر و تبیین در تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف استفاده کرده، به بررسی گفتمان‌های شاخص در فیلم بپردازد؛ گفنمان مردانگی وسترن در غرب وحشی در مقابل گفتمان شهرنشین، معتدل و مدرن. خانم کارگردان جین کمپیون، که عموما در کارهایش با شیوه‌ای روانشناختی مخاطب را به لایه‌های پنهان درون ذهن انسان ها می‌برد، با ساخت این فیلم نقطه پایانی بر حضور مردان خشن در سینمای وسترن گذاشت. تقابل دو برادر جرج و فیل آغازگر روایت است و با تقابل پیتر و فیل به پایان می‌رسد. پیتر، پسرک شهری دانشجوی پزشکی است که با ظرافت گل‌های کاغذی می‌سازد. در مقابل فیل کابوی اسب‌سواری است که با خشونت گاوها را سلاخی میکند. اما در لایه های پنهان این دو مرد احساساتی کاملا برعکس نهفته است. پیتر حیوانات را برای تشریح کشته، بدون ناراحتی بدنشان را با چاقوی جراحی می‌شکافد اما فیل که از برانکو هنری به عنوان مربی و اسطوره مردانگی یاد میکند در واقع پنهانی تمایلات همجنسگرایانه‌ای به او داشته است. نام فیلم در روایت به قدرت دیدن تصویر سگ در کوهستان تعبیر میشود که هر کسی نمی‌تواند آن را ببیند. تنها، اسطوره ذهن فیل، برانکو هنری و خودش قادر بودند این تصویر را ببینند و حالا پسر جوان، پیتر هم قادر به دیدن آن است. همین میشود که فیل توجهش به پیتر جلب میشود.
نظریه انتقادی در اوایل قرن بیستم توسط نومارکسیست‌ها بنا نهاده شد و با مکتب فرانکفورت گسترش یافت. این مکتب برای تعیین ماهیت جامعه به انتقاد و افشاگری جنبه‌های گوناگون آن می‌پردازد. با توسعه انتقادات اقتصادی مارکسیستی، این نظریه سطوح فرهنگی جامعه مدرن را مورد انتقاد قرار میدهد و با اشاره به تقسیم‌بندی عقلانیت توسط وبر، شیوه‌های نوین سرکوب جامعه را مورد انتقاد قرار می‌دهند. بر اساس نظریه وبر عقلانیت صوری شیوه جدید سرکوب است که با شیوه‌های منطقی و قاعده‌مند در خدمت طبقه حاکم قرار دارد، از اردوگاه‌های مرگ نازی گرفته تا تلویزیون‌های حکومتی مثالی برای عقلانیت صوری‌اند. عقلانیت ذاتی اما همان خرد است که هدفش رسیدن به «صلح، عدالت و شادمانی» برای انسان است (ریتزر، ۱۳۷۹، ص ۲۰۲). تحلیل گفتمان انتقادی نیز هدفش این است که با نگاهی انتقادی، آنچه هژمون غالب پنهان نموده و بدیهی جلوه میدهد را آشکار سازد تا این آشکارسازی به رهایی بیانجامد. در همین راستا، رویکردهای مختلفی توسط نظریهپردازان متفاوت همچون ژیژاک، لاکلائو و موفه، و فرکلاف ارائه شدهاند که در بعضی نکات، نگاه متفاوتی از یکدیگر دارند. از جمله این که لاکلائو و موفه بر این باورند که امر اجتماعی خارج از زبان وجود ندارد و «گفتمان و نظام واحدی از مقولات وجود ندارد که از طریق آن امر واقع بتواند بدون میانجیهایی سخن بگوید» (لاکلائو و موفه، ۱۴۰۰، ص. ۲۵). در حالی که فرکلاف هر امر اجتماعی را زبانی نیز می داند هرچند معتقد است برعکس این موضوع لزوما صادق نیست. وی بر این باور است که زبان در سطوح مختلفی دربرگیرنده ایدئولوژی است. بر همین اساس مفهوم هژمونی در ساختارهای گفتمانی قابل مطالعه و بررسی است (فرکلاف، ۱۳۷۹، ص. ۹۲). گزارههای ضمنی که از یک مکالمه قابل استنتاج است را بر اساس دانش زمینهای میتوان از هر گفتگویی استنباط نمود. مطالعه گفتمان بخشی از مطالعات ساختارهای خرد است که با ساختارهای کلان پیوند دارند. ایدئولوژیهای طبیعی شده که ساختارهای اجتماعی و هنجارها را شکل میدهد و آنچه از آن به عنوان «عقل سلیم» یاد میشود موجب شده که گفتمان بتواند ساختارهای اجتماعی را معین سازد. اما از طرفی، شرکت کنندگان در گفتمان چه بسا از ماهیت این ایدئولوژی پنهان بی اطلاع باشند (همان، ص ص. ۲۶ – ۳۰). لذا نگاه انتقادی در پی آشکارسازی مواردی است که گفتمان غالب در طبیعیسازیاش مخفی کرده است. به طور کلی میتوان دید که در تحلیل گفتمان فرکلاف سه لایه مد نظر قرار میگیرد: متن، تعامل متن با زمینه اجتماعی و خودِ زمینه اجتماعی.
با توجه به این که امروزه تصاویر به اندازه کلمات و بلکه بیشتر از آنان، مرجع دلالت هستند (فرقانی و جهرمی ۱۳۹۰، ص. ۱۳۲)، برای تحلیل گفتمان انتقادی فیلم نخست در توصیف دیالوگها و مونولوگها با توجه به انتخاب واژگان و دستور زبان شامل زمان و ضمایر به کار رفته و امثالهم، پرداخته میشود. سپس، تفسیرِ موقعیتهای داستان که موجب سازماندهی مکالمات، تصمیم و رفتار افراد میشود مد نظر قرار میگیرد و نهایتا تبیینِ زمینه اجتماعی، روابط قدرت، هنجارها و ارزشهای حاکم بر جامعه که در پس این تعاملات قرار دارند بیان می‌شوند.
- تحلیل متن (توصیف):
چگونگی انتخاب واژگان در گفتار میتواند بیانگر نگرش مشارکتکنندگان باشد. علاوه بر این، در گفتمان علاوه بر کلمات، عوامل ظاهری دیگری نیز در دلالت تصویری می‌توانند دخیل باشند. در راستای توضیح بیشتر برای گفتمان‌های فوق‌الذکر در این بخش به ذکر مثال‌هایی از فیلم پرداخته میشود.
هنگامی که گاوچران‌ها برای شام به رستوران می‌روند فیل پسر رستوراندار را به خاطر ظرافت رفتارش مورد تمسخر قرار میدهد. جرج وقتی متوجه میشود مادر پسر، رز به این دلیل به گریه افتاده برادرش را مورد انتقاد قرار میدهد.
فیل (با تعجب): بهش گفتم باید ادا در نیاره و آدم باشه. همین رو روشن کردم همین!
آدم بودن (being human) را فیل معادل رعایت کدهای مردانگی، آن هم به سبک گاوچرانی وسترن، در نظر میگیرد. گارسونی که دستمال سفره را برای پاک کردن قطرات نوشیدنی تا میکند و روی ساعدش می‌اندازد در گفتمان فیل، مرد نیست و در نتیجه اصلا آدم نیست. ظرافت رفتارِ پیتر، پسر رستوران دار، در گفتمان کابوی با مردانگی مغایرت دارد.
در صحنه بعد از مهمانی شام رسمی که به دعوت جرج برگزار شده، فیل برادرش را مورد استهزا قرار میدهد که آیا پیانو نواختید و رقصیدید. او با این عناصر مدرن گفتمان شهرنشینی ابراز خصومت میکند و ترجیح میدهد به عنوان یک کابوی، بانجو (ساز سنتی آمریکا) بنوازد.
- تفسیر (فرایند تولید و مصرف متن در گفتمان):
در فرایند تفسیر میتوان دید که بافت و موقعیت داستان موجب برخی رویدادها و واکنشها می شود. انتظام اجتماعی و گفتمانی تحت تاثیر قدرت و افکار حاکم است اما در حالتی که نظم اجتماعی تغییر کند ممکن است مشارکت کنندگان گفتمان در تفسیر موقعیت‌ها تفاهم نداشته باشند (فرکلاف، ۱۳۷۹. ص ۲۲۸). در این داستان با جامعه‌ای در حال گذار مواجهیم که هنجارهای کلاسیک و سنتی‌اش در مورد مردانگی در حال تغییر است؛ این دو برادر نمایندگان هنجارهای قدیمی و مدرن هستند. جرج در مقابل فیل، تابع گفتمان مدرن است کت و شلوار می‌پوشد و جذب رز شده که زمانی در سینما پیانو می‌نواخت و رقص بلد است. فیل پا به پای کارگران مزرعه سوارکاری و خوشگذرانی میکند و دوست دارد همچون ایام قدیم با برادرش به شکار برود. جرج از وضع برادرش فیل به حمام نمی‌رود، از صابون استفاده نمی‌کند و خود را در برکه آب با لجن‌های طبیعی می‌شوید، رضایت چندانی ندارد. او تمایل دارد فرماندار را از شهر به منزلشان دعوت کند و از فیل می‌خواهد که برای حضور در مهمانی شام در حضور فرماندار و همسرش ظاهر آراسته‌ای داشته باشد و اقلا به حمام برود.
فیل دائما از قهرمان و الگوی زندگی‌اش برانکو هنری یاد میکند تا حدی که تمام گاوچران‌هایی که او را ندیده‌اند شیفته‌اش شدهاند. فیل نگاه به گذشته دارد و جرج نگاه به آینده تا این که با ورود پیتر، پسرک نوجوان رز، به مزرعه او هدف خصومت‌های فیل قرار میگیرد اما نهایتا آینده در مقابل گذشته برنده میشود؛ فیل از سیاه‌زخم می‌میرد و مخاطب متوجه میشود که پیتر با دانش پزشکی‌اش موجب سرایت بیماری سیاه زخم و نهایتا مرگ فیل شده است.
- تحلیل اجتماعی (تبیین):
دیدگاهها، باورها، هنجارها، ارزشها، روابط قدرت نقش موثری دارند. فیلم با زیر سوال بردن و نگاه انتقادی به موضوعات طبیعی سازی شده در جامعه این دیدگاهها را مورد تجدیدنظر قرار میدهد. آنچه فرکلاف آن را تاثیر «فاعل خودمختار» مینامد، به نوعی به نقش دانش زمینهای در بازتولید تاثیر ایدئولوژیک اشاره دارد و از عدم شفافیتی که در ذات ایدئولوژیک قائل است برمیآید. بدین ترتیب با فاعلانی به ظاهر آزاد مواجهیم (فرکلاف، ۱۳۷۹، ص. ۵۴) اما در عمل هر تصمیم فردی نیز بنا به تجربیات اجتماعی شخص برساخته میشود. فیل بنا به رشد در محیط مزرعه در ارتباط با طبیعت و گله گاوها، با حضور مربی گفتمان قدیمی وسترن را می‌ستاید. برای او مردانگی به معنای خشونت، سوارکاری، رام کردن حیوانات و دوری از محدودیت‌های شهری است.
برای فیل، روابط جنسی با زنان همان است که بعد از بلوغ با روسپیان تجربه کرده بود، زنانی که حتی رغبت نمی‌کرد به صورتشان نگاه کند. از برادرش نیز چنین انتظاری دارد و نمی‌تواند درک کند که چرا جرج پا از این فراتر نهاده می‌خواهد ازدواج کند. جرج اما با حضور در شهر تحت تاثیر گفتمان مدرن است و عناصر مدرن زمانه‌اش او را تحت تاثیر قرار داده‌اند.
گفتمان انتقادی در پی به چالش کشیدن و بازاندیشی در عناصری است که توسط قدرت طبیعی جلوه داده شده اند. در این مقاله زبان سینما به عنوان متن در نظر گرفته شده و با به کارگیری تحلیل گفتمان انتقادی و مدل سه بعدی فرکلاف میتوان گفت که افکار افراد به تبع گفتمانی که در معرض آن قرار دارد، جهانشان را برساخته میکند. روایت فیلم از جهان مردان است که با نگاهی انتقادی بر هژمون مردانه غربی، تغییر ارزشها و هنجارها از شیوه وسترن به شهرنشینی مدرن را به تصویر می‌کشد.
منابع:
آریخون، دانیل (۱۳۸۶)، چگونه کارگردانی کنیم: دستور زبان فیلم، مترجم: عباس اکبری، تهران: سروش.
ریتزر، جرج (۱۳۸۴)، نظریه جامعه‌شناسی در جامعه معاصر، مترجم: محسن ثلاثی، تهران: علمی.
فرقانی، م.، و اکبرزاده جهرمی، س. (۱۳۹۰). ارائه مدلی برای تحلیل گفتمان انتقادی فیلم. مطالعات فرهنگ – ارتباطات, ۱۲(۱۶ (مسلسل ۴۸)), ۱۲۹-۱۵۷.
فرکلاف، نورمن (۱۳۷۹). تحلیل انتقادی گفتمان، محمد نبوی و مهران مهاجر (ویراستاران)، ترجمه: فاطمه شایستهپیران، شعبانعلی بهرامپور، رضا ذوقدارمقدم، رامین کریمیان، پیروز ایزدی، محمود نیستانی، محمدجواد غلامرضا کاشی، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها.
لاکلائو، ارنستو و موفه، شانتال (۱۴۰۰). هژمونی و استراتژی سوسیالیستی، ترجمه: محمد رضایی، چاپ پنجم، تهران: ثالث.
گیرو، پی یر (۱۳۹۹). نشانه شناسی، ترجمه: محمد نبوی، تهران: آگه.