فرهنگنامه اسلام، (فشرده دایرهالمعارف اسلام)
به کوشش پروفسور امری وان دونزل، برگردان دکتر پیمان متین
نوشته‌های مرتبط
دایرهالمعارف اسلام یا THE ENCYCLOPAEDIA OF ISLAM از معتبرترین منابع مستند در جهان محسوب میشود که از سال ۱۹۱۵ تا به امروز ویراستهای متفاوت از آن به زبانهای انگلیسی، فرانسوی و آلمانی چاپ و منتشر شده است و همواره مورد استفاده محققان حوزههای مختلف تاریخی، دینی و فرهنگی جهان اسلام بوده است. این اثر دانشنامهای است مفصل که در حوزه اسلام و فرهنگ اسلامی و تمدن مسلمانان تدوین شده و در لیدن هلند به چاپ رسیده است.
ویرایش نخست این اثر دارای ۹۰۰۰ مقاله بود که همزمان به سه زبان انگلیسی، فرانسوی، و آلمانی طی سالهای ۱۹۱۳-۱۹۳۶ منتشر شد. همه نویسندگان این مقالهها شرقشناسان اروپایی و غیرمسلمان بودند. خلاصهای از آن ویرایش با عنوان خلاصه دایرهالمعارف اسلام در سال ۱۹۵۳ منتشر شد. از آنجا که برخی مقالههای ویرایش نخست بسیار مستحکم و پربار بودند و در تألیف آنها از منابع دست اول فراوانی استفاده شده بود، همچنان از اعتبار برخوردارند و با آنکه ویرایش دوم این اثر سترگ نیز بعدها منتشر شد، اما همچنان ترجیح محققان رجوع به آن مقالات ویرایش نخست است.
ویرایش دوم دایرهالمعارف اسلام فقط به زبانهای انگلیسی و فرانسوی بود و تدوین آن بیش از ۴۰ سال (از ۱۹۵۴ تا ۲۰۰۲) به درازا کشید. نویسندگان مقالههای ویرایش دوم این اثر ترکیبی بودند از شرقشناسان اروپایی و آمریکایی، ایرانی، عرب، ترک، هندی، و پاکستانی.
پژوهشگران حرفهای ایرانی نیز از این اثر عظیم که طی مجلدات حجیم و متعدد تدوین شده، بهرههای فراوان برده و میبرند. زبان خارجی این اثر و متن تخصصی آن در کنار ماهیت دانشنامهای و مرجعیت آن باعث شده تا مخاطبان علاقهمند و غیرمتخصص نتوانند از این اثر بهره لازم را ببرند. به همین جهت ناشر این اثر چندین مجلدی تصمیم گرفت فشردهای از مداخل این دایرهالمعارف را به شکلی خلاصه و با کاربردِ آسان برای همگان تدوین کرده و در قالب یک مجلد فشرده با حدود ۳۵۰۰ مدخل به انتشار برساند و این مهم را به عهده یکی از ویراستاران برجسته آن یعنی اِمِری وان دونزل گذارد.
کتاب حاضر ترجمه همین اثر تلخیصی و فشرده از دایرهالمعارف اسلام است که به صورت یک کتاب مستند دمِدستی برای محققان حوزه اسلامشناسی با عنوان ISLAMIC DESK REFERENCE از سوی مؤسسه بریل در سال ۱۹۹۴ منتشر شد.
هرچند تردیدی در عظمت و اعتبار دایرهالمعارف اسلام در نگاه کلی نیست، اما با مطالعه برخی مقالات آن میتوان به سستی، خطا و حتی غرضورزی در تدوین برخی مطالب پی برد. مطالعه مطالب همین اثر تلخیصشده در برخی موارد خود گویای این ادعاست (برای نمونه نگاه کنید به مداخلی چون: رازی، ابن سینا، حسن بن علی(ع)، جلالالدین بلخی و غیره). از سوی دیگر نگاه سراسر احترام به تشیع در تدوین موضوعات این کتاب تلخیصشده و فشرده، کاملاً به چشم میخورد.
ترجمه چنین آثاری به زبان فارسی، علاوه بر آنکه کوششی است در جهت پر کردن خلأ آثار معتبر و مستند علمی برای محققان و علاقهمندان حوزههای مرتبط، بستری است برای شناخت مخاطب ایرانی از آرا و اندیشههای شرقشناسان غربی درخصوص موضوعات مشترک مورد تحقیق. به جهت فشردگی کار و تلاش ویراستار اصلی (اِمِری وان دونزل) در کوتاهکردن هرچه بیشتر مطالبِ مداخل، گاه نیاز به ایراد تکمله هایی کلیدی به منظور روشن شدن بیشتر مطلب احساس میشد که مترجم این تکملهها را در داخل قلاب [کروشه] ارائه کرده است.
در این اثر برای ضبط کلمات عربی، فارسی، ترکی، اردو، و سیریلی نظام آوانگاری خاصی طراحی شده که مبنای آن بر پایه لهجه عربی و سپس ترکی بوده که همین امر خوانش بسیاری از کلمات را دشوار ساخته است. برای منعکس ساختن ماهیت کار تا جای ممکن عین متن ترجمه شد و در ثبت دقیق اعلام، که شاید دشوارترین مرحله از کار بود، با استفاده از منابع معتبر عربی و فارسی و اردو وسواس و دقت زیاد به کار رفت.
لازم به ذکر است که ویرایش سوم دایرهالمعارف اسلام از سال ۲۰۰۷ شروع شده و قرار است ظرف مدت ۱۵ سال کامل شود.