کاریز؛ تداوم حیات؛ کارگردان: محمدرضا مقدسیان، پژوهش: سهراب فرسیو، تهیه‌کننده: ابراهیم حسن‌خانی، مجموعۀ دوم از مجموعۀ چهار قسمتی آب و آبیاری سنتی در ایران، ۱۳۶۱-۶۳
«هر چه از کوهستان به سمت کویر پیش برویم از شیب زمین کاسته می‌شود، به طوری که در مرکز آن آب از حرکت باز می‌ماند، به این دلیل گفته‌اند: در کویر آب راکد و خاک جاری است.» جغرافیای ایران در اکثر مناطق، جغرافیایی گرم و خشک است. در مرکز ایران مساحتی گسترده از کویرهایی در میان کوه‌ها و کوهستان‌ها قرار گرفته است، که در نگاهی امروزی ایجاد زندگی در آن را جز با امکانات پیشرفته و ساختگی موجود توسط بشر امکان پذیر نمی‌سازد. دلیل این امر کمبود «آب» در کویر است. کمبودی که در قرن‌ها پیش در ابداعی که توسط انسان‌ها به شکلی خلاقانه و سازشکارانه با طبیعت شکل گرفت، جبران شد و به کویر حیاتی شگفت انگیز داد.
نوشته‌های مرتبط
«کاریز؛ تداوم حیات» مستندی زیبا از مجموعۀ «آب و آبیاری سنتی در ایران» است که توسط محمدرضا مقدسیان کارگردانی شده است. این فیلم با پژوهش در کاریز یا قنات در مناطق کویری ایران و با به تصویر کشیدن منطقۀ خور و بیابانک از آن، به گوشه‌ای از معماری اصیل ایرانی اشاره دارد. مقابله و در عین حال سازش با طبیعت موجود در میان مردم کویر و ایجاد حیات و زندگی با وجود سختی و مرارت‌هایی که طبیعت پیرامونشان برای ساخت «آبادی» به وجود آورده است، در این فیلم در میان مردم آبادی به خوبی دیده می‌شود. عوامل مختلفی که می‌تواند ساخت درونی و بیرونی یک جامعه را به یکدیگر مرتبط کند، در این فیلم در قالب حفر و ساخت قنات، از تصویر کردن «مادرچاه» و مردان و پسران کم سن و سالی که در لایروبی قنات با بزرگان و افراد با تجربه در کار قنات همراه می‌شوند، تا قرارگیری زندگی روزمرۀ مردم در ارتباطی عمیق با کاریزهای گوناگون موجود در سطح آبادی و شبکه‌های صوری ایجاد شده پیرامون آن، به طور کلی در قالب عنصر «آب»، به نمایش گذاشته می‌شود، و ما را با سیستمی پیچیده در ساخت‌های اجتماعی در رابطه با ابداعی در معماری ایرانی آشنا می‌سازد.
کاریز همان گونه که در این فیلم نیز نمایش داده می‌شود، علاوه بر رابطه‌ای عمیق با اشکال ظاهری و معماری خانه‌ها و کوچه‌های آبادی، با اعتقادات و باور‌ها، فرهنگ، روابط اجتماعی، جنسیت و… نیز ارتباطی ناگسستنی دارد.
اجزای معمارانۀ مرتبط با قنات همگی از اصول و قوانین اجتماعی مشخصی پیروی می‌کنند. برای مثال، در اکثر روستا‌ها و شهرهای ایران که از قنات برای بهره‌برداری از آب استفاده می‌کنند، مهم‌ترین «پایاب»، پایابی است که در مسجد آبادی واقع شده است. در این امر می‌توان ارتباط میان دین و معماری را مشاهده کرد؛ اولین باری که آب دست می‌خورد، در پایاب مسجد است و مسجد به عنوان مکانی تقدس یافته و مذهبی در ساخت اجتماعی آبادی‌ها در جایگاه اجتماعی ویژه‌ای قرار یافته است. اهمیت آب، به عنوان امری حیات بخش در کویر در رابطه با اهمیت دین در ساختار جامعه، ارتباط میان «آب» و «مذهب» را در معماری قنات‌های کویر شکل می‌دهد، که در پاره‌ای از تصاویر این فیلم نیز به نمایش گذاشته می‌شود. علاوه بر این در بخش‌های دیگری از فیلم، پایاب‌های عمومی و خصوصی را می‌بینیم، که هر یک ساختار‌ها و باورهای اجتماعی خاص خود را می‌سازند. پایاب‌های عمومی که از نظر جنسیتی بیشتر مکانی برای استفادۀ زنان آبادی است، علاوه بر منبعی برای انجام اعمال روزانۀ مرتبط با آب برای زنان، به تعاملات اجتماعی آنان نیز دامن می‌زند. پایاب‌های خصوصی نیز که در خانه‌ها وجود دارد و برای استفادۀ اهالی خانه است، نوعی حریم شخصی و خانوادگی را در ارتباط با کاریز ایجاد می‌کند. ایجاد پایاب‌های عمومی و خصوصی بستگی به این امر دارد که شبکۀ کاریز در ساخت معماری یک آبادی از دل یک خانه عبور کند یا نکند. این امر هم‌چنین می‌تواند به نوعی قشربندی اجتماعی دامن بزند که در ارتباط با مفهوم قدرت می‌توان آن را بررسی کرد. پایاب‌های انتهایی روستا، عموما پایاب‌هایی برای آبشخور گوسفندان است. نام بردن از این پایاب‌ها نیز در این فیلم، می‌تواند نگاه جالبی در رابطۀ انسان با حیوانات در یک جامعۀ کوچک و سنتی در ایران ارائه کند.
علاوه بر تأثیر اجزای معمارانۀ کاریز در بافت اجتماعی، می‌تواند از نقش‌هایی که پیرامون قنات و شبکه‌های آب‌رسانی آن شکل می‌یابد نام برد. همان‌گونه که در این فیلم نیز می‌بینیم، «می‌رآب» (واژه‌ای متشکل از آب و می‌ر؛ نشان‌دهندۀ نقش عمیق آب در ساخت‌های اجتماعی، و در اینجا ارتباط آن با زبان) نامی است که به فردی که مسئول تقسیم آب به شکلی منصفانه میان اهالی روستاست می‌دهند. می‌رآب، مطمئنا در تقسیم نقش‌های اجتماعی باید فردی باشد که تجربه‌ای ویژه در حیات کاریز دارد. برگزاری جلسات میان می‌رآب و مالکان «حق آبه»ها نیز که در فیلم نیز می‌توانیم ببینیم، نوعی اجتماع مردانه است، که از منظر جنسیت و قدرت قابل بررسی است که هم چنین قوانین مرتبط با کاریز و شبکه‌های آن در آن تعیین و اجرا می‌شود. قنات‌ها و نحوۀ استفاده از آن بر اساس معیارهای زمانی طبیعی مشخص می‌گردد. معیارهایی هم‌چون طلوع و غروب خورشید و…. تلاش مالکان حق آبه برای بهره‌بردن هر چه بیشتر از آب قنات در زمان تعیین‌شده در این فیلم تصویر شده است؛ مردی که راه‌های مسدودشده بر سر کانال‌های آب را با سرعت و تلاش بسیار می‌گشاید تا آن را به زمین زراعی خود برساند.
استفادۀ مناسب از زمان و اتلاف حداقلی آن برای مردم کویر، راهی برای حداکثرکردن استفاده از آب است، همین امر دلیل سخت کوشی و تلاش بی‌وقفه و در حرکت مردمان آبادی‌های کویر برای حیات در تاریخ فرهنگی و انسانی ایران است که تأثیری بی‌‌‌نهایت شگفت انگیز و خلاقانه در معماری ایرانی از خود بر جای گذاشته است. که نگرشی در ارتباط میان این ساخت از معماری ایرانی با اسطوره، دین، زندگی اجتماعی و سیاسی، طبیعت و… را به ما ارائه می‌دهد. «کاریز؛ تداوم حیات» محمدرضا مقدسیان، در کنار دیگر فیلم‌های این مجموعه: «کاریز، مبارزه با بیابان – ۵۵ دقیقه»، «کاریز، پیمایش آب – ۴۲ دقیقه»، «کاریز، فرسایش، انسان – ۴۵ دقیقه» مجموعۀ ارزشمندی در حوزۀ معماری و فرهنگ ایران در مناطق کویری ایران است که با تماشای آن‌ها نگاه جامعی را در قالب تصویر و دنیای مستند می‌توان کسب نمود و باید آن را به عنوان سند تصویری ارزشمندی دربارۀ ایران مشاهده، بررسی و حفظ کرد.
