یادداشت بر کتاب «کتابواره»
فرخ امیر فریار
نوشته‌های مرتبط
کتابواره، فهرست مقاله‌ها، رساله‌ها و جزوه‌های کمیاب گنجینه پژوهشی ایرج افشار، سپرده‌شده به مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی. تهیه و تنظیم: پارکوهی هارطونیان و عباس مافی. تهران: خانه کتاب، ۱۳۹۵. ۵۸۸ ص. ۳۵۰۰۰۰ ریال.
رساله‌ها، جزوه‌ها و مقاله‌ها (البته بیشتر صورت علی‌حده مقالات که تحت عنوان «جداچاپ» (تیراژ آپار)(۱) از سوی ناشر مقاله به نویسنده اهدا می‌شود) از جمله نشریاتی هستند که به دلیل تعداد اندک صفحات معمولاً در کتابخانه‌ها نگهداری نمی‌شوند، حال‌آنکه بسیاری از این نشریات از لحاظ تاریخی اهمیت دارند؛ به‌ویژه رسائل و جزوه‌ها چون مقالات به‌هرحال در مجله یا مجموعه‌ای منتشر شده و کم‌وبیش محفوظ و قاعدتاً در دسترس هستند.
ایرج افشار که از اهمیت این مقوله آگاه بود در طول زندگانی پُربار خود مجموعه‌ای از این مقاله‌ها، رساله‌ها و جزوه‌ها را گرد آورد؛ به صورتی جداگانه ضبط کرد؛ و سرانجام این مجموعه را نیز همانند دیگر کتب و اسنادش به کتابخانه مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی سپرد. هدف اصلی وی از واگذاری، حفظ و فراهم‌آوری موجبات دسترس پژوهشگران به کلّ این مجموعه بود و اینک با انتشار کتابواره، فهرست مقاله‌ها، رساله‌ها و جزوه‌های مزبور به همّت کتابخانه مرکز دائره‌المعارف و مخصوصاً سرکار خانم پارکوهی هارطونیان و آقای عباس مافی که زحمت فهرست کردن این مجموعه را عهده‌دار شدند، هم در جهت ماندگاری این مجموعه ارزشمند گامی اساسی برداشته شد و هم در جهت فراهم آمدن موجبات دسترسِ پژوهشگران به آن؛ و در این چارچوب از همراهی خانه کتاب در فراهم آوری موجبات انتشار کتابواره نیز باید یاد کرد.
در این کتاب ۲۴۳۱ عنوانِ فارسی و ۲۹۶۱ عنوانِ لاتین فهرست شده‌اند؛ جدای از بخش لاتینی که بیشتر از همان جداچاپ‌های (تیراژ آپار) مذکور تشکیل شده‌اند به قلم طیف متنوعی از شرق‌شناسان مشهور خارجی (و همچنین ایرانی). در بخش فارسی تعداد زیادی جزوه و رساله در زمینه فرهنگ و سیاست گرد آمده‌اند که به همان دلیل پیش‌گفته ـ تعداد اندک صفحات ـ از بسیاری از آن‌ها در کتابخانه‌های متعارف ردّی بر جای نمانده است و در کنار این جزوه‌ها و رسائل «… اساسنامه‌های دولتی و خصوصی، بیانیه‌ها، تقویم‌ها، آلبوم‌ها، ویژه‌نامه‌هایی چون برنامه‌های نمایشگاه‌ها و همایش‌ها و غیره دعوت‌نامه‌ها به انواع نشست‌ها و مجالس، نطق‌ها و کارت‌پستال‌ها، راهنماها، اطلاعیه‌ها، تعرفه‌ها، نظام‌نامه‌ها و آگهی‌های ترحیم.» (ص ۱۰) که آن‌ها نیز روز و روزگاری در تدوین گوشه‌هایی از تاریخی فرهنگی این سرزمین به کار خواهند آمد.
ناگفته نماند که تعدادی از نشریات گردآمده در این مجموعه، با تعداد صفحات درخور توجه بین ۵۰ و ۱۵۰ صفحه و حتی بالاتر بیشتر حالت کتاب دارند، اما چنین به نظر می‌آید که مرحوم افشار ترجیح داده‌اند که آن‌ها را در این مجموعه جای دهند.
به‌هرحال کتابواره نیز از لحاظ اهمیت در ردیف مآخذ دیگری قرار خواهد گرفت؛ چون فهرست کتب فارسی خان‌بابا مشار و یا فهرست مقالات فارسی ایرج افشار.
ک. ب
*
کتابواره حاوی مشخصات بیش از پنج هزار رساله، جزوه، مقاله‌های فتوکپی شده، اساسنامه‌های دولتی و خصوصی، بیانیه‌ها، ویژه‌نامه‌ها و… است که اغلب کم‌حجم‌اند، برخی در حدّ یکی دو صفحه. ایرج افشار حفظ و نگهداری هر چیزی که حاوی اطلاعاتی بود را ضروری می‌دانست و از نظر او تفاوتی میان حفظ فلان سند مهم تاریخی و بروشور یک سازمان وجود نداشت. با چنین دیدگاهی بود که او طی زندگی‌اش هر آنچه در زمینه تاریخ و فرهنگ ایران می‌یافت، نگهداری می‌کرد. فهرست حاضر حاوی مشخصات آثار کم‌حجمی است که وی آن‌ها را گردآورده و در کتابخانۀ شخصی‌اش نگه داشته و اکنون در کتابخانه مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی موجود است.
البته این میل وافر به جمع‌آوری اسناد و مدارک گاهی اوقات باعث ثبت و نشر چیزهایی می‌شد که مضمونی برای طنزپردازی برخی قرار می‌گرفت. از جمله یک بار هم کاغذی را چاپ کرده بود که دکتر محمد مصدق به عنوان راهنمای روشن و خاموش کردن در کنار آبگرمکن منزلش نصب کرده بود!
از آثار ثبت‌شده در این فهرست ۲۴۳۱ مدخل فارسی و ۲۹۶۱ مورد به انگلیسی و دیگر زبان‌های اروپایی است. البتّه در میان این آثار کتاب‌های مختلفی هم هست که شمار صفحات آن‌ها اندک نیست.
شُماری از آنچه مشخصات آن در این مجموعه ثبت شده را امروزه شاید نتوان در هیچ کتابخانه‌ای یافت و همین ویژگی اهمیت این مجموعه را برای پژوهشگران تاریخ و فرهنگ ایران نشان می‌دهد. باید امیدوار بود که در آینده گزیده‌ای از آثاری که مشخصاتشان در این مجموعه ذکر شده، پس از تصویربرداری و رقومی شدن از راه اینترنت در دسترس پژوهشگران و علاقه‌مندان قرار گیرد.
کتابواره از این پس مانند دیگر تألیف گران‌سنگ افشار، یعنی فهرست مقالات فارسی، مأخذی خواهد بود که پژوهشگران از مراجعه و تورّق آن بی‌نیاز نخواهند بود.
تنظیم و تألیف این فهرست را خانم هارطونیان و آقای مافی که هر دو از همکاران دیرین مرحوم افشار بوده‌اند، با علاقه‌مندی و حوصله انجام داده‌اند و حق سال‌های هم‌صحبتی با استاد را به جا آورده‌اند.
(۱)جداچاپ: (معادل فارسی واژۀ فرانسوی «تیراژ آپار» tirage à part یا واژۀ انگلیسی offprint): نسخه‌ای است از یک مقاله یا یک فصل یا بخشی از یک اثر که به‌صورت جداگانه چاپ می‌شود (وبگاه فرهنگستان زبان و ادب فارسی)؛ گاه این نسخه به طور مجزا در شمارگانی اضافه چاپ می‌شود تا به نویسنده اثر داده شود.
این مطلب در همکاری با مجله جهان کتاب منتشر می شود