فرهنگ محلی مصرفی
مردم‌نگاری فرهنگ محلی در مواجهه با امر جهانی در شهر بانه
نوشته‌های مرتبط
کمال خالق پناه، هیوا کریم زاده
چکیده
هدف این مقاله مطالعه مردم‌نگارانه مواجهه فرهنگ محلی در شهر بانه با کالاهای جهانی است. به لحاظ نظری مقاله حاضر در چارچوب نظریه‌های فرهنگ مصرف مدعی است که مواجهه با امر جهانی را بایستی در ارتباط با هویت، بازار جهانی نئولیبرال و ایدئولوژیهای جمعی فهمید. در پژوهش حاضر هم‌زمان با مشاهده مشارکتی با پانزده نفر مصاحبه انجام شد. نتیجه‌های حاکی از آن است که ۱) فرهنگ‌های مصرف محلی بیشترین تأثیر را از ایدئولوژیهای بازار و سازوکارهای تبلیغاتی آن می‌پذیرد و نقش ویژگیهای ملی و دینی در برساخت معنا محدود به بازار است و بنابراین جهانی شدن و کالاهای جهانی فرهنگ مصرف استانداردی را خلق کرده‌اند که معانی مندرج در آن متمایز از فرهنگ محلی است، ۲) مصرف محلی بدون فرهنگ مواجهه، چاره‌ای جز پذیرش منطق بازار ندارد و ۳) بازاری شدن و تجاری شدن عرصههای عمومی و خصوصی مردم محلی فرایند رو به گسترشی است که همگان را درگیر کرده و منجر به واکنشهای اخلاقی و اتخاذ استراتژیهای هویتی و عامیانه انطباق شده است.
کلید واژگان: استراتژیهای عامیانه، جهانی ¬شدن، فرهنگ¬های مصرف، کالای جهانی، مردم‌نگاری.
بیان مسئله
امواج و جریان‌های جهانی عمدتاً با منشأ غربی و مدرن مردم نواحی مختلف جهان را درگیر خود کرده و همراه با خود فرصت‌ها، چالش¬ها و تهدیدات گوناگونی را رویاروی جوامع قومی و محلی قرار داده است. جوامع معاصر با انتخاب‌های سرنوشت¬ساز و تعیین‌کننده‌ای در عرصه جهانی مواجه¬اند که جایگاه آن‌ها را تحت تأثیر قرار خواهد داد؛ عصر ارتباطات گرایش‌ها، تعلقات و ترجیحاتشان را در رقابتی جهانی به آزمون می¬گذارد و آن‌ها را با منطقی جهانی می¬سنجد. در دوران ما امر درون¬زاد و متکی به خود به معنای اتکا به یک یا چند منبع فرهنگی محلی و بومی هرچه بیشتر اعتبار خود را از دست می¬دهد و تولیدات صنعتی و فرهنگی جوامع مختلف ناگزیر از توجه و انعطاف نسبت نگرش¬ها و معیارهای فرهنگ¬ها و جوامع دیگر است.
گردش آزادانه کالاهای جهانی از اولین و مهم‌ترین پیامدهای ظهور چنین نظامی است که به واسطه مصرف کالا گروه‌های متفاوتی را وارد این چرخه می¬کند. اقتصاد جهانی نئولیبرال دقیقاً بر مبنای چنین سیستمی عمل می‌کند. کالا و مصرف آن کلید فهم نظم نوین جهانی است. جهانی ¬شدن از نقطه نظر فرهنگی احساس تعلق به جامعه¬ای جهانی و انسانی را فراهم کرده است. این مسائل، چالش¬ها و فرصت¬ها مردم بومی و محلی را با نوعی بودن در عرصه¬ای جهانی مواجه کرده است که در کنار پیشنهاد فرصت¬ها و امکانات جدید بایستی مراقب عملکرد خود در صحنه جهانی باشند و در کنار همسایگان فرهنگی (آپادورای) جدید خود به قضاوت در باب سنت¬ها و آداب خویش و دیگران بپردازند. به عبارتی جهانی شدن وجود دیگری همیشه حاضر را برای فرهنگ محلی ایجاد موجب شده است.
در شرایطی که جهانی ¬شدن به لحاظ جغرافیایی مرزی برای خود قائل نیست، فرهنگ‌های محلی چگونه با این شرایط برخورد خواهند کرد و چه نگرشی نسبت به آن پیدا خواهند کرد؟ جهانی شدن را در خدمت منافع و علایق محلی خود به کار می‌گیرند که همچون فرصتی برای نشان دادن تفاوت‌ها و تمایزها خواهد بود؟ آیا جهانی شدن با نیروها و ابزارهایی مانند رسانه¬های ماهواره¬ای و اینترنتی، اقتصاد سرمایهداری، دست‌کاری‌های بوم‌شناختی و جمعیت‌شناختی سرزمین‌های دوردست بر موانعی مانند مرزهای فرهنگی، اخلاقی، دینی و ملیتی غلبه خواهد کرد؟ در راستای این جریان‌ها فرهنگ محلی چه وضعیتی پیدا خواهد کرد؟ و مسیر رفتار جمعی چه راهی را انتخاب خواهد کرد: جذب و ادغام در فضای جهانی و اقتصاد سرمایهداری؟ مقاومت و محلی‌گرایی ارتجاعی در مقابل آن و یا گزینش راه سومی از اخذ ابعاد متنوع و متکثر هر دو بر مبنای نیازها و ضرورت‌های محلی/ جهانی؟
پیامدهای چنین شرایطی در جوامع در حال گذار بسیار روشن¬ است چرا که جامعه میان دو سبک متفاوت زندگی قرار دارد و گروه‌ها با نگرش¬های متفاوتی در برابر اوضاع واکنش نشان می‌دهند. در پژوهش حاضر به دنبال توصیف عمیق یکی از نقاط شهری در حال گذاری هستیم که در چند سال اخیر به سرعت در چرخه اقتصاد جهانی ادغام شده، به بازارهای جهانی پیوسته (به طور غیررسمی) و انبوه کالاهای جهانی به آن سرازیر شده است.
بانه شهری با موقعیت مرزی و جمعیت حدوداً صد و بیست هزار نفری و یکی از مراکز مواصلاتی سهل‌الوصولی برای هر دو کشور عراق و ایران است چرا که مسیرهای هموارتری نسبت به شهرهای مجاور خود دارد. این شهرستان در طول تاریخ مورد نزاع میان امپراتوری عثمانی و صفوی بوده و هیچ‌گاه به طور کامل روابطش با مرز جغرافیایی از بین نرفته و در بسیاری از بحران‌ها با اتکا به این موقعیت خاص نیازهای خود را برطرف ساخته است تا جایی که این امر در ادبیات فولکلور شهرهای مجاور نیز انعکاس یافته است (بانه یی هه م له ئیران ئه خون هه م له عیراق به معنای بانه‌ای‌ها هم از عراق می‌خورند هم از ایران)؛ اما در مقابل شناخت سایر نقاط ایران از این شهر بسیار کم و محدود بود و شاید کمتر کسی حتی اسم این شهر را تا پیش از دو دهه اخیر شنیده بود. موقعیتی حاشیه‌ای نسبت به نواحی مرکزی و نبود جاذبه‌های گردشگری در این وضعیت مؤثر بوده است بنابراین فرهنگ مردم این ناحیه در خالص‌ترین شکل بومی خود باقی مانده است چرا که کمترین ارتباط فرهنگی را با اقوام دیگر داشته است. از سوی دیگر همین موقعیت حاشیه¬ای و کم‌توجه‌‌ای به نیازهای محلی این شهرستان در کنار افزایش جمعیت و رشد شهرنشینی سبب شده است مردم این شهر و شهرستان¬های مجاور مرزی به طور کلی یا مجبور به مهاجرت دائمی به نقاط مرکزی شوند یا به کارهای فصلی سخت و طاقت‌فرسا در این نواحی بپردازند.
با ایجاد بازار در بانه اوضاع کاملاً تغییر کرده است. این شهرستان امکان تأمین نیازهای ضروری از آن سوی مرزها را در راستای منافع جدیدی به کار رفته است. نیازهای محلی و ضرورت‌های جهانی¬ شدن در بستری سنتی و محلی به سرعت همسو شده¬اند. نحوه برخورد و تلاقی این جبهه¬ها و جهان¬های فرهنگی متفاوت و سازوکارهای اقتصادی – اجتماعی متفاوت همان چیزی است که در پژوهش حاضر خواهان توصیف، تفسیر و تحلیل آن هستیم.
بازاری از کالاهای جهانی به شکل قارچ¬گونه¬ای طی حداکثر دو دهه اخیر در بانه ظهور و رشد یافته که به نحو غیر قابل انکاری فضای کالبدی و فرهنگی شهر را دگرگون کرده است. از طرفی جهانی ¬شدن به واسطه کالاها و اقتصاد بازار آزاد با فرصت¬های خاص خود وارد این شهر شده و از سوی دیگر مردمانی با فرهنگ، علایق، خواست¬ها و به طور کلی سازمان محلی ویژه وارد کشاکش با شرایط اجتماعی جدید شده‌اند.
هدف کلی این مقاله مطالعه¬ مردم‌نگارانه فرهنگ¬های محلی در مواجهه با امر جهانی و جهانی ¬شدن به میانجی کالاهای آن است. در همین راستا به دنبال شناسایی، تشخیص و توضیح تفسیرهای محلی از کالاهای جهانی هستیم و چگونگی ارزیابی و موقعیت¬یابی کالاها در بستر محلی و جایگاهی که به دست می¬آورند را مورد بررسی قرار می‌دهیم.
پرسش‌های پژوهش
سیر صعودی ورود کالاهای جهانی و تأثیرگذاری اقتصاد بازار آزاد جهانی علی‌رغم وجود دولت- ملت مرکزی با اقتصاد ملی و جدا از بازار جهانی به شهرستان بانه با موقعیت مرزی و فرهنگ محلی خاص، شرایط ویژ‌ه‌ای را در این شهر ایجاد کرده است.
۱) کالاهای عمدتاً غربی با ارزش‌های جاسازی‌شده در زمان مصرف در متن فرهنگ‌های محلی چه وضعیتی پیدا می‌کنند؟ کالاها چگونه به مصرف می¬رسند و با چه معنایی؟ چه ایدئولوژی¬هایی در کار مصرف قابل‌شناسایی است؟
۲) مردم محلی شهر چگونه با پیامدهای بازار جهانی و اقتصاد سرمایه‌‌دارانه همسو گشته¬اند و چه تغییراتی را در روابط، مناسبات و به طور کلی نقش¬ها و نقشه راه¬های فرهنگ محلی پذیرا شده یا ایجاد کرده‌اند؟
مقاله کامل را در فایل پیوست مطالعه کنید.Local-Consumption