فهرست مقالات فارسی در زمینهٔ تحقیقات ایرانی: جلد یازدهم، مجلّه‌ها و نشریه‌ها[!]: ۱۳۹۱ – ۱۳۹۳. بنیادگذار: ایرج افشار. به کوشش ایران‌ناز کاشیان. تهران: مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی)، ۱۳۹۷. ۱۱۴۰ ص. ۱۵۵۰۰۰۰ ریال.
قطار فهرست مقالات فارسی در زمینهٔ تحقیقات ایرانی بدون احتساب دو مجلّد فهرست مجموعه‌ها (۱) به ایستگاه یازدهم رسید. مجلّد یازدهم دربردارندهٔ مشخصه‌های مقاله‌شناختیِ ۱۲۳۶۳ عنوان از چاپ‌سپاری‌های مطبوعاتی سال‌های ۱۳۹۱ تا ۱۳۹۳ خورشیدی است. این جلد هم نشانگر آن است که کوششگر، تحسین‌برانگیزانه تلاش دارد در حدّ وسع شخصی و امکان‌های «مرکز»، رده‌بندی و به‌طورکلّی ساختار مجموعه را همانند مجلّدهای نخستین دنبال کند. آنچه اما شادی تداوم حیات و نشر این فهرست گران‌بها را در روزگار پساافشار سریع به اندوه می‌رساند ریشه‌اش به پیش‌تولید ربط دارد که به نهاد متولی برمی‌گردد نه اهتمام‌گر وفادار. تردید نباید داشته باشیم که گام نخست تدوین نهادی و سازمانی فهرست مقالات، وجود پایگاه اطلاع‌یابی از چاپ‌کرده‌های مطبوعاتی است. شمار مجلّه‌های رسیده به «مرکز» که در مجلّد یازدهم فهرست شده‌اند بنا بر «نشریات ادواریِ دیده‌شده» (صص ۳۱ – ۷۵) به ۲۶۴ عنوان می‌رسد. این در حالی است که بی شمارش ادواری‌های فارسی برون‌مرزی، عدد نشریه‌های مجوزدار درون‌مرزی ایرانی در گسترهٔ زمانی مجلّد یازدهم، از این قرار بوده است:
نوشته‌های مرتبط
سال ۱۳۹۱: تعداد نشریه‌ها ۵۶۰۶ (۲۰۰ روزنامه، ۷۵۶ هفته‌نامه، ۴۸۰ دوهفته‌نامه، ۱۳۸۰ ماهنامه، ۲۱۱ دوماهنامه، ۱۹۵۰ فصلنامه و ۶۲۹ دوفصلنامه)؛ سال ۱۳۹۲: شمار ادواری‌ها ۶۱۵۴ (۲۲۸ روزنامه، ۷۸۲ هفته‌نامه، ۴۶۸ دوهفته‌نامه، ۱۴۴۲ ماهنامه، ۲۵۳ دوماهنامه، ۲۱۱۷ فصلنامه، ۸۶۴ دو فصلنامه)؛ سال ۱۳۹۳: عدد روزنامه‌ها، مجلّه‌ها و نظایر پیاپی ۶۷۴۵ (۲۸۰ روزنامه، ۸۴۷ هفته‌نامه، ۵۱۰ دوهفته‌نامه، ۱۷۶۷ ماهنامه، ۳۱۵ دوماهنامه، ۲۳۸۳ فصلنامه، ۶۰۵ دو فصلنامه، ۳۸ سالنامه).
در سه سال پیشگفته داد و گرفت آنچه «امتیازنامه» می‌نامند این‌چنین رقم خورد:
سال ۱۳۹۱: ثبت ۶۸۳ اجازه‌نامه و ابطال ۲ عنوان؛
سال ۱۳۹۲: اعلام رأی به نشر ۷۱۹ ادواری و بی‌اعتباری برگهٔ یک متقاضی؛
سال ۱۳۹۳: صدور مجوز ۹۸۳ درخواست‌کننده و لغو ۲۵۲ پروانهٔ انتشار.
آمارهای یادشده داده‌های خام برای تدوین فهرست مقالات محسوب می‌شوند. این پی‌ریزی ما را به این نقطه خواهد رساند که در بازهٔ زمانی ۱۳۹۱ تا ۱۳۹۳ سهم روزنامه، هفته‌نامه، دوهفته‌نامه در این احصا حدود ۲۶ درصد و نصیب ماهنامه، دوماهنامه، فصلنامه، دوفصلنامه/ نیم‌سالنامه و سالنامه نزدیک ۷۴ درصد می‌شود. به این آگاهی که رسیدیم در قدم بعد باید غربالگری کنیم و فهرست چاپ‌شده‌ها را از ناشده‌ها تمیز دهیم و گام‌به‌گام سیاهه را از میزهای پالایشگاه، گزینشگاه، ویرایشگاه و تدوینگاه بگذرانیم. در این گذر بسامان یقین دارم رقمی که به دست خواهد آمد فزون‌تر از ۲۶۴ عنوان «نشریات ادواری دیده‌شده» در مجلّد یازدهم خواهد بود. نکتهٔ دیگر دربارهٔ این مجلّد فروکاهی «مقالات فارسی» به «مقالات چاپ ایران» است. در زمان زیست بنیادگذار، فهرست مقالات فارسی پُل دوسویهٔ آگاهی‌رسانی به پژوهشگرها و علاقه‌مندهای مقیم ایران و انیران به حساب می‌آمد. اکنون اما جز شش عنوان برون‌مرزی (ایران‌شناسی، ایران‌نامه، Iranian Stadies، بررسی کتاب، دانش و الدراسات الادبیه)، سایر نشریه‌های ارزشمند فرهنگی و پژوهشی چاپ خارج «دیده» نشده‌اند. اگر این رویه تداوم یابد جادهٔ دوطرفه/ اتوبان/ بزرگراه فهرست مقالات فارسی به خیابانی یک‌طرفه برای استفادهٔ هم‌میهن‌های غُربت‌گزین تبدیل می‌شود و همپای عزیزان دور از زادوبوم، ایران‌نشین‌ها از این اثر بهره‌یاب نخواهند شد.
سخن دربارهٔ مجلّد یازدهم افزون بر نکته‌های پیش‌نوشته بسیار است. از صفحه‌شمار فیپا: «۱۲۱۸ ص» که درست نیست تا غلط‌های حروف‌چینی که دیرسالی است با وجود همهٔ دقت‌ها «جزء لاینفک» نشر ایران شده، مانند «حمدرضا» (ص ۱۱۴) که احمدرضا باید باشد. از صفحه‌شمار «۷۵ صفحه»ی آغازین که باید برای عدم تداخل با متن اصلی با حروف می‌آمد تا محتوا که اگر دستگاه‌های مرتبط مددرسانی نکنند ، به‌مرور از عنوان دور می‌شود و باید نام «فهرست گزیدهٔ مقالات فارسی در زمینهٔ تحقیقات ایرانی» بر آن نهاد. به هر روی، آنچه گفته آمد و نیامد از قدر و قیمت کارنامهٔ کوششگر دونده و اخلاقمند اثر نمی‌کاهد. چرا که می‌دانیم او مجلّه‌هایی را که نمی‌فرستند از روزنامه‌فروشی‌ها و کتاب‌فروشی‌ها – البته بیشتر با هزینهٔ شخصی – خریداری می‌کند و ساعت‌ها تلفنی و حضوری در پی یک شماره مجلّه به این‌طرف و آن‌طرف می‌رود تا کاستی‌ها را به حداقل برساند. چون فهرست مقالات را فراتر از کار رسمی می‌بیند و با رغبت و اخلاص هرچه‌تمام‌تر با عواطف انسانی تدوین و نشر این اثر را پیگیری می‌کند. ضمن سپاسگزاری از ایشان، با نویدی که در پیشگفتار مجلّد یازدهم آمده است این وجیزه را به پایان می‌رسانم:
«کار فهرست‌نویسی مقالات منتشرشده در نشریات ادواری سال‌های ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۶ ش بالغ بر ۵۰۰۰ مدخل و مقالات مندرج در مجموعه‌ها، ارج‌نامه‌ها، سالنامه‌ها و…، ۱۳۹۱ تا ۱۳۹۶ ش، نزدیک به ۷۰۰۰ مدخل به پایان رسیده است که به‌زودی به عنوان مجلّد دوازدهم انتشار خواهد یافت» (ص ۲۷).
پاورقی:
. «فهرست پسا افشار». سیّدفرید قاسمی، جهان کتاب، ش ۳۳۳ و ۳۳۴، (بهمن و اسفند ۱۳۹۵)، ص ۱۱. همچنین در ایران‌شناس مجله‌نگار و کتاب ورز اطلاع‌رسان دربارهٔ داستان شکل‌گیری و واگذاری فهرست مقالات فارسی مطالبی نوشته‌ام که علاقه‌مندها می‌توانند به کتاب‌های یادشده رجوع کنند.
. معاونت امور مطبوعاتی و اطلاع‌رسانی وزارت فرهنگ باید یاریگر این طرح ملّی باشد. هیچ‌گونه «بار مالی» هم ندارد. از محل نسخه‌های «اعلام وصول» که رایگان به ادارهٔ کل مطبوعات و خبرگزاری‌ها می‌رسد، یک نسخه از هر نشریه را به مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی اهدا کنند تا این کار سترگ دچار نقصان نشود.
نویسنده فرید قاسمی است و اولین بار در نشریه جهان کتاب منتشر و برای بازنشر از طریق دفتر نشریه در اختیار انسان‌شناسی و فرهنگ قرار گرفته است.