نخستین دموکراسی

درباره اهمیت دموکراسی بسیار سخن گفته شده است. در اینجا قصد تکرار آن نیست اما درمورد نقد و معرفی این اثر قصد دارم از کتابی صحبت کنم که افقی تازه در زمینه مفهوم دموکراسی، پیش روی خواننده می‌گشاید؛ داستانی صمیمانه از تولد، زندگی و مرگ دموکراسی واقعی در آتن باستان. این کتاب روایتی است جذاب و خواندنی، چیزی در مرز ادبیات داستانی، فلسفه و تاریخ.
همانطور که میدانیم دموکراسی، یکی از غامض ترین مفاهیم اندیشه سیاسی است. در چند دهه اخیر دموکراسی جایگاهی برجسته در میان دیگر شیوه‌های حکومت در جهان یافته است اما دستیابی به دموکراسی مسیر ناهمواری را طی می کند و همانطور که مشاهده می شود؛ وضعیت دموکراسی در کشورهای مختلف به طرز چشمگیری با هم متفاوت است.
در قرن بیستم ارائه برداشت جدیدی از این مفهوم به معنای مشارکت، رقابت و انتخابات آزاد، سبب غنای ادبیات دموکراسی‌خواهی در جهان شده است. بررسی موضوع گذار به دموکراسی از چشم‌اندازهای نظری گوناگون از مهم‌ترین مباحث در جامعه‌شناسی سیاسی معاصر است. نویسنده کتاب می‌گوید: «شاید این کتاب ناقابل من نورامیدی باشد برای آنانی که رویای یافتن راه خودشان برای رسیدن به آرمان دموکراسی را در سر دارند»(۱۴).

درباره نویسنده
پل وودراف (متولد ۱۹۴۳)، استاد فلسفه و رئیس دانشگاه تگزاس در آستین است. او بیشتر به خاطر کارهایش در مورد سقراط، افلاطون و فلسفه تئاتر شهرت دارد. نویسنده بیش از بیست سال سرگرم کتابی زیربنایی درباره روشنگری یونان باستان بوده است.
کتاب در مورد اصول و مفاهیمی صحبت میکند که برای اجرا و بررسی دموکراسی ضروری است و با بیان تاریخ نشان می دهد که در گذشته مردمانی وجود داشتند که آن را اجرا کرده و در آن موفق عمل کرده اند، بنابراین برپایی واقعی دموکراسی غیر ممکن نیست. نویسنده بسیار صادقانه نیمه تاریک دموکراسی را نیز شرح می دهد و قضاوت در مورد آن را به عقل سلیم خواننده محول می‌کند او معتقد است نادیده گرفتن نیمه تاریک دموکراسی بسیار زیانبار است.
هدف نویسنده از نوشتن این کتاب آشنایی با مفهوم دموکراسی و نیز شناخت انواع دموکراسی در سرزمین های دیگر است. او با مطالعه تطبیقی، دموکراسی آمریکا و یونان باستان را با هم مقایسه کرده و معتقد است از آنجا که مردم حوصله آمار و ارقام ندارند، از عنصر قصه در این کتاب استفاده کرده است. نویسنده می داند صدایی که بخواهد از درون دستگاه پیچیده آموزش و پرورش آمریکا به گوش مردم برسد نیاز به ترفند ادبی دارد.
وودراف نویسنده ای است که علاقه‌ای به آنارشیسم ندارد و فکر می کند بیشتر آزادی های ما به دولت کارآمد بستگی دارد تا در برابر آزادی های منفی، از آزادی های مثبت پاسداری کنند. او به اصلاحات تدریجی پایبند است، آرمان او عملی شدن دموکراسی در آمریکا و حمایت آموزش و پرورش از دموکراسی است.
وی شرح میدهد چرا در مورد نخستین دموکراسی و یونان باستان می نویسد. این واقعیت که یونانیان باستان اشکال متنوعی از حیات را درک می‌کردند، در نظریه او تأثیر بسزایی دارد و معتقد است چون از آن دوره بسیار دور هستیم میتوانیم مهمترین بخش های موجود در آن را بررسی کنیم. نویسنده برای تعریف دموکراسی از آنچه که دموکراسی نیست آغاز می‌کند تا به مفهوم واقعی آن برسد.

وودراف دراین کتاب با استفاده از ادبیات، فلسفه و تاریخ کلاسیک – با بسیاری از قسمتهای جذاب از، سوفوکل، سولون، ازوپ و افلاطون ما را در جهان آتن باستان غوطه‌ور می کند تا کشف کند که انگیزه دموکراتیک برای اولین بار چگونه زنده شد. وودراف با بررسی عمیق در مدل اولین دموکراسی ، تاریخچه آن را شرح داده و به صراحت نقایص آنرا بازگو میکند (به عنوان مثال ، حذف زنان و بردگان) ،در عین حال که به ویژگی های برجسته آن می پردازد.
کانون توجه این کتاب هفت شرط لازم برای دموکراسی است: آزادی از استبداد ، همسازی ، قانون مداری، برابری طبیعی ، خرد شهروندی ، یافتن راهکار در نبود داده های روشن و آموزش عمومی است . پل وودراف ما را به جایی که دموکراسی آغاز شده است می برد وبا توجه به خصوصیات هفتگانه دموکراسی در یونان باستان نتیجه می گیرد که در آمریکا دموکراسی به آن شکل وجود ندارد درحالیکه آمریکایی ها ایمان بی دریغ به دموکراسی دارند و همیشه مشتاق صدور آن به ملت های جهان هستند. حال این پرسش مطرح میشود که “دموکراسی” آمریکایی چقدر دموکراتیک است؟ اگر می توانیم رأی دهیم ، اگر اکثریت حاکم است ، اگر نمایندگانی انتخاب کرده ایم – آیا این به طور خودکار به معنای داشتن دموکراسی است؟ بعد از جنگ جهانی دوم، آمریکا از آرمان‌های دموکراسی عقب مانده است و از آنها فاصله می گیرد. وودراف کمی محافظه کارانه و با احتیاط بیان می کند در شرایط خطرناکی که ما در آن زندگی می کنیم آمریکا حق دارد از بعضی مفاهیم دموکراتیک فاصله بگیرد اما باید برای ما روشن باشد که با فاصله گرفتن از دموکراسی می‌خواهیم چه چیزی به دست آوریم و حاضریم چه چیزی را از دست بدهیم .همچنین باید برای ما روشن باشد که چه گام‌هایی ما را به دموکراسی نزدیک تر خواهد کرد.

نویسنده در این کتاب نتیجه می گیرد همسازی را در صدر فهرست اصول دموکراتیک قرار دهد اومعتقد است اگر فکر می‌کنید دموکراسی حکومت اکثریت است به همسازی اعتقاد ندارید زیرا حکومت اکثریت دموکراسی را نابود می کند دموکراسی وقتی دموکراسی است که عناصر اکثریت و اقلیت را در فعالیتی مشترک به کار می گیرد .یک دموکراسی واقعی باید مایل باشد که همه را به مشارکت دعوت کند. این قانون باید چنان قاطعانه عمل کند که حتی دولت بالاتر از قانون نباشد. دموکراسی واقعی باید به حدی بالغ باشد که بتواند تغییراتی را که خواست مردم است بپذیرد.
وودراف ماهیت دموکراسی اصیل را تقطیر می کند. او با ظرافت مقایسه می کند که چگونه دموکراسی مدرن آمریکایی ، همانند آتن ، به دلیل تجاوز بیش از حد امپراتوری و خیانت نخبگان جاه طلب فروپاشیده است. او به درستی با یک امید پرشور نتیجه می گیرد که نجات آینده آمریکا در یافتن راهی برای حقیقت است. اگرقرار است از ماجرای آتن چیزی یاد بگیریم ، این باید باشد – هرگز از آرمان های دموکراسی غافل نشویم

مترجم کتاب پیشنهاد می دهد ؛کتاب نخستین دموکراسی به سه دلیل خواندنی است: ١. بررسی تطبیقی بین نخستین دموکراسی در یونان باستان و آمریکای قرن بیست و یک از موارد کمیاب است، به ویژه آنکه پژوهشگرش آمریکایی‌تبار و استاد دانشگاه باشد و این پژوهش را در فضای مشترک بین فلسفه، تاریخ، و تئاتر مطرح کند؛ ٢. این روزها، دموکراسی را صادراتی یا پدیده‌ای اعطایی معرفی می‌کنند، بی آنکه عرف جوامع را در نظر بگیرند؛ ٣. صرف نظر از بحث مبانی فلسفی، سیاسی و اجتماعی دموکراسی، نویسنده بخش اعظم دموکراسی یونان باستان را حاصل آرمان تراژیک در ادبیات و آئین های‌نمایشی یونان باستان معرفی می‌کند.
مترجم کتاب میگوید”اهمیت این کتاب برای ما از این جهت است که نویسنده در چار چوب بحث حرکت به سوی همسازی اجتماعی (social harmony)در یونان باستان ؛ سه چیز را کانون این حرکت میداند دولت و مردم ،عرف جامعه و آموزش و پرورش اما او ادبیات دراماتیک یونان را “ما در”ِهمه این عناصر می‌داند .وودراف سخت باور دارد که مردم یونان بحث آزاد دو سویه را از دولت هایشان نیاموختند ،در ادبیات نمایشی شان بود که ضرورت کارورزی در این زمینه را به دولت و مردم گوشزد کردند. بدون دانستن اصول شهروندی و نداشتن بحث آزاد دوسویه صرفا بدل دموکراسی وجود خواهد داشت.(۹)
در پیشگفتار این کتاب میخوانیم:
دموکراسی حکومتی است که تلاش می کند آرمان خاصی را ترویج دهد آرمان حکومت از سوی مردم و برای مردم .وودراف به مفهوم ” آرمان “،تاکید میکند زیرا به نظر نمی آید؛دموکراسی در هیچ حکومتی به شکل واقعی متجلی شده باشد.
بحث نویسنده در این کتاب ؛دموکراسی به معنایی است که در آغاز در ذهن یونانیان شکل گرفت سپس در فصول اصلی کتاب مفهوم بنیادی نهفته در دموکراسی یونان باستان را بر می گزیند و مباحث متعارف در دوران باستان، درباره این مفاهیم را بررسی می کند و در بخش آخر نیز این پرسش را پیش می کشد که ربط آن مفاهیم با مفهوم حکومت در دوران ما چیست؟اصولا پرسش اساسی این است که آیا برقراری دموکراسی برای ما میسر است؟
وودراف کتاب رادر ده فصل به رشته تحریر درآورده است.
در فصل اول به دموکراسی وبدل هایش می پردازد. وضعیتی که براستی بسیاری از افراد و حکومت ها درگیر آن هستند او توضیح می دهد دموکراسی مفهوم زیبایی است ولی به موازات آن مفاهیم نادرستی به وجود آمدند که به سادگی با اصل موضوع اشتباه میشوند. دموکراسی بدل های بسیاری دارد اما وسوسه کننده ترین آن ها همان حکومت اکثریت است حکومت منتخب اکثریت برای اکثریت. نویسنده شرح می دهد این کتاب درباره اندیشه هایی است که آتنیان را در تلاش برای ساختن دموکراسی آرمانی هدایت کرد وما بدون شناخت دقیق این مفاهیم دموکراسی را خوب نخواهیم شناخت و اگر مفهوم دموکراسی را نشناسیم بدل هایش گمراهمان می کنند.
در فصل دوم با عنوان پیدایش و افول دموکراسی نویسنده توضیح میدهد دموکراسی صادقانه تر از هر نظام سیاسی آرمانی دیگری، محدودیت های انسانی را می پذیرد نویسنده میگوید ” دموکراسی در ابتدا به همراه دو مفهوم اساسی به خود میبالید اول اینکه همه ما آنقدر دانا ایم که بدانیم چگونه باید زندگی اجتماعی مان را با هم اداره کنیم .دوم اینکه هیچ کس به تنهایی آنقدر دانا نیست که حق تصمیم گیری را از ما سلب کند و با اطمینان در درازمدت تصمیم بهتری بگیرد.(۴۷)
در ادامه نویسنده شرح می‌دهد دشمنان دموکراسی از جمله بنیانگذاران فلسفه؛ در دفاع از این اصل که فقط برگزیدگان و نخبگان باید حکومت کنند با چنگ و دندان جنگیدند او می گوید دموکراسی هم می‌تواند به بیراهه برود”(۴۸)
وودراف در این فصل شرح میدهد دموکراسی باستان محاسن زیادی داشت اما معایب خود را نیز داشت از آنجا که فرمانروایان ؛می توانستند این مفهوم را بپذیرند که همه مردم آن قدر می فهمند که در اداره امور جامعه شرکت کنند .فقط از دید آنان بردگان، زنان و شهروندان خارجی ابداً نمی‌توانستند در امور جامعه شرکت کنند.
در هفت فصل بعدی وودراف مفاهیمی که ستون های اصلی این کتاب هستند رابررسی میکند .او توضیح می دهد مستبد از اول واژه هراسناکی نبود و آزادی هم از اول مترادف دموکراسی نبود، تغییر در این دو مفهوم تدریجی و همزمان پدید آمد. در مدتی که دموکراسی به کمال رسید، آتنیان دست‌کم منظورشان از استبداد را دریافتند ،نوعی حکومت که باید به هر قیمتی از آن دوری جست او در توضیح یکی دیگر از مفاهیم دموکراسی می گوید، اگر همسازی نباشد مردم منافع مشترک ندارند ،بدون همسازی دولت به نفع گروهی و به قیمت نادیده انگاشتن منافع گروه دیگر حکومت می‌کند اگر همسازی شکست بخورد خیلی ها دلیلی برای مشارکت در حکومت نخواهند داشت. وودراف در توضیح اهمیت وجود قانون بعنوان یکی دیگر از اصول دموکراسی توضیح میدهد وقتی قانون حاکم باشد کسی ورای قانون نیست . به نظر می رسد همه باید از این فکر استقبال کنند، زیرا قوانین دموکراسی کسانی که قدرت را در دست دارند مهار و از ناتوانان محافظت می کند .
یکی دیگر از اصول دموکراسی وجود آموزش و پرورش همگانی است هدف آن پرورش شهروند بهتر است یا انسان‌های بهتر،آتنیان معتقد بودند که آموزش و پرورش کارآمد، به جوانان بیشتر کمک می‌کند تا از روش قضاوت به شکل مناسب استفاده کنند، بهتر زندگی کنند و عادلانه تصمیم بگیرند.
در پسین گفتار نویسنده این پرسش را مطرح می کند که آیا مردم آمریکا برای دموکراسی آمادگی دارند؟ و در پاسخ می گوید” معلوم است که برای دموکراسی آمادگی دارند هرکسی در دنیا برای دموکراسی آمادگی دارد آزادی و قدرت که دموکراسی وعده اش را می‌دهد جذاب است در هر جایی مردم به سوی دموکراسی جذب می شوند زیرا حس می کنند با آزادی بیشتری عمل خواهند کرد و در تعیین سرنوشت خود در زندگی قدرت بیشتری خواهند داشت اگر هم مردمانی هستند که از دموکراسی هراس دارند برای آن است که می ترسند به همسایگان شان یا به اقلیت هایی که در میان شان زندگی می‌کنند قدرت و آزادی بدهند.(۲۴۷)
در فصل آخر نویسنده تاکید میکند آمریکا نتوانسته است هفت مفهوم ضروری برای دموکراسی را پیاده کند و شکست آمریکا برای برقراری دموکراسی واقعی بسیار آشکار است.

پال وودراف (۱۳۹۹)، مترجم سمانه فرهادی، تهران: نشر بیدگل در ۳۰۲ صفحه و شمارگان ۵۰۰ نسخه منتشر شده است.