فرهنگ عامه مملو از داستان ها و روایت هایی است که به موجودی خیالی به نام پری ، جان می دهد و او را بخشی از زندگی روزمره آدمی می بیند. ذکر نام پریگ در متون دینی زرتشتی به عنوان یکی از یاران اهریمن ، محققان را به این باور رسانده است که پری ، ایزد بانوی باروری پیش زرتشتی، با تغییر نگرش های مذهبی جایگاه خود را در اساطیر زرتشتی به شکل منفی، باز تولید کرده است. اما آن چه حیرت بر انگیز است رد پای پری در نگرش ها و باورهای عامه مردم است که هم چنان با نگاهی مثبت این ایزد بانوی کهن را طلب می کنند. پری در باور عامه مردم چهره ای راز آلود دارد که نمی توان آن را کاملا مثبت یا کاملا منفی ارزیابی کرد. زنی زیبا که وجودش هم چون آناهیتا موجد باروری و زایی است و هم اغواگر و افسون گر چونان “ جهی” که عهد به فریفتن مردان بسته است. ابعاد دو گانه پری در باور عامه مردم ایران و حضور پایدار آن در ذهن باورمندان ، اهمیت و جایگاه این ایزدبانوان کهن را یادآور می شود.
حضور پری در فرهنگ عامه مردمان حاشیه خلیج فارس به علت مجاورت با دریا بسیار پر رنگ و متفاوت از سایر نقاط کشور است. اگر در مناطق مرکزی و کویری ایران پری با قنات و آب چشمه پیوند خورده است در حاشیه خلیج فارس “ پری دریایی” خود را به عنوان یکی از انواع پری معرفی می کند.
نوشته‌های مرتبط
در جنوب ایران و به خصوص در فولکلور بوشهر ، پری در دو قالب کلی معرفی می گردد؛ یکی مرتبط با دریا و دیگری هم سو با بیابان . آن ها خشکی و آب را دارای ساکنین مجزا و منفک از یکدیگر می دانند از این رو به موجودات رمز آلود دریایی “ ساکن های دریا” می گویند. این ساکنین موجوداتی پیچیده و عجیبند گاه به تور ماهی گیران می افتند و گاه خود را به شکل انسان در می آورند. برخی از آن ها با قد بلند و روی سیاه در حالی که زنجیر به پا دارند و چهار دست و پا راه می روند ، شب ها دور و بر کپرهای ساحل نشینان می گردند و به محض دیدن انسانی به دریا باز می گردند(روانی پور ،۱۳۶۹،۱۳).
از میان این ساکن ها ، پریان دریایی در بوشهر به نام “آبی ها ” شهرت دارند. ویژگی های این زن رویایی در بخش بعدی به صورت کامل شرح داده خواهد شد اما نکته جالب عدم دسته بندی برخی از موجودات مشابه در دسته “آبی ها ” است که از لحاظ کارکردی نیز مانند پری دریایی عمل می کنند. مثلا “ام المداس ” که غلامحسین ساعدی در اهل هوا به آن اشاره می کند از این دسته است. در آثار منیروروانی پور و روایت های ذکر شده در مورد زارغلوم ماهی گیر نیز می توان نمونه هایی از پری دریایی را دید که عملا در دسته آبی ها قرار ندارند و در مجموعه کلی ساکن ها واقع شده اند.
درمقابل آبی ها ، پریان ساکن در بیابان قرار دارند. پری بیابانی در اصطلاح مردم بوشهر به “اهل اونا” یا “اهل اوشون” معروف است . طبیعتا عدم ذکر نام آن ها ، نشان از تابو بودن پری بیابانی دارد. اما با دقت بیشتر در انواع پری های معرفی شده در فولکلور بوشهر می توان متوجه شد که گاه برخی از اهل اونا در واقع پری نیستند و باید آن ها را در دسته جن ها قرار داد و به صرف زن بودن این دسته از موجودات نمی توان آن ها را پری نامید.
با توجه به مباحت نظری ،پیوند بین پری با آب ،برکت زایی و باروری آشکار است و این نشانه ها می توانند وجه ممیزی بین پری و سایر موجودات وهمی باشند. البته نباید فراموش کرد که علی رغم تصور عمومی پیوند پری با آب در اساطیر ایرانی پیوندی ناگستنی است اما اشارات کمتری به این دسته از پری ها در ادبیات رسمی می شود. عنوان پری پیکرانی که از دریا بر می آیند و با آتش مقدس آذر برزین به ستیزه می پردازند،فقط یک بار در گزیده های زاد اسپرم نقل شده است (سرکاراتی ؛ ۱۳۸۵، ۱۷) .
پری دریایی و بیابانی هر دو ،رازآلود و دو گانه اند. گویی دو گروه از پریان در باور عامه وجود دارد که گروهی به انسان خیر می رساند و برکت و از دیگری جز شر هیچ بر نمی خیزد. ساعدی نیز پری ها را در دودسته پری کافر و اهل حساب دسته بندی می کند .گرچه پری کافر خطرناک ترند اما هردوی آن ها انسان را مبتلا می کنند( ساعدی ؛۱۳۵۵،۵۰). از نظر مردم بوشهر نیز آبی ها از پری های بیابانی اهریمنی تراند. پریان بیابانی زندگی مسالمت آمیزتری با مردم دارند کسی که بتواند پری بیابانی را تسخیر کند می تواند تار موی او را بعد از رهایی نیز با خود داشته باشد. این تار مو مادام که دیگران آن را نبینند ،به او قدرت جادویی برای درمان بیماری می دهد که به آن بهره می گویند. بهره دار یا مونه دار (شریفیان ؛۱۳۸۱،۲۰) توانایی درمان برخی از بیماری ها ،خصوصا بیماری های کودکان از جمله زردی را دارند اما نهایتا هر مشکلی به کمک آن ها حل خواهد شد . مثلا درروایتی ذکر می شود سعدان نامی به علت داشتن ارتباط با جن و پری توانسته بر ساحره زنی غلبه کند( روانی پور؛۱۳۶۹،۲۱-۲۲).
پری های بیابانی – همچون من منداس – می توانند بد باشند اما تعداد آن ها به نسبت اندک است. این دسته از پری ها در سر گذر و در مکان های خلوت در سر راه مردم قرار می گیرند و مانند اجنه از آهن و فلز می ترسند.البته ممکن است این ها جن های مونث باشند که در فرهنگ عمومی با پری یکی دانسته می شوند. در یشت ها نیز پری ،جنس مونث دیوان و گماشته اهریمن است(یاحقی ؛۱۳۷۵،۱۴۱).
پری مظهر عناصری است که انسان محروم یا انسان فاقد قدرت همیشه آرزومند آن است؛ پول ، زیبایی،باروری و معجزه. پری بخشی از تمنیات قومی است که نایافته هایش را در دنیای فرامادی جستجو می کند. این دنیا در حیطه اقتدار آدمی نیست پس می تواند فراتر از جهان عقلانی به دامن آن فرو رفت و آنچه را که فرد آرزومند است در آن بازیافت. این امر رازآلودگی مفهوم پری را بیش از بیش می کند. آن چنان که برملاشدن راز فرد به معنای پایان رابطه با عالم غیر مادی محسوب می شود. کجای این رابطه رازوری این چنینی را تولید می کند؟ آیا فقط عنصر غیب در فرهنگ عامه ،توجیهی بر کتمان رابطه می گردد؟ به نظر می رسد نامتعارف بودن رابطه، رمزآلودگی آن را بیش از همه توجیه پذیر می کند. به واقع پری عنصر وابسته به غیبی است که رابط آدمی با آرزوهای نهانش می گردد. بهمن سرکاراتی در تحلیلی که از پری ارائه می دهد او را نماد ناخودآگاهی می داند که از طریق پیوند با آن به مرز آگاهی می توان رسید. شاید این تخیل اسطوره باور در مورد پری بیابانی در فرهنگ مردم بوشهر قابل پذیرش باشد اما نمی تواند توجیهی برای نگاه توام با امید و بغض ماهیگیران به دریا و پری دریایی تلقی شود. احتمالا پری دریایی ، حاصل آمد و شد دریانوردان دیگر به ایران است چراکه در سایر نقاط ایران خصوصا در حاشیه دریاچه خزر یا ارومیه کمتر می توان رد پای چنین باوری را دید .
