جف بویچنر، کلیفورد براون و استفن ویتینگتون برگردان رضا اسکندری
mayancalendar
نوشته‌های مرتبط
تقویم‌های مایا پیچیده‌ترین تقویم‌های بسط‌یافته در آمریکای مرکزی بوده‌اند. احتمالا برخی از عناصر آن در تقویم‌های نجومی کشاورزان و ابزارهای پیش‌گویی منطقه‌ی زاپوتک (Zapotec) ریشه داشته و به واسطه‌ی اولمک‌ها (Olmec) و دیگر ساکنان سرحدات غربی و جنوب‌غربی قلمرو مایا راه یافته‌اند. بررسی روی‌دادهای تنجیمی مانند اعتدالات و انقلابات فصلی مبنای تقویم‌های آمریکای مرکزی را شکل می‌داد. برخی از ساختمان‌ها، مانند عمارت کاراکول در چیچن‌ایتزا و گروه ساختمان‌های E در اوآکساکتون (Uaxactun) به دقت جانمایی شده بودند به گونه‌ای که مشاهده‌ی طلوع و غروب اجرام آسمانی در افق از بلندای این سازه‌ها امکان‌پذیر باشد. مایاها در آغاز زمان را به صورت پدیده‌ای ادواری مفهوم‌پردازی کردند که بر اساس آن، روی‌دادهای گذشته و آینده به واسطه‌ی نقاطی در چرخه‌های زمانی کوتاه یا بلند به یکدیگر مرتبط می‌شده‌اند. اما در عین حال دیدگاه خطی نیز نسبت به زمان داشته‌اند که گردش بی‌پایان اما تکرارشونده‌ی روزها را بر اساس آن شمارش می‌کرده‌اند.
چرخه‌ی مقدس یا تزول‌کین (Tzol’kin) چرخه‌ای ۲۶۰ روزه بود که شمارش و نام‌گذاری این روزها، اعداد ۱ تا ۱۳ و بیست علامت را شامل می‌شد. یک خط فاصله نشان‌گر در پیش از علامت روز گویای عدد ۵ بود و یک نقطه نمایشگر عدد ۱. به عنوان مثال، یک چرخه‌ی توالی روزها به این شکل بود: ۱ ایمیکس، ۲ ایک، ۳ آک‌بال، الی ۱۳ بِن. پس از آن اعداد دوباره از یک شروع می‌شد و علامت‌ها تا پایان ادامه می‌یافت: ۱ ایکس الی‌آخر. سپس اعداد ادامه یافته و علامت‌ها دوباره از نو آغاز می‌شد. بدین‌ترتیب روز ۱ ایمیکس تنها پس از تکمیل یک چرخه‌ی ۲۶۰ روزه دوباره سر می‌رسید. تاریخ تولد هرکس بخشی از نام او را تشکیل می‌داد، هرچند حاکمان دوران کلاسیک از این قاعده مستثنی بوده‌اند. ذوات فراطبیعی مرتبط با علامت هر روز، شخصیت و سرانجام کسانی را که در آن روز متولد شده بودند تعیین می‌کردند و جداول پیش‌گویی ثبت‌شده در مکتوبات مایا ویژگی‌های مثبت و منفی علامات روزها را فهرست کرده بودند. اعدادی که پیش از علامات روزها می‌آمدند نیز تعدیلاتی را بر تاثیر این علامت‌ها اعمال می‌کردند و بدین‌ترتیب، ۲۶۰ حالت ممکن پیش‌گویی به وجود می‌آمد. چرخه‌ی مقدس هم‌چنین بر فعالیت‌های جمعی مانند جشنواره‌های مذهبی نیز تاثیر می‌گذاشت.
هاب (Haab’) یا سال نامعلوم یا سال عرفی، ۳۶۵ روز به طول می‌انجامید. این سال از ۱۸ ماه بیست روزه و یک دوره‌ی پنج روزه‌ی بی‌نام و نحس در پایان هر دوره تشکیل می‌شد. هر دوره‌ی ۱۸ ماهه –بدون احتساب این پنج روز- یک وایِب (Wayeb’) نامیده می‌شد. هر ماه یک حامی یا محافظ فراطبیعی داشت. روز «صفرم» که در دوران کلاسیک به وجود آمد، روز به تخت نشستن ماه جدید بود که در آن، حامی جدید که باید از ۱۹ روز آینده حفاظت می‌کرد معرفی می‌شد. روزهای یک هاب به این طریق نام‌گذاری می‌شدند: (۰) پوپ، ۱ پوپ، ۲ پوپ الی ۱۹ پوپ.
از آنجا که هاب شش ساعت کوتاه‌تر از سال خورشیدی استوایی بود، این دومی به سرعت کنار گذاشته شد. معلوم نیست که آیا مایاها به طور ادواری روزهایی را به سال خود اضافه می‌کرده‌اند یا نه، یا این که آیا هاب همواره در میانه‌ی ماه جولای آغاز می‌شد –همان‌طور که در قرن شانزدهم و زمان ورود اسپانیایی‌ها اتفاق افتاد- یا نه. به گفته‌ی پدر روحانی لاندا، جشن سال نو مهم‌ترین مراسم تقویمی مایا بوده است: مردم خانه‌تکانی می‌کرده و وسایل قدیمی خانه‌شان را با وسایل جدید عوض می‌کرده‌اند. هم‌چنین پوشینه‌های جدیدی برای آذوقه‌های انبارشده‌ی معابد و تصاویر و تندیسک‌های ایزدان و ایزدبانوان خود فراهم می‌ساختند.
چرخه‌ی تقویمی دوره‌ای بود متشکل از ۱۸۹۸۰ روز (۵۲ سال) که از ترکیب چرخه‌های مقدس و سال هاب تشکیل می‌شد. یک تاریخ معین، مثلا ۳ آک‌بال ۲ پوپ، تا پیش از پایان یک چرخه‌ی تقویمی دیگر تکرار نمی‌شد. تاریخ‌های مندرج در حجاری‌ها عموما به همین طریق نگاشته شده‌اند. سال نوی هاب فقط می‌توانست در روزی شروع شود که یکی از چهار علامت تزول‌کین بر آن باشد؛ علامت‌هایی که هر کدام با یک رنگ، یک جهت جغرافیایی و یک پیش‌گویی در تلازم بودند که بر تمام آن سال تاثیر می‌گذاشت. مسئولیت هر سال نیز با یک باکاب (Bakab) بود؛ موجودی فراطبیعی که در چهارگوشه‌ی آسمان حضور داشت و «حمل‌کننده‌ی سال» محسوب می‌شد.
«شمارش طولانی» نیز سیستمی برای ثبت توالی‌های طولانی‌تر روزها بود. این روش در آخرین سده‌ی پیش از میلاد در رییس‌نشین‌های دشت‌های ساحلی گوآتمالا و چیاپاس در کناره‌ی اقیانوس آرام به وجود آمد. قدیمی‌ترین شکل استفاده از یک نماد که نشان‌گر عدد صفر باشد –در کل جهان- در همین شمارش طولانی مشاهده شده است. در این روش، عموما از یک صدف دریایی به عنوان عدد صفر استفاده می‌شده است.
پژوهشگران آغاز عصر کلاسیک مایا را سال ۲۹۲ میلادی می‌دانند؛ نخستین تاریخ درج‌شده بر بناهای یادبود که نه به گذشته، بلکه به همان زمان ساخت بنای یادبود بازمی‌گردد. در حجاری‌ها عموما نگارش تاریخ‌ها بر اساس الگوی شمارش طولانی با مقدمه‌ای کلی درباب عنصر اساسی بازنمایی‌کننده‌ی حامی فراطبیعی آن ماه از سال هاب آغاز می‌شود و سپس بازه‌های زمانی به ترتیبی نزولی ذکر می‌شوند. یک باک‌تون (bak’tun) بازه‌ای است متشکل از ۱۴۴۰۰۰ روز، یا بیست کاتون (k’atun)؛ هر کاتون ۷۲۰۰ روز یا بیست تون (tun) است؛ یک تون یا هاب از ۳۶۰ روز یا ۱۸ وینال (Winal) تشکیل شده است؛ هر وینال برابر است با ۲۰ روز یا کین (Kin)؛ هر کین معادل یک روز است. تاریخ‌های مبتنی بر الگوی شمارش طولانی به گونه‌ای نوشته می‌شدند که واحدهای بزرگ‌تر در سمت چپ و واحدهای کوچک‌تر در سمت راست قرار گیرند و هر واحد به وسیله‌ی نقاط ممیز از واحدهای دیگر جدا شود؛ مثلا ۹.۸.۱۰.۱۲.۱. مایاها از یک سیستم شمارش در مبنای ۲۰ استفاده می‌کردند که بر تعداد انگشتان دست‌ها و پاهای یک انسان مبتنی بود. شمارش طولانی نیز با همین سیستم در تلازم بود، به جز تون که برای آن‌که با سال خورشیدی در تناظر بیشتری باشد، دستخوش تغییراتی شده بود. تون در لغت به معنای «سنگ» نیز هست که این نام‌گذاری با ساخت یادبودهای سنگی در پایان دوره‌های تقویمی خاص مرتبط است.
واحدهای اندازه‌گیری بزرگ‌تر از باک‌تون نیز در سیستم شمارش طولانی شناخته شده‌اند. تاریخ مبنا برای شمارش طولانی، یا تاریخ آفرینش جهان، عبارت بود از ۴ آجاو ۸ کومکو، یا هشتم سپتامبر سال ۳۱۱۴ پیش از میلاد در تقویم جولیانی که تا سال ۱۵۸۲ در اروپا استفاده می‌شد. هرچند آفرینش جهان مصادف با آغاز زمان نبود و شمارش طولانی، برای آن‌که بتواند آفرینش جهان را در یک بستر تاریخی بزرگ‌تر قرار دهد، تاریخی طولانی پیش از آفرینش را نیز زمان‌بندی کرده بود.
نخستین مجموعه‌های تقویمی (Initial Series) مجوعه‌ای است مبتنی بر شمارش طولانی که پیش از مجموعه‌های دیگر به الواح و کتیبه‌ها راه یافت و شکل روزها و ماه‌های چرخه‌های تقویمی را به خود گرفت. تاریخ‌های دور یا مجموعه‌های ثانویه (Secondary Series) سیاهه‌هایی از کین‌ها، وینال‌ها و دیگر واحدهای زمانی را به دست می‌دهند که پس از مجموعه‌های نخستین ظاهر می‌شوند به تاریخ‌مند کردن زمان‌هایی پیش و پس از آن می‌پردازند. مجموعه‌های نخستین نیز به نوبه‌ی خود تواریخی دور و با فاصله از مبنای تاریخ –آفرینش- هستند. برخی از این تواریخ دور به عنوان سالگرد یک تون یا پایان یک چرخه‌ی شمارش طولانی علامت‌گذاری شده‌اند.
مجموعه‌های تکمیلی قمری نیز گروهی از حجاری‌ها و نگاره‌ها را تشکیل می‌دهند که بین نگاره‌های مربوط به روز و ماه در مجموعه‌های نخستین جای گرفته‌اند و اطلاعاتی را در خصوص وضعیت ماه در آن تاریخ معین ارائه می‌کنند. مجموعه‌های قمری دریرگیرنده‌ی چرخه‌های ماه است؛ از جمله چرخه‌ای مبتنی بر یک توالی نه‌تایی از نگاره‌ها در ستایش اربابان شب، یا سلسله‌ای از خدایان که بر شب حکمرانی می‌کنند.
مایاها چرخه‌های دیگری را نیز شناسایی و ثبت کرده بودند. آنان جدولی مرکب از یک چرخه‌ی ۸۱۹ روزه تدوین کرده بودند که تماما محصول کاربست اعداد جادویی ۷ (زمین)، ۹ (آسمان) و ۱۳ (جهان زیرین) بوده است. این چرخه در مناسک دوره‌ی کلاسیک که در ارتباط با جهات جغرافیایی و رنگ‌های جهان برگزار می‌شد، و نیز مناسک مرتبط با خدایی به نام کاوی‌ایل (K’awiil) حایز اهمیت بوده است. این خدا عموما با تولد و مرگ حکمرانان سر و کار داشته است. آفرینش جهان در روز سوم یکی از این چرخه‌ها روی داده است: روزی ملازم با جهت شرق و رنگ قرمز که برای خلقت جهان و حیات مناسب است. نهایتا مایاها جداولی نیز برای گرفت‌های خورشید و ماه، چرخه‌ی ۵۸۴ روزه‌ی زهره که آورنده‌ی شوربختی‌ها و جنگ‌هاست، و نیز جداولی از گردش ۱۳ صورت فلکی دایره‌البروج تدوین کرده بودند.
چرخه‌ی مقدس در زمان اشغال قاره توسط اسپانیایی‌ها هنوز مورد استفاده بوده و امروزه نیز در اراضی مرتفع گوآتمالا کاربرد دارد. تشخیص روابط زمانی میان تقویم‌نگاری شمارش طولانی مایا و تقویم اروپایی وظیفه‌ای چالش‌برانگیز است، چرا که مایاها در چند سده‌ی پیش از رسیدن اروپایی‌ها تاریخ‌نگاری بر اساس شمارش طولانی را کنار گذاشته بودند. بسیاری از پژوهشگران با معادل گرفتن ۹.۱۵.۱۰.۰.۰ با سی‌ام ژوئن سال ۷۴۱ موافق‌اند که بر این اساس، آخرین چرخه‌ی شمارش طولانی مایا در دسامبر سال ۲۰۱۲ پایان یافته است.
