مقدمه: پایان نامه به عنوان واحدی درسی در مقطع تحصیلات تکمیلی به تنهایی، از اهمیت بسیاری برخوردار است. پایان نامه دارای مراحل ، مناسبات و در یک کلام مناسک مختلفی بوده و شامل ارتباط و تعامل دانشجو با مجموعه ای از افراد و ساختارهای نظام آموزش عالی است. در بسیاری از رشته های علوم انسانی پایان نامه بین چهار تا شش واحد درسی را به خود اختصاص می دهد. پایان نامه دستاورد نظام پژوهش محور در مقطع تحصیلات تکمیلی است. در روش پژوهش محور، واحدهای درسی به همراه واحد پایان نامه در نظام آموزشی تعریف و تعبیه شده است. بر طبق اخبار منتشر شده از جانب برخی سایت ها نظیر جهان نیوز، شیوه پژوهش محور تا سال ۱۳۸۹، تنها شیوه آموزشی در مقطع کارشناسی ارشد در ایران بوده و پذیرش دانشجو در کلیه دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی کشور، تنها با استفاده از این روش انجام می‌شد اما از نیمسال اول تحصیلی ۸۹-۸۸ شیوه آموزش محور، از سوی ۱۴ دانشگاه مطرح کشور به مرحله اجرا در آمد. بنابراین، این شیوه به شکل آزمایشی و محدود درکنار شیوه رسمی و غالب پژوهش محور، به مقطع تحصیلات تکمیلی راه یافت. لازم به ذکر است که شیوه آموزش محور، مبتنی بر کلاس درس، ارائه مقالات وکنفرانس های کلاسی و گذراندن دو تا چهار واحد سمینار است به بیان ساده تر می توان گفت که شیوه آموزش محور، تحصیل در مقطع کارشناسی ارشد بدون وجود پایان نامه است اما به دلیل اهمیت پایان نامه در مقطع تحصیلات تکمیلی و به دلیل پیشینه طولانی روش پژوهش محور در نظام آموزش عالی، در این نوشتار سعی شده است تا به فرایند اجرای پایان نامه از نخستین مرحله یعنی انتخاب موضوع تا مراحل پایانی آن نگریسته شود تا گامی هرچند کوچک در جهت شناخت اجرای پایان نامه ، فرایند نگارش و به ثمر رسیدن آن برداشته شود.
انتخاب موضوع و ثبت پروپوزال
نوشته‌های مرتبط
پایان نامه با انتخاب موضوع و سپس انتخاب استاد راهنما و استاد مشاور آغاز می شود. بنابراین انتخاب موضوع زمینه ساز ایجاد تعاملات میان دانشجو و اساتید راهنما و مشاور می گردد. همچنین، ارائه و تدوین پایان نامه، فیلتر مهمی جهت اخذ درجه کارشناسی ارشد برای دانشجو بوده و در عین حال برای استاد راهنما و مشاور نیز منفعت های مادی و علمی به همراه دارد. پس از طرح موضوع توسط دانشجو و مشورت و گفتگو با اساتید راهنما و مشاور و موافقت ایشان با موضوع پیشنهادی، موضوع در مسیر نگارش پروپوزال یا پیش نویس طرح پایان نامه قرار می گیردکه البته ذکر این نکته لازم است که هر یک از این موارد، فی نفسه دارای مرحله ای جداگانه بوده که در زمان های مختلفی صورت می گیرد و در یک آن و در کسری از ثانیه، اتفاق نمی افتد. ریختن موضوع در قالب پروپوزال در هر رشته تحصیلی، بر اساس نوع دانشگاه تفاوت های صوری و ظاهری با هم داشته و در اینجا رعایت مجموعه ای از اصول الزامی است. در رشته های علوم اجتماعی نظیر جامعه شناسی، انسان شناسی و مطالعات فرهنگی، به طور کلی فرمت و قالب نگارش پروپوزال، مبتنی بر رویکرد پوزیتیویستی و روش تحقیق کمی است و قسمت های تعبیه شده در پروپوزال عمدتا بر این اساس، ساختار یافته است. درحالیکه در سال های اخیر پایان نامه های بسیاری با استفاده از روش تحقیق کیفی به اجرا در آمده اند که در اینجا دانشجو برای نگارش پروپوزال بایستی، محتوای کیفی را در شکل و صورت تحقیقات کمی بریزد تا طرح پیشنهادی را به ثبت برساند. همان طور که می دانیم روش تحقیق کمی و روش تحقیق کیفی تفاوت های ماهوی بسیاری با یکدیگر دارند. مثلا ، روش کمی پهنانگر و روش کیفی ژرفانگر است. یافته های روش کیفی غیر قابل تعمیم اما یافته های روش کمی تعمیم پذیرند بعضی روش های کمی تحقیق خود را در محیط های ساختگی انجام می دهند در صورتی که تحقیقات با روش های کیفی در محیط های طبیعی صورت می گیرد یافته های تحقیق کمی با ارقام بیان می شود اما یافته های تحقیق کیفی بیشتر به توصیفی از نگرش ها و مفاهیم می انجامد(محمدی،۱۷:۱۳۹۰). همچنین جایگاه فرضیه و نظریه در تحقیقات کمی و کیفی متفاوت از یکدیگر است. مثلا، در زمینه به کارگیری و عدم به کارگیری نظریه و ادبیات نظری در تحقیقات کیفی دیدگاه ها و نقطه نظرات متفاوتی وجود دارد به عنوان مثال بنا به گفته اووه فلیک، « مرور نظری و ادبیات تحقیق، به منزله دانش زمینه ای است تا در بستر این ادبیات به مشاهدات و گزاره های تحقیق تان نظر کنید»(فلیک،۶۵:۱۳۹۰). همچنین درباره کاربست نظریه در رویکرد کیفی این اعتقاد نیز وجود دارد که « استفاده از نظریات مختلف یا نگاه چند جانبه به نظریه ها از اصل چند روشی در تحقیقات کیفی پیروی می کند. نگاه چند جانبه به نظریه ها، به معنی برخورد متفاوت به دادهها از دیدگاه نظریه های مختلف است تا با قرار دادن دیدگاه های مختلف در کنار یکدیگر بتوان قدرت و قابلیت استفاده آنها را ارزیابی کرد»(محمدی،۱۵۶:۱۳۹۰). به عبارتی دیگر، « استفاده از نظریات مختلف از یک سویه بودن تعابیر جلوگیری می کند»(همان). از سوی دیگر گفته می شود که حضور نظریه در تحقیق کیفی برای آزمون فرضیه‌ها نیست، بلکه به بازشدن ذهن محقق یا ایجاد حساسیت نظری در وی کمک می‌کند» (محمدپور، ۱۳۸۹: ۲۴۲). بر اساس دیدگاه های مطروحه درباره کاربست نظریه در روش های کیفی ذکر این نکته لازم است که در روش شناسی کیفی، جایگاه مبانی و چارچوب نظری همانند جایگاه آن در روش شناسی کمی نیست بدین معنا که استفاده از نظریات صرفا با هدف اثبات فرضیات صورت نمی گیرد و به معنای ملاحظات نظری است تا درباره موضوع مورد بررسی پیش زمینه و پیش آگاهی هایی ایجاد شود. طرح این مباحث بدین دلیل است که هنوز روش های کیفی در فرمت پروپوزال نویسی وارد نشده اند و برگه ثبت پروپوزال به لحاظ ساختاری دارای صورت کمی و پوزیتیویستی بوده و در اجرای پایان نامه با استفاده از روش کیفی در مرحله پروپژوزال نویسی، محتوای کیفی فدای صورت و فرم روش کمی تعبیه شده در برگه ثبت پروپوزال می شود.
تصویب پروپوزال و دفاع پایان نامه
پروپوزال یا طرح پیش نویس پایان نامه، به مثابه مولفه شناسا و هویت پایان نامه تلقی می شود که پس از نگارش توسط دانشجو و تایید اساتید راهنما و مشاور در مسیر بوروکراسی سازمانی قرار می گیرد و بایستی در سه قسمت به تصویب و تایید برسد . قسمت اول شورای گروه رشته تحصیلی، قسمت دوم شورای دانشکده و قسمت سوم شورای تحصیلات تکمیلی دانشگاه است که در اینجا نیز تصویب پروپوزال در هر یک از قسمت ها نیازمند گذر زمان است و در محدوده ای از زمان رخ می دهد. در اثنای تصویب پروپوزال در هر یک از قسمت های سه گانه، دانشجویان به کار بر روی پایان نامه مشغول می شوند و باید به تحقیق و مطالعه پرداخته و متناسب با نوع پژوهش خود مبنی بر کمی یا کیفی بودن و بر اساس روش مورد نظرشان کار را پیش ببرند.
مسیر اجرای پژوهش برای دانشجویان با تعامل و ارتباط مستمر با اساتید راهنما و مشاور همراه است که در این میان ارتباط با استاد راهنما بیش تر و مهم تر است. مراوده و ارتباط با اساتید راهنما و مشاور با ارائه کارهای انجام شده برای پژوهش و فصل های مختلف پژوهش همراه است[۱] که این ارتباطات گاه مستقیم و رو در رو بوده و گاه شامل ارتباطات مجازی و اینترنتی( به منظور ارائه کارها و فعالیت های مربوط به تحقیق) است. در جریان انجام کارها و استفاده از راهنمایی ها و مشاوره های اساتید راهنما و مشاور و پرداختن به فصول مختلف، وقتی که نسخه ای از پایان نامه بر اساس فصول پنجگانه (فصل اول مربوط به کلیات پژوهش یعنی تعریف مفاهیم کلیدی پژوهش، بیان مسئله و پرسش ها و فرضیات پژوهش ، ضرورت پژوهش، اهداف پژوهش، فصل دوم شامل مرور نظری و ادبیات تحقیق و پیشینه پژوهش، فصل سوم شامل روش شناسی و روش اجرای پژوهش ، فصل چهارم یافته های پژوهش و فصل پنجم نتیجه گیری، محدودیت ها و پیشنهادات پژوهش) تکمیل شد با تایید اساتید راهنما و مشاور، دانشجو در مسیر دیگری از بوروکراسی سازمانی برای اخذ مجوز دفاع بر می آید. در اینجا مجوز با طی مسیر بوروکراسی مختص به خود در دو نسخه و در محدوده زمانی خویش صادر می شود و دانشجو در روزهای پیش از دفاع در صدد اخذ مجوز برگزاری دفاع است. این پروسه شامل اخذ مجوز اول از آموزش دانشکده، اخذ امضا از استاد راهنما، مدیر گروه، و ارائه مجوز اول به شورای تحصیلات تکمیلی و مرور پرونده دانشجو توسط شورای مربوطه و دریافت مجوز دوم می شود. در مجوز دوم تاریخ دفاع با توافق اساتید راهنما و مشاور تعیین می شود تا مقدمات روز دفاع فراهم گردد. بنابراین اگر همه چیز خوب پیش برود دانشجو پس از طی مدت زمان کوتاهی به روز دفاع می رسد و قبل از آن باید نسخه هایی از کار را در اختیار اساتید داور نیز قرار دهد. افراد حاضر در جلسه دفاع نیز شامل دانشجو، استاد راهنما، استاد مشاور، اساتید داور و استاد ناظر و افراد دعوت شده از سوی دانشجو می شود. دانشجو در مدت زمان کوتاهی معمولا بیست دقیقه تحقیق خود را به طور خلاصه و اغلب با استفاده از پاور پوینت توضیح می دهد و یافته ها و دستاوردهای تحقیق را بیان می کند پس از اتمام بیانات دانشجو، معمولا مباحثه ای میان دانشجو، اساتید داور و همچنین اساتید مشاور و راهنما صورت می گیرد و دانشجو به دفاع از بیانات خود پرداخته و در اینجا اساتید مشاور و راهنما نیز ممکن است به دفاع از دانشجو در برابر اساتید داور بپردازند. پس از این با شور و مشورت اساتید حاضر در جلسه، نمره منظور شده برای دانشجو اغلب بر اساس نوع تحقیق انجام شده و نحوه ارائه آن و دارا بودن (یا دارا نبودن) مقاله علمی پژوهشی، توسط استاد ناظر قرائت می شود و بدین صورت جلسه دفاع به پایان می رسد.
صحافی پایان نامه
پس از اینکه دانشجو از پایان نامه اش دفاع کرد هنوز فرایند اجرای پایان نامه به مرحله نهایی خود نرسیده است دانشجو به مدت دو ماه پس از دفاع، فرصت دارد تا پایان نامه اش را صحافی کند. پایان نامه ها در چهار یا پنج نسخه صحافی می شوند نسخه ای برای دانشجو، یکی برای استاد راهنما یکی برای استاد مشاور ( البته اختیاری است) یکی برای کتابخانه دانشگاه و دیگری برای شورای تحصیلات تکمیلی. قبل از اجرای صحافی ممکن است پایان نامه به اصلاحات و مواردی که اساتید داور مطرح کرده اند نیاز داشته باشد بنابراین دانشجو باید موارد اصلاحی را لحاظ کند و امضای تاییدی استاد راهنما را به منزله مجوز انجام صحافی اخذ کند. سپس به متصدی مربوطه در شورای تحصیلات تکمیلی مراجعه کرده و و با ارائه مجوز کذایی و نسخه ای از پیش پرینت پایان نامه، از راهنمایی های او که عمدتا شامل پیشنهاداتی برای شکل ظاهری جلد پایان نامه است استفاده کند. در اینجا با استفاده از راهنمایی های متصدی مربوطه، پایان نامه بایستی در فرمت word و pdf بر روی سی دی قرار بگیرد و به وی ارائه گردد. همچنین بایستی پایان نامه در بانک اطلاعات پایان نامه های کشور یعنی ایران داک (به منظور اخذ کد رهگیری و ارائه آن به متصدی مذکور) ثبت شود پس از ارائه سی دی و کد رهگیری، متصدی با بررسی صحت و سقم موارد گفته شده دانشجو را مرخص می کند. در ادامه دانشجو پایان نامه را صحافی کرده و نسخه صحافی شده مربوط به شورای تحصیلات تکمیلی را به متصدی مذکور تحویل می دهد. بدین ترتیب و پس از طی سلسله مراحل و مناسکی، پایان نامه نگاشته شده و به پایان می رسد.
منابع
فلیک، اووه (۱۳۹۰) ، درآمدی بر تحقیق کیفی ، ترجمه هادی جلیلی، تهران، نشر نی.
محمدپور، احمد(۱۳۸۹) ، ضد روش( منطق و طرح در روش شناسی کیفی)، تهران، جامعه شناسان.
محمدی، بیوک(۱۳۹۰) درآمدی بر روش تحقیق کیفی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
[۱] . در رشته های علوم اجتماعی، پنج فصل برای نگارش پایان نامه تعریف شده است.
