نویسنده: محبوبه شمشیرگرها*
ایران مدرن کشوری است با دو گفتمان مهم از هویّت ملّی که به اعتقاد برخی صاحب‌نظران، این دو گفتمان به‌شدّت با یکدیگر در رقابت‌اند. یکی از گفتمان‌های هویّت ملّی ایرانی، به آداب و آیین پیش از اسلام و عصر باستان مربوط می‌شود و از خاستگاه‌های اسطوره‌ای برخوردار است و دیگری در باورها، اعتقادات و اعمال و رفتار اسلامِ شیعی ریشه دارد. بسیاری بر این باورند که پس از طی دورانی از سده‌های میانه که این دو وجه، به نحوی هماهنگ پیش رفتند و بلکه غالباً یکدیگر را تقویت می‌کردند، در عصر حاضر و دوره مدرن این هم‌گامی به شیوه‌ای دیگر خود را نشان داده؛ به طوری که مسیر آن در راستای حمایت نخبگان و حکومت سیاسی از سنّت‌های این ایدئولوژی و تأیید روایت‌های آن طراحی شده است. نتیجه آن‌که گاه دیده می‌شود مفهومی دوگانه از هویّت ایرانی شکل گرفته یا به غلط چنین می‌نماید.
نویسنده در این اثر مهم فرآیندهای پیچیده‌ای را بررسی می‌کند که در شکلگیری هویّت ملّی ایرانی مؤثر واقع شده‌اند. او در این کتاب که بر محور وجود و نحوه ارتباط بین هویّت‌های جمعی و حفظ وحدت و یکرنگی انسان‌ها در طول زمان طراحی شده، برای توضیح هویّت ملّی ایرانی، به اهمیت و نقش قلمروی جغرافیایی به منزله جا و محل همزیستی یا همان «سرزمین مادری» می‌پردازد.
علی مظفری، پژوهشگر فوق دکترای دانشکده علوم انسانی دانشگاه کِرتین در استرالیا، کارشناسی ارشد خود را در رشته معماری و در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران گذراند و مدرک دکترا را در معماری و انسان‌شناسی از دانشگاه استرالیای غربی أخذ کرد. او همچنین از پژوهشگران «مؤسسه اقیانوسیه- آسیا- استرالیا» از مؤسسات تحقیقاتی این دانشکده است. مظفری با کارهای فردی و گروهی در ایران و استرالیا، توانسته به بیش از بیست سال تجربه حرفه‌ای و دانشگاهی در حوزه‌های عمده مردم‌شناسی، میراث فرهنگی و معماری دست یابد. زمینه‌های مورد علاقه او به طور خاص عبارت‌اند از: مردم‌شناسی اماکن، معماری، تاریخ معماری و شهرسازی، تاریخ فرهنگی، سنّت و اسلام‌گرایی، تاریخچه خاورمیانه، تاریخچه ناسیونالیسم، علوم اجتماعی، طراحی و برنامه‌ریزی شهری، تاریخ شهری و زیبایی‌شناسی شهری. مظفری علاوه بر این اثر، پروژه‌های تحقیقاتی، مقالات متعدد و کتاب دیگری را نیز در کارنامه پژوهشی خود دارد.
شکلگیری هویّت ملّی در ایران پس از مقدمه، از دو فصل با جهت‌گیری‌های مشخصی که در بخش‌های آن رعایت شده تشکیل شده است. مظفری در مقدمه خود درباره هویّت ایرانی و نسبت آن با سنت‌های رواییِ شیعی به‌خصوص در ماجرای کربلا و ارتباط آن با ایدئولوژی انقلاب اسلامی، به نمونه‌هایی از آن در حکومت جمهوری اسلامی می‌پردازد و شواهدی از جلوه‌های بصریِ قابل مشاهده بر ظواهر شهرهای ایران ارائه می‌کند؛ او در همین موضوع به مقایسه‌ای میان حکومت امام خمینی و حکومت دو پادشاه پهلوی دست می‌زند.
فصل اول کتاب با عنوان «دو الگوی گسترده از محل» به تبیین دو گفتمان مهم هویّت ملّی ایرانیان در تاریخ و فرهنگ عصر باستان و فرهنگ شیعی، در بخش‌های «تخت جمشید و کتیبه‌های میهن: تصویر جمعی از ایران باستان» و «شکلگیری تصویر جمعی شیعی» می‌پردازد. در سراسر اثر، این باور وجود دارد که ایران سرزمینی است با دو سطحِ مهم و در عین حال، درهم‌بافته از تاریخ و هویّت جمعی؛ لایه‌ای عمیق از فرهنگ پیش از اسلام که با سطحی از فرهنگ دینی و اسلامی پوشیده است؛ به‌ویژه آن‌که این سطح بیرونیِ فرهنگ از قرن شانزدهم میلادی رنگ و روی قویِ شیعی و مذهبی به خود گرفته است. این دو لایه همواره قرین یکدیگر بوده‌اند و در دو سطح فرهنگ عام مردمی و فرهنگ علمی و تمدن رسمی، با حفظ ارتباط دوسویه، در استحکام و تقویت روزافزون هم نقش آفریده‌اند.
در ادامه همین فصل، پس از تبیین دو گفتمان اساسی مذکور، بخش «پیش از اسلام و رشته‌های شیعی هویّت برای تبیین مفهوم میهن» بر عُلقه‌های این ارتباط فرهنگی و شکلگیری هویّت ملّی ایرانی نظر دارد. نویسنده بر مفهوم «محل و مکان» به عنوان یکی از عوامل مؤثر در تعیین هویّت تأکید می‌کند؛ چرا که به عقیده او از طریق این مهم است که «هویّت جمعی ملّی» و «میهن» معنادار می‌شود. او راه‌هایی را که در آن‌ها مفهوم «میهن» درک می‌شوند، هم از طریق مکان‌های جغرافیایی دائم و ثابت و هم از طریق اجرای مراسم آیینی و تشریفات مذهبی، نشان داده و مباحث خود را با تحلیل تخت جمشید، پایتخت باستانی هخامنشیان، و آیین‌ها و مراسم عزاداری در محرم پیش می‌برد.
محوری‌ترین مباحث این فصل از این باور نویسنده حکایت دارد که رکن هویّت ایرانیان پیش از اسلام را «تخت جمشید» تشکیل می‌دهد؛ حال آن‌که پس از پذیرش اسلام و به‌ویژه مذهب تشیّع، این اساسِ هویّتی جای خود را با «کربلا» عوض می‌کند. همان‌طور که نقش‌ها، کتیبه‌ها و بناهای تاریخی به عنوان جلوه‌های هویّتی ایرانیان در دوره قبل از اسلام قلمداد می‌شود، آن‌چه در هنگامه برپاداری آیین محرم حمل می‌شود و حتی تمام آن‌چه در ایامی غیر از روزهای عزا بر در و دیوار شهر آویخته می‌شوند، اعم از عَلَم و کُتَل و کتیبه‌های رنگارنگ، علاوه بر آن‌که از روابط عاطفی و اعتقادی ایرانیان با دین اسلام و مذهب تشیّع حکایت دارند، آنچنان گسترده، عمیق و پایدارند که می‌توان آن‌ها را از مهم‌ترین جلوه‌های هویّتی ایرانیان دانست.
تحول هویّت پیش از اسلام به هویّت اسلامی و تغییر تکیه‌گاه جغرافیایی-عقیدتیِ «پرسپولیس» به «کربلا» از طریق ساختارهای ایدئولوژیک و بیان جلوه‌هایی از آن، محور اصلی محتوای این کتاب را تشکیل می‌دهد. نویسنده معتقد است اگر چه این تقسیم‌بندیِ زمانی- مکانیِ هویّت ایرانیان بر اساسی که گفته شد، چندان دقیق نیست، اما از آن‌جا که «موقعیت‌ها و اماکن جغرافیایی، خواه‌ناخواه بستر فرآیندهای تاریخی هستند»، می‌توان آن را نشانی از تحول و فرآیند ملّی‌گرایی به سوی اسلام‌گرایی و روایت مورد نظر آن‌ها از هویّت دانست و در همین راستا از همخوانی‌ها و تنش‌های بین ابعاد و جنبه‌های عینی و مجسم و ناملموس این جلوه‌ها و عناصر هویّت‌نما سخن گفت.
به اعتقاد نویسنده هر چند در طول دوره‌های متمادی اعصار اسلامی و پیشااسلامی هویّت جمعیِ ایرانیان شانه‌به‌شانۀ هم در حرکت بوده و فراز و نشیب‌های تحولات تاریخی را پشت سر گذاشته‌اند، اما در طول ۱۵۰ سال گذشته با رواج جریان روشنفکری و ظهور روشنفکران متعدد و نیز مظاهر تجدد، این هماهنگی به سوی تک‌آهنگی میل کرده است. به‌ویژه آن‌که در دورۀ پهلوی به دلیل اتخاذ برخی تصمیمات و پاگرفتن مؤسسات فرهنگی و سیاسی و تعریف مفهوم «ملّت» به منزله مردمان یک «سرزمین» یا «وطن»، این حرکت رو به سرعت و فزونی گذاشت و چنان شد که بسیاری از ارکان حکومتی، هویّت ملّی را در همان آموزه‌های پیشااسلامی نظیر بزرگداشت پادشاهان هخامنشی و ارج نهادن به تخت جمشید به منزلۀ نماد میهن به معنای اصالت حدود جغرافیایی و نه اصول و باورهای ایدئولوژیکی جست‌وجو می‌کردند. تغییر مبدأ تاریخ ایران از هجری شمسی (از مبدأ هجرت پیامبر اسلام، حضرت محمد صلی الله علیه و آله) به تاریخ شاهنشاهی از سوی محمدرضاشاه پهلوی نمونه‌ای از این میان است.
در این اثر، هنگام ترسیم مناقشات و ناهمخوانی‌های میان جلوه‌های متفاوت هویّتی ایرانیان، بر دوره زمانی حکومت فعلی ایران تأکید شده است؛ چرا که نویسنده معتقد است هرچند چنین مباحثی در طول بیش از یک قرن اخیر مورد بحث و جدل نخبگان سیاسی و مذهبی و نواندیشان و معتقدان به هویّت شیعی ایرانیان رایج بوده، اما این مناقشات پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ۱۹۷۹ شدّت گرفته است. به‌خصوص در این برهه است که ایدئولوژی متداول «تشیّع»، به تشکیل حکومت توفیق یافته و از همین رو در گردونه اختلافات رسمی ایدئولوژی‌های مخالف ناسیونالیسم و اسلام، مفاهیم «ملّت» و «کشور» دچار چالش شده است.
فصل دوم کتاب با عنوان «ایرانی چیست؟ رؤیاهای رهایی سرزمین و هویّت» ایده مطرح شده در بخش اول را به منزله نقش تعیین‌کننده «محل» در تشخّص هویّت ایرانی، در بخش‌های «رشد رؤیای امپراطوری: موزه ایران باستان، سرزمین و دولت ملّی ۱۹۷۹-۱۹۳۷»، «پیامد رؤیای امپراتوری: رؤیای مقدس در موزه دوران اسلامی ۱۹۹۶-۲۰۰۸» و «کتیبه‌های مبتنی بر ایدئولوژی: میهن و تنش‌هایش در موزه ملّی ایران» به گونه‌ای دیگر تبیین می‌کند. او تجزیه و تحلیل خود را به «موزه ایران باستان» و «موزه دوران اسلامی»، واقع در موزه ملّی ایران، گسترش داده و نشان می‌دهد که چطور تحولات عمده قرن بیستم در ایران، که با گفتمان‌های سیاسی و وقایع تاریخی به وجود آمده‌اند و در فصل پیش از برخی از آن‌ها یاد شد، با تغییر محل‌ها و مکان‌ها مرتبط‌اند.
شکلگیری هویّت ملّی در ایران که محصولی قابل‌ِتوجه از مطالعه‌ای میان‌رشته‌ای در حوزه‌های تاریخ، مذهب، فرهنگ، معماری و مردم‌شناسی ایرانیان است، ظرفیت چشمگیری در رویکرد به آن به منزله یک پروژه سیاسی دارد؛ چرا که مهم‌ترین محور این بررسی، توجه به عامل مکان و محل در تشخّص هویّت، قلمداد شده است. همچنین نویسنده با ارائه نمونه‌ای از امکان بهره‌مندی عمیق از ترکیب و امتزاج مطالعات معماری، مردم‌شناسی و میراث فرهنگی در ایران، این نوع بررسی را دارای سهمی ارزشمند در مطالعات سیاسی و فرهنگی سرزمین‌ها و مکان‌های مختلف می‌داند و ضرورت توجه به همه مؤلفه‌هایی که هویّت ملّی در ایران یا حتی کشورهای دیگر را شکل می‌دهند، برجسته می‌سازد.
این کتاب از حیث برخورداری از مطالب متنوع در قلمروی گسترده از فرهنگ و هویّت ایرانی، اقبال به عرصه‌های پژوهشی جدید و نیز اطلاعات کتاب‌شناختی بایسته، می‌تواند مورد استفاده و البته نقد منصفانه پژوهشگران، علاقه‌مندان، دانشجویان و استادان حوزۀ تاریخ و فرهنگ ایران، جامعه‌شناسی، مردم‌شناسی و فرهنگ و زبان‌های باستانی قرار گیرد.
* استادیار سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران، گروه پژوهش‌های ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی
Forming National Identity in Iran, The Idea of Homeland Derived from Ancient Persian and Islamic Imaginations of Place. Ali Mozaffari . New York: I. B. Tauris & Co Ltd. 2014, 256 p.
