خودت را بشناس؛ شرحی بر آثار آیزایا برلین

ارسطو می گوید داشتن اخلاق نیکو سعادتی ست که به فرد بر میگردد و اجماع این سعادت برای جمع نیز این سعادت را همگانی می کند و اهل خرد نیز متفق القول هستند که برای داشتن محیط آشتی جویانه راهی مگر همدلی و احترام به حقوق فردی انسانها نیست .
گاهی فکر می کنم زندگی به جنگل می ماند در این زیست بوم بد کردار قطعا امکان بقای شیر و خرس از خرگوش و روباه مهیاتر است هر چند چون بقای اصلح بر منهاج عدل نیست آنگاه حتی شیران نیز برای بقاء همدیگر را می درند و این سیکل معیوبی ست که ظاهرا علوم انسانی راه حلی و یا مفری برای آن نیافته است .
شما کتاب زندگی بشر را که می خوانید از کلیله و دمنه هزار ساله تا پایان تاریخ فرانسیس فوکویاما همه بحث از قدرت است و سپس نشستن بر سر سفره و به تقسیم غنائم پرداختن زیرا در آخر قدرت است که مشخص می کند به دار و ندار چه مقدار می رسد بی آنکه چرایی در کار باشد!
من هر گاه به این جنبه های پلشت آدمی می رسم هیچ چاره ای ندارم مگر قطره اشکی که بر حقارت و بیچاره گی آرمانهای آرمانخواهان بی عاقبت باید بریزم از فیلسوفان عدالت خواه تا روشنفکران آزادیخواه!. و آرزو کنم روزی روزگاری سفره قدرت از طعام و لذائذ نامکشوف آن تهی گردد و چشم دنیا داران بد عاقبت را پیش از آنکه خاک گور پر کند افتادگی و تعارفات اخلاقی بمدد آید .
بگذریم از این راه دراز و بی حاصل هرچند از دید آیزایا برلین فیلسوف سیاسی قرن بیستم بشر چاره ای ندارد که به آینده خوشبین باشد بخصوص بفرض تقسیم آزادی از دید ایشان به منفی و مثبت واینکه راه رسیدن به آزادی مثبت عبور از آزادی منفی ست همان نفی و سلب قدرت از دید کارل پوپر که به جامعه باز بظاهر ختم بخیر میگردد باری این آسمان و ریسمان دنیا و مافی هایش مسبب خبطی ست که من دچارش هستم زیرا که دربهترین امیدها نیز بسی ناامیدی ست چنانکه هست و می بینیم!و اضافه کنم هر چند طنز تلخی ست اما حکایت امروز اینگونه است که آفتابه را به سمت آفتاب گرفتم و گفتم نه خجالت نکش تو که از رو نمی ری حداقل از برادرت آفتاب خجالت بکش چش سفید ببین پاییز و آسمون دود گرفته ولایت غریب چه کارش کرده همش داری لایی میدی که در بری، اون قدیم مسی بودی و ارزش داشتی حداقل برای دزدی بچه لات محله که می تونست چند پاکت سیگار بخره و باضافه ما فقیر بیچاره ها رو تهدید کنه .
اما حالا چی ،سراپات ساخته شده از پلاستیک های توی زباله ، و هیچ قیمتی نداری من موندم چرا اومدن همه آفتاب رو یه دسته حمزه مفعولی “ه “به جلوش بستن که تو رو تحویل دنیا بدن خجالت هم خوب چیزیه البته تو که با بی چشم و رویی به همه جای آدما سرک می کشی چه میدونی خجالت چیه ، آفتابه گفت چی میگی آفتاب خواهرمه
گفتم بدتر ،من که جای آفتاب بودم یه پاچه زغال میشدم و می رفتم تو زمین حتما تو هم برادرش هستی
گفت میگن
گفتم کی میگه
گفت مهتاب به ماهیتابه گفت اونم به من
گفتم رو رو برم برای خودت رفیق گرمابه و گلستان هم داری
گفت نشینیدی از قدیم میگن آفتابه خوب شریک مال مردمه
گفتم میگن کاسب خوب
گفت تو یه کاسب خوب پیدا کن تا من شریک مال مردمش کنم!
دیدم اینجا رو راست میگه . دیدم کاسب خوب که هیچی ما فیلسوف خوب هم نداریم و خلاصه هر چه هست درهمه!بگذریم اما خلاق چه از نوع کانتی و ایمان محض ایشان تا صدرایی که لطیفه ای ست جوهری که در زوایای روح آدمی پنهان است به علت فرصت اندک و مصائب ایام امکان بروز ندارد و هر آن دلبستیگیها و علائق دنیوی نیز اندک توالی اهل معرفت را پاره می کند زیرا دلبستگی های بیشمار از قومی تا فرهنگی منجر به شروع منازعات میگردد و بمحض اینکه اهل فضیلتی پرچم صلح و مدارا را بر میدارد هزاران سیاست مدار به مردان جنگی شمشیر افتخار و جنگ را هدیه می دهند و بر طبل بسط اقتدار و توطئه طلبی می کوبند و این صیرورتی ست تمام ناشدنی چنانکه در قرون بعد از رنسانس و تسلط فرهنگی غرب ازمسیر ادبیات و فلسفه بارقه امیدی برای دوستی ملل بود که کانت ارزویش را داشت اما به لحاظ سیاسی سیاست مداران غرب با سایر مناطق جهان تفاوتی نداشتند چنانکه روحانیان غرب نیز بمثابه روحانیان سایر بلاد عالم بودند اما اگر غرب توانست دنیا را غرب زده کند ناشی از پیامی بود که در فلسفه و ادبیات رها شده از قید و بند جهالت قرون و اعصار نهفته بود ادبیاتی که حداقل در کلام پرچم انسان دوستی و آزادی را به مثابه دولبه حقی که ابتدا در اعلامیه ملل و بعدها به عنوان منشوری حقوق بشری اساس روابط بین ملتها گردید و مخاطب نیز زیاد داشت از شک دکارتی تا آزادی همراه با ایمان کانت که بدنبال ان می رسیم به همدلی و مفارقت در فلسفه ایزایا برلین و راسل و سارتر و صدها فیلسوف سیاست و علم.
لذا حیات بشر سخت درگیر نزاع و مطالبه های شخصی ست و آنگاه که در سیمای سیاستمدار ظاهر شدی این مطالبه جهانی میگردد واگر به همان منازعه ادامه دهی به عشق ورزی نمی رسی مگر اینکه دلبستگی های شخصی و قومی و ملی و دنیایی را کناری بگذاری واما این منازعه درونی همچنان ادامه دارد هر چند از دیدگاه آیزایا برلین مفسر فلسفه عصر روشنگری باید تلاش کرد وجه غالب در همین عمر کوتاه بسط همدلی مشفقانه بین اعضای جامعه جهانی باشد و از تمرکز قدرت و مدیریت‌‌گرایی عامدانه در یک فرد یا یک حزب ابزاری بطور جدی پرهیز شود که مسیری غیراخلاقی اما عجین با تار و پود آدمی در جهت کنترل جامعۀ بشریست و در آخرنیز مثل زمانهای ماضی به تحقیر و سرکوب و اضمحلال جوامع منتهی می گردد.
ایزیا برلین هر چند امید اندکی به علم داشت اما از طرفی می گفت “علم به‌‌تنهایی قادر به تفسیر کامل رفتار بشر نیست، آنچه باید به علم مدد برساند توانایی همدلی با سایر انسان‌‌هاست، حسی که همۀ ما به‌‌طور طبیعی از آن برخورداریم اما برای اینکه امکان بروز حداکثری فراهم شود بسط حس احترام به حقوق فردی در میان همه انسانها است که از طریق آموزش نهادینه میگردد زیرا همدلی، مبنای داوری شخصی و سیاسی، یا به‌‌قول برلین «حس واقعیت» ما از امور انسانی را برجسته می کند “و وظیفه یا به تعبیر کانت امر اخلاقی را در ذات ما رشد می دهد.
من به شخصه معتقد هستم درست آن است که ما باید بی قید و شرط بپذیریم آزادیِ انتخاب از ارکان طبیعت بشری است، و بدون آن جهانِ مفهومی و واقعا موجود ما درهم خواهد شکست و اینجا همان نقطه ای ست که نزاع شرق و غرب سیاسی و جغرافیایی را سبب شد و اوج آن هم در قرن بیستم بود زیرا غرب بعد از عصر روشنگری و برخواستن از نزاع های پیاپی قومی و جغرافیایی در آخر به دو جنگ اول و دوم می رسد که با پایان دومی به شکلی به نزاع استراتژیک هر چند محدود نیز پایان می دهد ،و تا اندازه ای با احترام متقابل بر اساس آزادی و گفتگو مبنای زندگی فردی و جمعی قرار می گیرد و در مقابل شرق تاریخی همچنان بر طبل اقتدار گرایی می کوبد و نزاعی در این میان بین دو دیوار تمدنی حادث می شود که نامی مگر جنگ تمدنها به مثابه تنها راه حل نهایی آن نیست .
آیزایا برلین در چنین وضعیتی ست که نقد و بررسی اندیشه لیبرالیسم سیاسی را براساس آزادی منفی در حوزه فلسفه وارد می کند یعنی سلب باورهایی که اثبات پذیری آن هموار و مستدام نیست و بشر شدیدا به این شق از آزادی نیاز دارد.
به گمان من برلین یکی از پیشگامان پلورالیسم در اندیشه لیبرالیسم معاصر است که براساس داده های علمی و توانایی بالقوه بشر تلاش می کند راه حلی هر چند اندک برای نفی برخوردهای تمدنی از طریق روشنگری و بسط فرمول های عملگرایانه در زندگی روزمره بیابد اما بسان اکثر فلاسفه قرن بیستم کاریزمای اثر گذاری آنچنانی را ندارد و لذا با پایان دوره ای از لیبرالیسم کلاسیک که ایزایا برلین در متن آن بود به علت عدم همخوانی با وضعیت های واقعا موجود در جغرافیای شکننده سیاسی جهان به ناچار به حاشیه میرود.
همچنانکه در تفسیر اجتماعی لغزش اصلی اندیشهٔ روشنگری باور به این بود که حقیقت یکی است و آمال بشر در رویارویی با یکدیگر قرار نمی‌گیرند. برلین از ویکو، هردر و رمانتیک‌های آلمان این اندیشه را فراگرفته بود که” بعضی از اهداف انسان‌ها با هم ناسازگار و بی‌تناسب است؛ برای مثال: عدالت و رستگاری، یا آزادی و برابری با هم جمع نمی‌آیند و در علوم انسانی بینشی که بتواند این تناقض را حل کند، وجود ندارد”و البته تا هم اکنون که چنین است و به احتمال تا آینده ای دور هم چنین خواهد بود.
برلین اعتقاد داشت که هرکس باید بتواند آزادنه، رها از دخالت و جهت‌‌دهی دیگران، تصمیم بگیرد. و درآخر منبع و معیار اصلیِ اخلاقْ فرد است، نه جمع، و مسلماً نه یک منبع ناشناختۀ در منتهی علیه آمال و آرزوهای آن جهانی .
به تعبیررامین جانبگلو در کتاب ستایشگر آزادی برلین نمونه برجسته یک فیلسوف انگلیسی ست که دوستدار تجربه گرایی هیوم است لذا او تاکید دارد که تاریخ بشریت زادگاه و آزمایشگاه درحال رشد ارزش ها و آرمانهایی ست که همواره در حال برخورد و تغییر با یکدیگر هستند و لازم است با توجه به مداومت تغییرات بهتر آنست پیدایی کثرت گرایی را در قلمرو اخلاق و سیاست و زیبایی شناسی دنبال کند و من اضافه کنم مدینه فاضله افلاطونی که همواره ذهن طیفی از رهبران اجتماعی را بخود مشغول میداشته به کناری نهد و بگذارند تا آدمی در هر قواره ای نفس بکشد من که با شنیدن با نوشتن جمله من نمی گذارم مو بر تنم سیخ می شود !
مواردی که ذکرشان رفت، ازجمله باورها و اندیشه‌‌های اصلی یکی از برجسته‌‌ترین متفکران قرن بیستم یعنی آیزایا برلین است که که در کنار ایدۀ پلورالیسم بالاترین جایگاه را برای او داراست ونیازی که بشر امروز به درکی متقابل از مفاهیم کلی و جزئی در فرهنگ دارد که در بسیاری از دیدگاهها مبنا دیوار بلند جدایی و سپس جنگ و منازعه بین سربازان و طبل زنی سیاست مداران است .تفسیر وضعیت موجود پیچیده نیست زیرا اکثر رقابت های منجر به جنگ و درگیری در ریشه های تعلقات از مادی تا معنوی نهفته است و هرکس حقیقت را به جهت آن منافع مصادره به مطلوب می کند و بیرق نبرد تا نابودی طرف مقابل را بالا می برد.
بگذریم از اینکه خلاصه اندیشه های صادقانه ایزیا برلین برای جامعه ای ست آزاد که روابط اجتماعی از هر نوع قابل تحمل تر گردد اما بجاست اگر بگویم و تاکید کنم با تحولات بعد از فرو پاشی بلوک کمونیسم اروپایی و رویای پایان تاریخی که فوکویاما برای دوران بعد از آن ترسیم کرد و آن چهار چوب لیبرالیسم بود و همین دکترین ، بعدها بر اساس اتفاقات گوناگون از جنگ بالکان تا واقعه یازد سپتامبر تعاریف و موازین سفت و سخت تری برایش آفریدند تا در آخر به نظم نوین جهانی بوشها ی پدر و پسر رسید و خلاصه از محتوای اولیه که فوکویا آرزو داشت بکلی فاصله گرفت و هم او حالا به اعتراف شکست نظریه اذعان دارد که قرار بود با تکیه براندیشه تاریخی عصر روشنگری تا به امروز دنیایی ازاد و فارغ از بند و بست ها بیافریند که هیچ گاه محقق نشد و آرزوی همدلی و مفارقت ایزیا برلین نیز چون سلف لیبرالهای صادق قرن بیست به دیوار مفارغت و جدایی منتهی شد و من همه اینها را ناشی از عدم اتفاق پایان تاریخی می دانم که فوکویاما دوست داشت و لذا باز اندیشه وران علوم انسانی باید در اندیشه راهی باشند تا بنبست در تاریخ و جغرافیای سیاسی را به نفع صلح و سعادت بشری تغییر دهند.
آیزایا برلین از آخرین فیلسوفان کلاسیک فلسفه سیاسی در قرن بیستم بود که هر جند نگاه خوشبینانه ای به پیشرفت آزاداندیشی مثبت در جامعه بشری داشت اما در جهانی که دگم‌‌اندیشان تحت لوای کیش و آیینی خاص، که آن‌را تنها حقیقت مسلم می‌‌دانند، به ارعاب جوامع آزاد پرداخته، و حکام مستبد مردم خود را به پیروی از ایدئولوژی‌‌های سرکوبگرانه مجبور می‌‌کنند، آرای برلین را دیگر نباید صرفاً تأملاتی انتزاعی دانست.
او که در کودکی انقلاب روسیه را از نزدیک تجربه کرده بود، از خشونت سیاسی وحشتی خاص داشت؛ از تمامیِ آنچه مردم واقعیِ امروز باید به پای دولت سعادتمند خیالیِ فردا فدا کنند. به‌‌نظر برلین، مقدم شمردن آینده‌‌ای ناشناخته بر حالِ شناخته‌‌شده خطایی دهشتناک بود که اتفاق افتاد یعنی همین مدینه فاضله انقلابها که سرابی بیش نیست.
وی در میان خانواده‌ای متمول و یهودی در ریگا پایتخت لتونی در سال ۱۹۰۹ بدنیا آمد و بعد از انقلاب بلشویکی روسیه به همراه اعضای فامیل به انگلستان مهاجرت کرد .
برلین براستی عمری را در تلاش برای بسط اندیشه آزادی و لیبرالیسم طی کرد و سرانجام بسال ۱۹۹۷ در سرزمینی که شکوفایی اندیشه را در آن تجربه کرده بود یعنی انگلستان دیده از جهان فرو بست. اما نکته آخر که من جسته و گریخته از آثار این اندیشمند قرن بیستم متوجه شدم یعنی مسئله‌‌ای که از دید او هدف اساسی فلسفه است؛ همان پند باستانیِ فیلسوفان یونان باستان بود که خودت را بشناس!