میگن اینقدر تو ایران ویروس رو آزاد گذاشتن، خود ویروس تو شک افتاده نکنه توطئه‌ای در کاره!
*****
تنها خوبی ویروس کرونا این بود که خیالمون راحته به بقیه کشورا هم خوش نمیگذره.
*****
از بیکاری یه جاهایی از خونه رو داریم تمیز می‌کنیم که اصلاً تو سند قید نشده….. خیر نبینی کرونا!
*****
مادرم انقدر با وایتکس خونه رو ضدعفونی کرده، هر نفسی که می‌کشم، میکروبای بدنم سه بار میگن: یا قاضی الحاجات!!!
در ماه‌های اخیر، اکثریت ما ایرانیان، خواه ناخواه، در معرض نمونه‌هایی از جوک‌های فوق قرار گرفته‌ایم. احتمالاً در دنیای واقعی و روابط اجتماعی با دیگران این قبیل جوک‌ها را از اطرافیان شنیده‌ایم، و یا در فضاهای مجازی و شبکه‌های اجتماعی، نمونه‌هایی از این جوک‌ها برای ما ارسال شده است. این جوک‌ها تنها نمونه‌های اندکی از میان انبوه جوک‌ها و نوشته‌های خنده‌آور و سرگرم‌کننده‌ای است که بحران جهانی کووید-۱۹ با خود به همراه داشته است.
نگاهی به فضای مجازی و شبکه‌های اینترنتی حاکی از آن است که از همان نخستین روزها یا هفته‌هایی که موضوعِ پیدایش و شیوعِ این بیماری جدید و ناشناخته مطرح گردید، حجم فراوان و بی‌سابقه‌ای از جوک‌ها، عکس‌ها، کلیپ‌ها، کاریکاتورها و کارتون‌ها، ترانه‌ها، و … در این رابطه ایجاد شد و دست به دست گشت. محتوای این شوخی‌ها نیز بسیار متنوع بوده است: از کمبود اقلام بهداشتی و شستشوی مکرر دست‌ها گرفته تا کار در خانه، اختلالات زناشویی و طلاق‌های ناشی از قرنطینه خانگی. در عین حال، با تحول بحران و پیدایش ابعاد جدید و پیامدهای تازه، شاهد آن هستیم که جوک‌ها نیز تغییر می‌کنند.
نوشته‌های مرتبط
به‌طور کلی، جوک‌های کرونایی در زمره شوخی‌های فاجعه (disaster humor) یا جوک‌ها در رابطه با «مصیبت و بدبختی» قرار می‌گیرند. این نوع از شوخ‌طبعی عموماً در مواقع بحران و فاجعه و یا بروز مصائب و بدبختی‌ها پدیدار می‌شود. پدیده «شوخی فاجعه» امر تازه و نوظهوری نیست، چراکه نمونه‌هایی از این نوع جوک‌گویی در گذشته وجود داشته است. به‌عنوان مثال، غرق شدن کشتی تایتانیک (۱۹۱۲)، انفجار ماهواره فضایی چلنجر (۱۹۸۶)، و حتی حملات ۱۱ سپتامبر (۲۰۰۱) موجی از جوک‌ها را با خود به دنبال داشتند. به‌علاوه، باید توجه داشته باشیم که این نوع جوک‌گویی فقط به کشور ایران محدود نیست، و در بسیاری از کشورهایی که هم‌اکنون با کرونا درگیر هستند، این نوع شوخ‌طبعی به‌شدت متداول است.
به‌منظور فهمِ این موج تازه از جوک‌ها لازم است در نظر داشته باشیم که جوک‌ها معمولاً زمانی در یک جامعه به وجود می‌آیند که مسئله‌ای برای مردم آن جامعه مهم می‌شود. بر این اساس، تا زمانی که یک مسئله یا موضوع برای ما مهم نباشد، ما در مورد آن جوک نمی‌گوییم. به‌طور مثال، در مورد بیماری کرونا، در ماه‌های آغازین که این بیماری در کشور چین به وجود آمده بود و در آن کشور در حال گسترش بود، یعنی دی‌ماه و اوایل بهمن‌ماه ۱۳۹۸، در ایران تقریباً جوکی در این مورد وجود نداشت. در این زمان، هیچ جوکی در این مورد به وجود نیامده بود، چراکه این مسئله، موضوعی بود که در کشور دیگری، در جای دیگری از دنیا، برای مردم و جامعه دیگری به وجود آمده بود، و گویی برای مردم ایران موجودیت و مصداقی نداشت. پس از آن، بیماری کرونا به سایر نقاط جهان هم کشیده شد، و به‌تدریج خبرهایی در مورد ورود کرونا به ایران مطرح شد. از این زمان که مصادف با اسفندماه ۹۸ بود، هم نخستین موارد از بیماران کرونایی در ایران پیدا شدند، هم آمار مرگ‌ومیر در اثر ابتلا به کرونا افزایش یافت، و هم عامه مردم با خانه‌نشینی و سایر تبعات کرونا روبرو شدند. در این زمان، دستورالعمل‌ها و پروتکل‌های بهداشتی برای مقابله با این ویروس مطرح شدند، که برای مردم به معنای رعایت شدیدتر و جدی‌تر مسائل بهداشتی، و ایجاد تغییراتی در سبک‌های خرید، تفریح و زندگی بود. بدین ترتیب، از این زمان است که انسان ایرانی به‌طور جدی با کرونا درگیر می‌شود. در این مرحله، این بیماری به اندازه‌ای برای همه ما مهم می‌شود و آن‌چنان در زندگی ما تأثیرگذار است، که درنتیجه، افراد شروع به جوک‌گویی و یا تولید انواع محتواهای شوخ‌طبعانه در مورد آن می‌کنند. بنابراین، این موضوع نشان می‌دهد که ما تنها زمانی برای یک موضوع یا مسئله جوک می‌گوییم، که آن موضوع برای ما ملموس و عینی باشد و به نحوی برای خودمان یا اطرافیانمان اتفاق افتاده باشد. ما هرگز برای چیزی که در مکان و جای دیگری، برای مردم دیگری یا در خلأ اتفاق افتاده، جوک نمی‌گوییم.
از سوی دیگر، برخلاف بسیاری از آثار و نوشته‌های ادبی دیگر که توسط فرد یا هنرمند خاصی تولید می‌شود، مؤلف یا تولیدکننده جوک‌ها گمنام و نامشخص است. ما نمی‌دانیم چه کسی یک جوک را برای اولین بار گفته است؟ جوک‌ها توسط توده‌های ناشناس مردم گفته شده و منتقل می‌شوند. به همین دلیل، هیچ فرد یا شخص خاصی را نمی‌توان به‌عنوان گوینده یا نویسنده یک جوک تعیین کرد. این موضوع بدین معناست که جوک‌ها پدیده‌های جمعی هستند. افزون بر این، اهمیتی که جوک‌ها دارند، آن است که برآیند نظر یک گروه، یک ملت یا یک جامعه را در رابطه با یک مسئله نشان می‌دهند. می‌توان گفت که جوک‌ها نوعیِ بازگویی جمعی درباره مسائل اجتماعی و سیاسی هستند. آنها به‌خوبی باز نماینده آن چیزی هستند که در جامعه وجود دارد؛ تفکرات، اندیشه‌ها، حتی احساسات و عواطف ملت‌ها به‌خوبی در جوک‌های آنها نمایان هستند. از این منظر، جوک‌ها را می‌توان به «آیینه» تشبیه کرد: جوک‌ها آیینه باورها و نظرات و گرایش‌های اجتماعی هستند، و به ما کمک می‌کنند یک نظام اجتماعی را با دیدگاه‌ها، گرایش‌ها، و یا حتی روندهای موجود در آن به‌خوبی شناسایی کنیم. این جوک‌ها نشان می‌دهند که یک مسئله در جامعه مهم است، و توجه ما را به سمت آن جلب می‌کنند. بدین ترتیب، ما با شناسایی جوک‌ها درواقع می‌توانیم شناخت بهتری از خودمان داشته باشیم.
نکات فوق در مورد جوک‌های کرونایی هم صادق است. جمع‌آوری و تحلیل مقدماتی این جوک‌ها و طنزها که توسط نویسنده انجام گردید، نشان از آن داشت که در این جوک‌ها مفاهیم و موضوعات متنوع به صورتی ظریف و رندانه مطرح شده است. در بخش قابل‌توجهی از این جوک‌ها، انتقاداتی به نظام سیاسی و هیئت دولت، مسئولین و نیز متصدیان وزارت بهداشت در زمینه کنترل و برنامه‌ریزی برای مقابله با بحران کرونا آمده بود. درواقع، انتقاداتی که مردم در میان خودشان و در ذهن خودشان به نظام سیاسی و نیز به مسئولین وزارت بهداشت داشتند، در جوک‌ها نمود یافته بود. بخش مهم دیگری از جوک‌های کرونا، از نوع خود-انتقادی بودند، در این حالت، انتقاداتی که مردم در مورد عدم رعایت بهداشت به خود داشتند، در جوک مطرح شده بود. این قبیل جوک‌ها متضمن این هشدار جدی به مخاطب و شنونده بودند که: «مراقب باش! بهداشت را باید جدی‌تر و اصولی‌تر رعایت کنی».
موضوع دیگری که در رابطه با جوک‌های بحران کرونا از اهمیت برخوردار است و هرگونه تحلیل و مطالعه این جوک‌ها باید بر آن اساس انجام شود، کارکردها و نقش ساختاری این جوک‌ها است. به‌طور کلی، جوک‌ها اموری دارای کارکرد هستند: آنها ما را در رابطه با یک مسئله آگاه می‌کنند؛ توجه ما را به مسئله مهمی که اکنون در جامعه پیش‌آمده جلب می‌کنند؛ به ما توصیه می‌کنند یا از موضوعی انتقاد می‌کنند؛ و در عین حال، خنده‌آور هم هستند. خنده‌آور بودنِ جوک سبب تسکین، آرامش و رفع برخی از اضطراب‌ها می‌شود. بر این اساس، زمانی که فاجعه یا بحرانی به صورت غیرمنتظره و ناگهانی در جامعه پدید آمده و تأثیرات مستقیمی بر زندگی همه ما گذاشته است، جوک‌ها وارد عمل شده و باعث نوعی وقفه، استراحت، و رفع تنش می‌شوند. در اینجا، بهترین تعریفی که می‌توان از جوک داشت، این است که جوک «زنگ تفریح» زندگی است. یعنی اگر ما در سایر اوقات زندگی، سر کلاس درس هستیم و یک زندگی جدی و معمولاً پر از تنش و استرس را تجربه می‌کنیم، جوک‌ها، همانند زنگ‌های تفریح، وظیفه رفع تنش را بر عهده دارند. اهمیت و نقش جوک‌های کرونایی در آن است که به مردم این امکان را می‌دهند تا از هیجانات منفی و اضطراب‌های ناشی از حوادث و فجایع فاصله بگیرند. همچنین این جوک‌ها در جهت تقویت پیوندها و افزایش انسجام و همدلی اجتماعی در میان مردمی که با فاجعه یا مصیبتی روبرو شده‌اند، به کار می‌آیند.
