هوشنگ کرملی
متداول‌ترین نوع تزئینات طومارهای تورات، در همه جامعه‌های یهودی، یک جفت گلدسته‌ای است که زینت‌بخش قسمت بالایی طومار گردیده است. این گلدسته‌ها در خلال سده‌های میانه به وجود آمده و تغییر و تحول یافته‌اند، و برای اولین بار در فهرست اقلام موجود در آرشیو قطعات و نوشته‌های متبرک (مربوط به سال ۱۱۵۹) شهر قاهره (گنیزای قاهره) از آنها نام برده شده است. رسم یهودیان اشکنازی ایتالیایی و سفارادی بر آن بوده است که گلدسته‌ها را مستقیماً بر رأس دو میله (محور یا غلتک) ویژه باز و بسته کردن و جلو و عقب بردن صفحات یا پانل‌های طومار تورات نصب می‌کردند؛ هر چند، در جامعه‌های یهودی آفریقای شمالی، یمن و خاور دور، طومارها در صندوقچه یا محفظه چوبی نگهداری میشدند و گلدسته‌ها بر روی محفظه‌های مزبور یا روی غلتک‌های طومار و یا روی دو میله مورب متصل شده به طرفین تاج کروی شکل تورات قرار داده میشدند. در اصل همگی گلدسته‌های تورات به صورت شیئی مدور و کروی، سوار شده بر روی یک بدنه استوانه‌ای، ساخته میشدند. با توجه به مشابهت جسم مزبور با میوه‌ها، آنها را רימונים (به عبری : ریمونیم) «انارها» یا תפוחים (تپوحیم) «سیب‌ها» نیز می‌نامیدند.
نوشته‌های مرتبط
به مرور زمان در شکل ابتدائی گلدسته‌های مزبورر تغییراتی داده شد: زنگوله‌هایی به آنها اضافه شد، و شکل کروی آن کشیده‌تر، خمیده و یا پیازی (شلجمی) شکل گردید. در برخی از موارد رأس گلدسته‌ها با کلاهک یا قطعه‌ای نوک‌دار تزئین می‌شد. در برخی از جوامع اشکنازی و سفارادی بدنه کروی شکل آنها به شکل برج تغییر داده شد. با وجود این، و علی‌رغم تغییراتی که در طرح و شکل گلدسته‌ها داده شده است، نام و طرز قرار گرفتن آنها در قسمت بالایی طومارهای تورات بدون تغییر باقی مانده است.
یکی از مستثنیات جالب بر قاعده مرسوم در جامعه‌های یهودی ایران دیده شده است. در این جامعه‌ها محفظه‌های تورات به جای دو با چهار گلدسته آراسته شده‌اند. در برخی از جوامع ساکن مناطق غربی ایران، از جمله کردستان، چهار و حتی شش گلدسته کروی شکل روی تاج تورات قرار گرفته‌اند، در حالی که در نواحی شرقی چهار یا شش گلدسته روی در مسطح محفظه سوار شده‌اند. محفظه‌های تورات متداول در این نواحی نه تنها از حیث تعداد گلدسته‌ها، بلکه از لحاظ شکل آنها نیز با نمونه‌های متداول در دیگر مناطق متفاوتند. در شهرهای یزد و مشهد دو نوع گلدسته کروی و مسطح بر روی محفظه دیده شده‌اند. در قسمت جلو و عقب دو جفت گلدسته کروی شکل و در بین آنها یک گلدسته مسطح (تخت) در بالا و یا در کنار غلتک‌های طومار قرار گرفته‌اند. همین رسم در شهر هرات واقع در افغانستان، که جمعیت یهودی آن ریشه و اصلیت مشهدی ایرانی دارند، نیز وجود دارد.
گلدسته‌های مسطح ممکن است به اشکال مختلف از قبیل مربع، شاخ زنبق و یا بته ترمه‌ای، به کار رفته در نمونه‌های یزدی محفظه‌های تورات، ساخته شوند. مسطح بودن گلدسته‌ها طرح بته ترمه‌ای را به وضوح از دو جفت دیگر نصب شده بر روی این محفظه‌ها و همچنین از گلدسته‌های معمولی در سایر جوامع، که دارای اشکال کروی، مطبّق، برجی شکل و غیره هستند، متمایز می‌سازند.
به کار بردن گلدسته‌های مسطح، محفظه تورات‌های متداول در نواحی شرقی ایران را با آن چه در عراق و غرب ایران (ازجمله کردستان) ساخته می‌شد، متفاوت می‌سازد. از مختصات گلدسته‌های ساخته شده در نواحی اخیرالذکر تاجی پیازی شکل با کاکل یا جقه‌ای پهن‌تر است که بر روی آن دو تا شش گلدسته کروی شکل سوار شده‌اند. با وجود این، شکل و محل قرار گرفتن گلدسته‌های مسطح روی محفظه تورات تنها وجه تمایز آنها از انواع دیگر نبوده، بلکه تفاوت‌های پیچیده‌ای نیز در نام و کاربرد آنها در این مجموعه وجود دارد.
تفاوت‌ها بدین‌سان توسط اعضاء جامعه نشان داده شده است که از نظر آنها اشیاء فوق گلدسته‌های تورات (ریمونیم، تپوحیم) نبوده، بلکه به عنوان تاج‌های تورات (یا כתרים کتاریم به زبان عبری) شناخته میشدند. در نمونه‌های افغانی حتی هویت آنها با حک عبارت عبری כתר תורה (کتر توراه) «تاج تورات» ، در این مثال بر روی بالاترین برگ گلدسته سمت راست، مشخص شده است. گلدسته‌های مربوط به قرن نوزدهم، متعلق به کلکسیون خانواده گروس، نمونه‌هایی از یک دوجین گلدسته‌های نوع افغانی‌اند که شواهدی از وجود سنتی معمول در نواحی شرقی ایران به دست می‌دهند، سنتی که اکنون کاملاً از بین رفته است.
متن منقوش متشابه در یک جفت کتاریم کمیاب کار یزد، در موزه اسرائیل در اورشلیم نگهداری می‌شود. کتاریم مزبور، که در اواخر قرن هیجدهم و اوایل قرن نوزدهم ساخته شده‌اند، محتملاً در نوع خود اولین نمونه‌ها به شمار می‌روند. ساختمان آنها از یک پایه استوانه‌ای کوتاه ویک بدنه گلابی شکل، همانند کتاریم مسطح افغانی موجود در کلکسیون گروس، تشکیل شده است. قسمت بدنه به تدریج باریک‌تر شده و سپس در قسمت انتهایی باز شده و به شکل جقه یا کامل در می‌آید. در قسمت بالایی لوحه‌های کاغذی عبارت عبری כתר תורה (کتر توراه) «تاج تورات» کنده‌کاری شده است. اگر چه لوحه سمت راست تقریباً به طور کامل محو شده است، لکن کلمه عبری כתר قابل تشخیص بوده و می‌توان چنین فرض کرد که کلمه תורה روی لوحه مفقود شده سمت چپ حک شده باشد. آنچه از لحاظ بحث تحلیلی، حایز اهمیت است، وجود آیات کتاب مقدس וזאת התורה (وزوت هتوراه) «و اینست تورات» بر روی تاج‌ها است و این آیات چنین‌اند: «و این است تورات که موسی پیش روی بنی‌اسرائیل نهاد.» (کتاب تثنیه، باب چهارم آیه ۴۴). و آیه תורה צוה «موسی توراتی (شریعتی) بر ما امر کرد، که میراث امت یعقوب است» (کتاب تثنیه، باب سی و سه آیه چهارم).
عبارت عبری כתר תורה «تاج تورات» بدون شک برای تشخیص این اشیاء به کار رفته است. علاوه بر آن، دو آیه کتاب مقدس حاکی از وجود ارتباط بین کتاریم «تاج‌های تورات» مسطح و تاج‌های نصب شده روی محفظه‌های تورات متداول در عراق و نواحی غربی ایران‌اند. در نمونه‌های عراقی و نواحی غربی، همین آیات روی لوحه‌های داخلی محفظه‌ها منقوش گردیده‌اند. در این جا نیز عبارت عبری כתר תורה در قسمت بالای لوحه : کلمه כתר در سمت راست و کلمه תורה در سمت چپ، مشاهده می‌شود. مشابهت عبارات منقوش مبین وجود ارتباط بین محفظه تورات‌های نوع عراقی با کتاریم کار یزد می‌باشد.
ادامه متن در فایل پیوست: goldaste