مژده صیونیت
اشاره:
مقاله حاضر یک تحقیق کتابخانه ی در مورد مقیسه آلفابتیک زبانهای سامی است. تاریخ خط و پدیده ابداع آن یکی از شگفتآورترین و پیچیدهترین اختراعات بشر به شمار میرود. به عقیده اکثر محققان پیدیش الفبا و خط حدود زیادی مدیون قوم سامی است. تقریباً تمام خط های جهان از انشعابات خطهای سامی سرچشمه گرفتهاند. پرداختن به تاریخ پیدیش الفبا و خطهای جهان موضوع بسیار گسترده و پیچیدهای است که ذکر تمامی جزئیات آن در این مقوله امکانپذیر نیست. در این تحقیق سعی شده مطالب مهم در مورد تاریخ یجاد خطهای سامی به خصوص عبری و عربی در اختیار خوانندگان قرار گیرد.
***
مشخصات زبانهای سامی
۱- زبانهای سامی فقط بر حروف تکیه دارند و حرکات که در لاتین همان حروف صدادار (Voyelles) یا (Vowels) هستند، در این زبانها امر ثانوی شمرده میشود. (مثلا –َ ، ـُ ، -ِ و … ) مانند زبان فارسی در زبانهای سامی نیز حرکات محسوب میشوند، در صورتی که در زبانهای لاتین حرکات وجود ندارند و این صداها و حرکات در حروف میگنجند: مثل e , o, I و…
به این ترتیب میبینیم که سامیان، حرکات را با علاماتی که بالا و یا زیر حرف میگذارند، نشان میدهند. در حالی که آریاییها آن را با حروف متمیز میکنند.
۲- در زبانهی سامی فعل نقش بسیار مهم دارد: نمایه و اسمها متوجه فعل هستند و فعل محور کلمات است.
۳- در زبانهای سامی مشتق شدن افعال و اکثر اسمها برحسب اوزان قیاسی ثابت و متشابهی میباشد که این امر باعث غنی فراوان این زبانها شده است.
طبقهبندی زبانهای سامی:
دانشمندان معمولاً زبانهای سامی را به سه گروه تقسیم میکنند:
۱- زبانهای خاوری که عبارتند از اکدی – بابلی و آشوری.
۲- زبانهای باختری که عبارتند از کنعانی – عبری – آرامی با لهجه هایشان.
۳- زبانهای جنوبی که عبارتند از زبان عربی با تمام لهجه هایش و زبان حبشی.
شاخه شاخه شدن الفبا
۱- خط سامی جنوبی در جنوب شبه جزیره عرب انتشار یافت و از دریی سرخ به حبشه رسید و پس از آن بین قبیل جزیره العرب منتشر شد و خطوط دیگری از آن زاده شد. از این خط جز قلم حبشی چیز دیگری باقی نمانده است.
۲- خط فینیقی باستان که خط فینیقی جدید از آن متولد شده و با برخی تغییرات به شمال آفریقا و سواحل دریی مدیترانه انتقال یافته است.
قلم یبری (اسپانیی قدیم) از آن به وجود آمده و همه خطوط دیگری که از آن زاده شده از بین رفته است. بسیاری از شرقشناسان بر این باورند که الفبای یونانی که ما در همه خطوط غربی است نیز از خط فینیقی اقتباس شده است.
۳- خط عبری باستان که از آن خطهای موآبی، آدومی، عمونی و سامری زاده شده و از آنها به غیر از مقدار بسیار اندکی از خط سامری، اثری باقی نمانده است.
۴- خط آرامی که اکثر خطوط جهان از آن زاده شده و شاید ریشه تمام خطوط جهان است.
خط عبری
عبرانیها، خط و ارزشهای فرهنگی کنعانیان را در قرن ۱۱ یا ۱۲ قبل از میلاد مسیح به میان خود نفوذ دادند. آنها تا قرن نهم ق.م از خط ریج فینیقیها استفاده میکردند تا این که رفته رفته خط ملی خود را ابداع کردند.
کتیبه های سنگی به خط عبری باستانی که پیش از اسارت عبرانیها در بابل (قرن ششم قبل از میلاد) از آنان به یادگار مانده در مقیسه با آثار دیگر ادبی آنها آسیب کمتری دیده است. از این کتیبهها میتوان به کتیبه سالنامه یافت شده در «گِهزر» (Gezer) متعلق به قرن دهم قبل از میلاد و نوشته‌های «غار سیلوآمی» در اطراف بیت المقدس متعلق به قرن هشتم پیش از میلاد اشاره کرد.
خط عبری باستان پس از دوران اسارت آنها نیز در روی سکههی قدیمی به یادگار مانده است.
خط عربی جوانترین شاخه خط الفبیی سامی به شمار میرود. این خط کمی پیش از ظهور اسلام مورد استفاده قرار میگرفت. قدیمیترین نوشته آن متعلق به کتیبه امالجمال (قرن ۶ میلادی) است.
***
اکنون میتوان به ارتباط زبانهای سامی از نظر تاریخی پی برد. امروزه نیز زبانهای عبری و عربی، گرچه در شکل و قیافه حروف الفبایی شباهت نزدیکی ندارند، ولی در تلفظ، ریشه افعال و لغات، معنی و مفهوم کلمات، طرز جملهبندی و شیوه استفاده از ضمیر بسیار شبیه به هم هستند.
منابع:
۱- دائره المعارف Judaica بخش مربوط به پیدیش الفبی عبری
۲- تاریخ خطهای جهان و سیر تحولات آنها از آغاز تا امروز نوشته فردریش یوهانس
۳- پیدیش الفبا نوشته مطران اندراوس صنا (رئیس انجمن زبانهای سیرمانی در عراق) ترجمه: علی محدث
۴- A story of writing نوشته I.J.A Gelb
۵- The Origin of the writing and our alphabet نوشته S.Mercer
۶-دائره المعارف Britanica بخش مربوط به الفبا
۷- سیر تحولات آنها از آغاز تا امروز نوشته فردریش یوهانس
۸- پیدیش الفبا نوشته مطران اندراوس صنا (رئیس انجمن زبانهی سیرمانی در عراق) ترجمه: علی محدث
۹- A story of writing نوشته I.J.A Gelb
۱۰- The Origin of the writing and our alphabet نوشته S.Mercer
* طراحی مجدد نمودارها: الهام آبائی