ویژه نامه «گذری بر تاریخ و فرهنگ افق‌های دور» با موضوع فرهنگ بومیان امریکای شمالی، شماره اول از سال سوم ویژه نامه انسان و فرهنگ است که به سردبیری آقای دکتر محسن حافظیان و ویراستاری علمی خانم خدیجه نادری بنی، چندی پیش از طریق پایگاه انسان شناسی و فرهنگ تفدیم حضور علاقه مندان شد. از این پس مطالب این ویژه نامه در سایت به صورت جداگانه بازنشر خواهد شد. هدف از این کار دسترسی بهتر و بیشتر خوانندگان سایت انسان شناسی و فرهنگ به مطالب ویژه نامه و فراهم کردن امکان جستجوی آسان تر جداگانه مقالات این ویژه نامه است. اما پیش از آغاز آن ابتدا در قالب این مطلب، یادداشت سردبیر و ویراستار، پیشگفتار دکتر ناصر فکوهی بر ویژه نامه و همچنین فهرست آن تقدیم حضورتان می‌شود.
پیشگفتار
نوشته‌های مرتبط
سال ۱۴۹۲، سال شگفت و سرنوشت سازی برای تمدن¬های دو سوی اقیانوس آتلانتیک شمالی بوده است.در این تاریخ آخرین دژ حکومتِ مسلمانانِ اسپانیا،با سقوط غرناطه (Granada) به دست پادشاهان کاتولیک فروریخت، و در همین تاریخ است که کریستف کلمب پا به جزیره ای از باهاماس گذاشت و راه ورود به سرزمینی بهشت¬گونه بازگشود؛ سرزمینی که بعدها آن را «آمریکا» نامیدند. از این زمان تا چهار قرن پس از آن، ده¬ها میلیون از بومیان قارۀ «جدید» در جنگهای پی در پی با مهاجمان اروپایی و در مواجهه با سرایت بیماری¬هایی که دربرابرش مصونیت طبیعی نداشتند و از تازه واردان به ایشان رسیده بوداز پای درآمدند. در این تلاطم¬ها چند تمدن درخشان از جمله تمدن اینکاها، آزتکها و تمدنهای مایایی دیگر از میان رفتند و شمار سرخپوستان در کل آمریکای شمالی، به چیزی در حدود یک میلیون سقوط کرد. این امر را شاید بتوان بزرگترین «نسل کشی» تاریخ قلمداد کرد.
فاجعه حضور فاتحان در سرزمین جدید البته به این دو مورد ختم نشد و با یک تراژدی بزرگ دیگر که قارۀ دیگری را هم در نوردید ابعاد جدیدی یافت و این تراژدی، تجارت گسترده بردگان به سوی آمریکا بود، بردگانی که از سرزمینهای خود کنده می شدند تا برای تامین نیروی کار مورد نیاز در تولید کشاورزی(نیشکر) و استخراج معادن طلا و نقره به کاربپردازند که این خود عاملی موثر برای انباشت سرمایه ضروری برای انقلاب صنعتی اروپا بود.
بدین ترتیب تمدن فاتحان در سرزمینهای فتح شده نضج گرفت و قوام یافت و در ذیل همین تمدن است که فرزندان صاحبان پیشین سرزمینها – که امروزه «اقلیتهای بومی» نام گرفته اند، به زندگی خود ادامه می دهند.این بومیان سرنوشت اندوه باری داشته¬اند. این سرنوشت، بارها و بارها به وسیله پژوهشگرانآمریکاییشمالی و به ویژه به وسیله نویسندگان بزرگ آمریکای لاتین همچون اوکتاویو پاز و گابریل گارسیا مارکز و بسیاری دیگر روایت شده است، سرنوشتی که خود آبشخور سبکی ادبی و قدرتمند با نام «واقع گرایی جادویی» شد که تا کنون تاثیری قدرتمند و پایدار بر ادبیات و اندیشه در جهان داشته است. امروز در شرایطی که اندیشمندانی همچون نوام چامسکی با صراحت از بنیان گذاشته شدن تمدن آمریکای شمالی بر بزرگترین نسل¬کشی تاریخ و خشونت های باور نکردنی آن سخن می گویند، همه جا تلاش بر آن است که در حد توان بتوان آن بی رحمی¬ها و بی¬عدالتی¬ها را با احترام گذاشتن به میراث فرهنگیِ عظیم تمدن¬های پیش کلمبیایی جبران کرد؛ این ویژه نامه نیز در همین راستا گام برداشته است.
زمانی که دوست عزیز، و همکار گرامی انسان شناسیو فرهنگ، آقای دکتر محسن حافظیان پیشنهاد انجام ویژه نامه¬ای را در این حوزه مطرح کردندبا آغوش باز به استقبال این پیشنهاد رفتیم، به خصوص که از ایشان و همکارانشان پیشتر ویژه¬نامۀارزشمند «زبان و متن» را نیز منتشر کرده بودیم.ناگفته نماند که به پایان رسانیدن کار ویژه نامۀ کنونی به دلیل مشکلات ما اندکیبه تاخیر افتاد. اما امروز سرانجام این ویژه¬نامه در دست ما است وقطعا می¬تواند نقشی مهم در شناختن و شناساندن فرهنگ غنی بومیانِ آمریکایشمالی در کشور ما، داشته باشد.تا امروز، تولید و ارایۀ مطالب در این حوزه بسیار اندک بوده است و امید ما آن است که بتوانیم در سالهای آینده باز هم در این بارهکارهای بیشتری را عرضه کنیم. در اینجا بار دیگر از دکتر حافظیان عزیز و همکاران ایشان برای این کار ارزشمند و برای صبوری¬شان در تاخیر انتشار این مجموعه که ناشی از مشکلات پایان¬ناپذیر موسسات مستقل و مردم¬محور است، تشکر می¬کنیم و اطمینان داریم این ویژه نامه سالهای سال منبعی مناسب و مفید برای مطالعه درباره فرهنگ بومیان آمریکای شمالی خواهد بود.
ناصر فکوهی
استاد انسان شناسی دانشگاه تهران
مدیر موسسه انسان شناسی و فرهنگ
یکشنبه ۱۷ بهمن ۱۳۹۵، تهران
یادداشت سردبیر
در جستجوی شناخت دیگران، به پرسش از زمان-جای خود راه می¬بریم و رهرو این راه که باشیم با هر گام زدنی روزنی می¬کنیم در پردۀ تیرۀ پنداری که بر خود تنیده¬ایم و راه را بر دیدار از جان و جهانمان گشوده¬تر می¬کنیم که به فرمودۀ مولانا
دوزخست آن خانه کان بی روزن است
اصل دین ای بنده روزن کردن است
چند سال پیش، بخت یاری کرد و در کنار گروهی از پژوهشگران دانشگاه مونترال مجال خجسته¬ای برای شناخت زبان مردمان اینوویت، چونان بخشی از ملل نخستین کناره¬های اقیانوس منجمد شمالی، یافتم. این دوران آشنایی با این مردمان و زبان و فرهنگشان همان روزنه¬ای بود که تجلی «خلاف آمدِ عادت» از بُوِش مردمانی را نشان می¬داد که همگی ما با آن سخت بیگانه بوده¬ایم.
در همان گیر و دار آشنایی با ایشان و زبانشان، به این فکر بودم که مجموعه¬ای در شناساندن این مردمان به زبان مادری¬ام فراهم کنم چرا که شناخت چندانی از آنان، نسبت به دیگر مردمان افق¬های نزدیک، نداشته¬ایم. اما این کار بدون شناختن و شناساندن متن تاریخی و اجتماعی این مردمان در کنار دیگر ملل نخستین سرزمینی که با مرزهای سیاسی اش امروزه کانادا نامیده می شود، ممکن نبود. نتیجۀ این گسترده کردن حوزۀ بررسیها لاجرم از ژرفای آشنایی با زبان و فرهنگ گروهی ویژه، اینوویت¬ها، کاست و نتیجه همان شد که همۀ این مجموعه «گذری» باشد بر آن افق¬های دور.
البته و صد البته در این مورد، به مانند موارد پرشمار همسانش، نقص اصلی این است که بیشترینۀ واکاوی ها و بررسیها به دست و نگاه مهمانان ناخوانده ای نوشته شده است که سده هایی پیشتر از اروپا به سوی این سرزمینها سرازیر شده اند و در آن ماندگار شده اند. ظاهرا هم گزیر و گریزی از این معضل، فعلا، در پیش رو نداریم.
این کار گروهی با همکاری پی¬گیر و داوطلبانۀ همگی دوستان فرهیخته¬ام که در کار ترجمۀ متون پیشنهادی سنگ تمام گذاشتند، و شکیبایی و دقت و همدلی ویراستار مجموعه خانم خدیجه نادری¬بنی و تشویق و پشتیبانی دوست بزرگوارم دکتر ناصر فکوهی، آغاز شد و در قالب متونی که اکنون در پیش رو دارید به انجام رسید. از همگی این دوستان صمیمانه سپاسگزارم و آرزوی آن دارم که گام و اندیشه¬شان بر صراط خدمت به فرهنگ استوار بماناد.
محسن حافظیان
۱ مرداد ۱۳۹۵ /۲۲ ژوئیه ۲۰۱۶، مونترال
یادداشت ویراستار
کاری که پیش رو دارید جُنگی است از متون ترجمه شدۀ مرتبط با تاریخ، فرهنگ و زبان بومیان کانادا که با همکاری صبورانۀ جمعی از دوستداران فرهنگ و ترجمه در داخل و خارج کشور تهیه شده و تقدیم می¬گردد. این مجموعه در گروه متون علمیِ حوزۀ علوم انسانی جای دارد و در هر مقاله به یکی از ابعاد زندگی و فرهنگ اصیل بومیان کانادا پرداخته می¬شود.
طبق دم دستی¬ترین تبیین، ویرایش تمام تغییراتی را شامل می¬شود که لازم است روی متن انجام شود تا نثری روان و منطبق با توانایی زبانی خوانندگان به دست آید. ویراستاری امری خطیر اما اجتناب¬ناپذیر است که متن را احیا می¬کند و به آن هویت می-بخشد. هیچ متنی بی¬نیاز از ویراستاری نیست. حوزۀ ویراستاری حوزه¬ای بسیار گسترده است و از تصحیح صوری زبان نوشتار، اعم از املاء و فواصل حروف و کلمات و نیز تصحیح اشتباهات دستوری و یکدست کردن اسلوب نگارش، تا تطبیق محتوایی را شامل می¬شود. پُر بیراه نیست اگر بگویم کار ویرایش در مواردی هم¬ذات کار ترجمه است. هر دو واسطه¬اند؛ ترجمه وساطت بینازبانی می¬کند و ویرایش افزون بر آن، وساطت بین¬الاذهانی را هم بر دوش می¬کشد. هر دو باید جانب وفا را نگاه دارند؛ هر دو، اگر خوب باشند، متن را در زبانی دیگر احیا می¬کنند و ضامن سلامت آنند. وانگهی، ویراستار و مترجم هر دو باید به زبان (مبداء و مقصد) تسلط داشته و مجهز به آگاهی¬های فرامتنی باشند.
سخن از ترجمه و ویرایش که باشد تئوری¬های ترجمه هم پشت¬بندش مطرح می¬شود. از میان تمام نظرات و نظریاتی که راجع به ترجمه نوشته¬اند و خوانده¬ایم همگان بر این نکته اتفاق نظر دارند که در هر اثر ترجمه¬ای محتوای مطرح شده در متن اصلی باید بی کم و کاست به دست خواننده برسد. اما بر سر اینکه قالب متن مبدأ باید حفظ یا نقض شود اختلاف نظر وجود دارد و همین، مبنای ظهور تئوری¬های رنگارنگ ترجمه و در معنای کلی¬تر «علم ترجمه¬شناسی» شده است. به نظرم می¬رسد از میان رویکردهای موجود، یعنی تعدیل، انتقال، لفظ به لفظ، گرته¬برداری، وام¬گیری، معادل¬سازی و هماهنگ¬سازی، تعدیل مهمترین راهکار باشد اما بدیهی است که یک مترجم در طول فرایند ترجمۀ یک متن و به فراخور بافت جملات ممکن است به یک یا چند راهکار، و گاه همگی¬شان، متوسل شود. با اینحال، به نظر می¬رسد که ترجمه در ذات خود بیشتر یک انتقال تعدیل¬شده محسوب می¬شود و رسالتش ایجاد تعادل است میان دو زبان مبدأ و مقصد. تعدیل چه واژگانی باشد و چه گفتمانی، لازمۀ یک ترجمۀ خوب و همچنین یک ویراستاری تواناست. متون این مجموعه بر مبنای همین گرایش ویرایش شده¬اند.
فراوانی و نیز معادل¬گذاری¬هایِ فارسی اسامی خاص و اَعلام از قبیل نام¬های اشخاص، مکان¬ها، قوم¬ها و آیین¬ها از سویی و واژگان ویژۀ مرتبط با مبحث بومیان کانادا از دیگر سو، مهم¬ترین مسایلی بودند که در روند کار ویرایش به آنها برخوردم. نخست، در مواجهه با این کثرت و پراکندگیِ تا حدی طبیعی، معمول¬ترین راه¬حل را برگزیدم: آوردن نگارش فارسی هر اسم در متن و ارجاع آن به نگارش لاتین در پانویس. با این حال، در جاهایی که مجاز بودم، ترجمۀ اسم خاص را در متن آوردم. یادآوری کنم که ارجاعات هر متن به این دست اسامی، مستقل از متن دیگر است و از اینرو ممکن است این ارجاعات در متون مختلف تکرار شده باشند. دوم، برای برخی اصطلاحات و تعبیرات برآمده از فرهنگ سنتی بومیان کانادا که مصداق فرهنگی/معنایی در زبان فارسی و فرهنگ ایرانی نداشتند، روش اقتباس را پیش گرفته¬ایم و بنا به آن، مترجم تبیینی کوتاه از واژۀ مورد نظر را در پانویس آورده است.
جهت پاسداشت زبان فارسی، نکات دستوری تا حد امکان رعایت و مناسب¬ترین واژگان انتخاب شده¬اند. در جایی که امکان استفاده از معادل¬های فارسی وجود داشته از کاربرد واژگان فرانسوی و یا انگلیسی پرهیز کرده¬ایم تا متن کمتر رنگ و بوی ترجمه داشته باشد. تمام تلاش من و همکارانمان این بوده که متون مختلف این مجموعه از لحاظ فرم و صورت و گزینش معادل¬ها یکدست شوند و اسلوب نگارش نیز همگون باشد.
در پایان بر خود لازم می¬دانم از راهنمایی¬های ارزشمند آقای دکتر حافظیان صمیمانه سپاسگزاری کنم. همچنین از تک¬تک دوستان که در تهیه و تدوین این کار، با انگیزۀ والای خدمت علمی و فرهنگی، همکاری داشته¬اند تقدیر و تشکر می¬کنم.
خدیجه نادری¬بِنی
سی¬ام تیرماه ۱۳۹۵
فهرست
۱. بومیان و مدارس شبانه¬روزی/گزارش کمیسیون حقیقت و آشتی کانادا/ بیتا یعقوبی
۲. استعمار اروپایی و بومیان/گزارش موسسۀ زبان‌های رسمی و دوزبانه (ILOB)/ شیوا قربانیان
۳. اعتیاد به الکل در میان بومیان از دیدگاه پزشکی/ معصومه خطیبی¬بایگی
۴. بافت اجتماعی فرهنگی اسطوره¬ها و آیین¬ها¬ی مونتانی/ دکتر هادی دولت¬آبادی
۵. نکاتی چند دربارۀ مسایل مربوط به بومیان آمریکای شمالی/ سعیده بوغیری
۶. مسایل مربوط به تاریخ بازنمود اینوویت¬ها، حکایت نخستین کاوشگران در آثار سینمایی/گزارش مجلۀ بین¬المللی مطالعات کانادا/ سعیده بوغیری
۷. مدارس شبانه¬روزی در شمال وشمالگان/گزارش کمیسیون حقیقت و آشتی کانادا/ آریا نوری، فرزانه یاوریان¬منفرد، سروش قرایی
۸. مفاهیم و مصداق¬های معنویت در میان سرخ¬پوستان آمریکا/گزارش ژاندارمری سلطنتی کانادا/ مجتبی ترکاشوند
۹. تاریخچۀ آموزش در کانادا/برگرفته از دانش¬نامۀ کانادا/ رقیه ایزدی¬کاهکشی
۱۰. نخستین اقوام و زبان¬ها/ گزارش موسسۀ زبان‌های رسمی و دوزبانه (ILOB)/ فاطمه زرع¬کار۱۳
۱۱. اینوویت¬های استان کِبِک/ خدیجه نادری¬بِنی
۱۲. درهم آمیختن ریاضیات و فرهنگ‌های بومی/ آذر اصغریان¬دهکردی
۱۳. ریاضیات، زبان و فرهنگ در میان اینوویت¬ها/ سعیده بوغیری
۱۴. خبرها و گزارش¬های حقوقی/ حسین منصوری
کتابنامه