بسیاری از ما تصوری از حریم فردی نداریم

بسیاری از ما تصوری از حریم فردی نداریم

دکتر سیدعلی آذین

روانپزشک و کامش‌درمانگر

منبع: هفته‌نامه سلامت

موضوع حریم فردی از داغ‌ترین و پرچالش‌ترین موضوعات مطرح‌شده روز فضای فرهنگی اجتماعی کشور ما و به‌رغم تخصصی بودنش موضوعی بسیار کاربردی و ملموس برای همه است. ۲ تن از کارشناسان، دکتر سید علی آذین، متخصص پزشکی اجتماعی، کامش‌درمانگر و ریاست پژوهشگاه فراوری‌های زیستی جهاد دانشگاهی و فرشید مرادیان، دکترای روانشناسی، در جلسه‌ای به همراه خانم فرشته میرهاشمی به بررسی این موضوع پرداختند که بخشی از صحبت‌ها را در اینجا می‌خوانید
حریم فردی گستره بسیاری دارد

تعریف حریم خصوصی که به تصور من می‌تواند برای قدم اول مناسب باشد، اینکه فرد یا گروه بتواند خود یا اطلاعات مربوط به خود را مجزا کند و به انتخاب خود قادر باشد این اطلاعات را در دراختیار دیگران بگذارد. به این ترتیب بخشی از حریم فردی مربوط می‌شود به خودآیینییا اتونومی. حریم خصوصی ۲ جنبه دارد: اول اینکه حق هر انسان است و چون حق است پس مسئولیت‌هایی را برایمان همراه می‌آورد. اگر این حق برای ما پذیرفته شده است پس طبیعتا ما هم باید این حق را برای دیگران به رسمیت بشناسیم.

حریم در لغت یعنی جایی که ورود به آن آدابی دارد و آسان نیست و شرایطی دارد. درباره حریم انسان‌ها هم همین مسئله صدق می‌کند. یکی از جنبه‌های درخور توجه حریم فردی که در تعریف اولیه هم به آن اشاره کردم، اطلاعات فرد است. اطلاعات می‌تواند در حوزه‌های مختلف باشد، مثل حوزه خانواده. یک سری تبادلات و صحبت‌ها مختص خانواده است که خروج آن از حریم خانواده غیراخلاقی دانسته می‌شود. این مشکل در بین خانواده‌ها زیاد دیده می‌شوند. حریم اطلاعات فردی می‌تواند درباره روابط فردی مانند روابط زناشویی یا روابط اقتصادی و سبک زندگی صدق کند. برخی حکومت‌ها بنا به قوانین یا اقتضائات خود این حریم‌ها را نقض می‌کنند. مثلا خبرگیری دولت‌ها از اطلاعات اقتصادی و اعمال مالیات به این روش به نوعی ورود به حریم افراد است به این ترتیب، اطلاعات اقتصادی هم جزو حریم‌های افراد تلقی می‌شود. حیطه دیگر حریم فردی، اطلاعات پزشکی افراد است و جز درمانگر و خود فرد، افراد دیگر تنها با اجازه خود فرد می‌توانند به این اطلاعات دسترسی داشته باشند.
حیطه دیگر اطلاعات شغلی یا فضای مجازی است که این آخری از جهاتی از همه مهم‌تر و از همه نابسامان‌تر است. افراد در فضای مجازی به اشکال مختلف حضور دارند. بسیاری از ما هنوز متاسفانه با حد و مرز این حریم‌ها آشنا نیستیم. کانت‌گذاری‌های عجیب و نامبوط در حساب‌های افراد معروف ازجمله این نابسامانی‌هاست. همین الان ما یک مجموعه درباره تربیت جنسی کودکان و نوجوانان تهیه کرده‌ایم که در سایت آپارات موجود است. نگاهی به کامنت‌هایی بیندازید که برخی مخاطبان زیر آن گذاشته‌اند. انواع اتهامات و تهمت‌ها را می‌توانید نسبت به ما در این کامنت‌ها پیدا کنید. این نوع اظهار نظر خود نوعی ورود به حریم خصوصی افراد است.

نگرانی دیگر در حیطه حریم فردی، ورود به سوابق آدم‌ها به‌خصوص سوابق قضایی آنهاست. از نظر قانونی باید ملاحاظات خاصی برای دسترسی به سوابق فرد وجود داشته باشد. تا وقتی پرونده‌ها کاغذی بود، حفظ این ضوابط هم ساده‌تر و فقط با اجازه مرجع قضایی انجام می‌گرفت، اما بعد از کامپیوتری کردن سوابق افراد نگرانی‌ها از درز اطلاعات بیشتر شده است. این انواع حریم در حوزه اطلاعات بود، اما حریم‌های می‌تواند فیزیکی باشد که از قدیمی‌ترین حریم‌های انسان است. حریم فیزیکی مفهوم گسترده‌ای دارد، از مرزهای کشور گرفته تا بدن انسان‌ها حریم فیزیکی هستند. تجاوز دشمن به مرزهای ما بی‌شک، موجی از احساسات وطنپرستانه را به غلیان می‌آورد. حریم ملی ما فقط مرزهای جغرافیایی نیستند، هویت ملی ما هم جزو حریم‌های ماست که باید ار تعدی مصون بمانند. بعد از کشور، شهرو محله و خانه و اطاق و در کوچک‌ترین مقیاس جیب و کیف و از موارد بسیار مهم حریم بدن ما همه از حریم‌های ما هستند.
حریم اطراف ما موضوعی بسیار مهم در حقوق شهرودندی است. وقتی در صف سینما یا داخل اتوبوس ایستاده‌ایم، افراد دیگر تا چه اندازه می‌توانند به ما نزدیک شوند. در صف عابربانک دیده‌ام آنقدر به هم نزدیک می‌شویم که گاه فرد عقبی حتی رمز کارت فرد جلویی را می‌خواند.
و بالاخره وسایل الکترونیکی افراد مانند لپ تاپ یا موبایل هم ازجمله حریم‌های فردی انسان مدرن هستند.
حریم جسمی، از حریم‌های قدیمی انسان است. برای روشن شدن، مثالی می‌زنم: چند نفر را می‌شناسید که گوش دختر خود را در سنین بسیار پایین مثلا ۳ یا ۴ سال سوراخ کرده‌اند. این رفتار بسیار شایعی است که کمتر به عمق آن فکر کرده‌ایم. درمورد حریم جسمی حتی این عمل به ظاهر متداول هم مورد سوال قرار می‌گیرد، یعنی فرد بدون آنکه رضایت آگاهانه داشته باشد، تغییری در بدنش به وجود آمده است. بحث دیگر حریم جسمی مربوط به مداخلات فیزیکی است. در این حیطه هم متاسفانه ما خوب عمل نمی‌کنیم. این انتقاد را ابتدا به همکاران خود دارم که در مقام پزشک بسیار پیش آمده که این حریم را نه در حالت هوشیاری یا بیهوشی بیمار رعایت نمی‌کنیم. در نقض حریم جسمی افراد، حتما لازم نیست اقدام عملی و خشنی انجام گیرد. لمس و نگاهی هم که بدون رضایت طرف مقابل باشد، مصداق نقض حریم فردی است. مجار نیستیم که در اماکن عمومی مانند مترو، به افراد زل بزنیم. به حس بدی فکر کنید که در این حالت به هر فردی دست می‌دهد. اینجا فرد روبرو با نگاه خیره خود به حریم ما دست‌اندازی کرده است. شاید بتوان حریم عاطفی را هم به حریم‌های دیگر اضافه کرد. احساسات انسان‌ها هم از حریم‌هاست. قومیت، نژاد، مذهب و باورها را هم می‌تواند اشکال دیگری از حریم‌ها به حساب آورد. تفتیش عقاید نوعی نقض حریم است. توجه داشته باشیم که حریم‌های خصوصی با امنیت جسمی و روانی ما کاملا ارتباط دارند و از طرف دیگر بسیار وابسته به عرف یا فرهنگ هستند. به همین دلیل شاید نتوان یک نسخه واحد جهانی برای تعریف و حفظ حریم‌ها توصیه کرد، اما باوجود تفاوت‌های فراوانی که در فرهنگ‌ها و باورهای مختلف بر سر تعریف حریم وجود دارد، می‌توان در حداقل‌هایی دراینباره به اجماع نظر و توافق رسید.
واقعیت این است که بیشترین تعدی به حریم ما از سوی شهروندانی مانند خودمان اتفاق می‌‌افتد. در پارک و مترو و خیابان و محل کار و خانه، افراد دورو برمان بیشتر از هر عاملی حریم ما را نقض می‌کنند.در کنار افراد گاه فرهنگ هم به کمک می‌آید، یعنی برخی مواقع خرده‌فرهنگ‌هایی کاملا درباره نقض این حریم توجیه هستند. ما در کلینیک بسیار به این موارد برمی‌خوریم که نقض حریم‌های شخصی مانند دست کردن در کیف یا جیب همسر امر کاملا پذیرفته‌ای است و حتی هیچ تصوری از این حریم‌ها وجود ندارد. باید بدانیم که یک سری خرده فرهنگ‌ها باعث می‌شوند حریم‌هایی کاملا نادیده گرفته شوند.
حریم‌ها می‌توانند توسط افراد مورد تعدی قرار گیرند، مثلا شرکت‌هایی که تعارض منافع با هم دارند یا گروه‌های سیاسی مختلف علاقمند به دانستن اطلاعات طرف مقابل هستند. پیچیده‌ترین قسمت آن هک کردن سایت‌های حساس است. یکی ز تهدیدها برای حریم افراد می‌تواندد حک.مت‌ها باشند. حک.مت‌ها بات.جه به امکانات اجرایی گسترده از عوامل نقض حقوق فردی تلقی می‌شوند. نمونه آن، برای گرفتن مالیات گروه‌های خاصی می‌توانند به اطلاعات فردی افرادی دسترسی دشته باشند ولی در خیلی جاها از جمله جامعه ما تکلیف این اختیار به خوبی مشخص نیست. ازجمله اینکه هنوز نمی‌دانیم که اتوموبیل یا خانه افراد حریم خصوصی افراد است یا نه.
از تهدیدهای جدی دیگر، رسانه‌ها و دنیای رتباطات هستند. این نوع مشکلات ۴۰ سال پیش اینقدر برجسته نبودند. شاید جرقه اصلی بحث‌های حریم خصوصی افراد بیشتر مربوط به رسانه‌ها باشد که هیچ حریم و خلوتی برای انسان‌ها باقی نگذاشته. انسان‌ها امروزه، حتی در خلوت مطلق خود اطمینان ندارند که از سوی شخص دیگری نظاره نمی‌شوند. انتهای طیف افرادی که حریم فردی را نقض می‌کنند، مجرمین هستند که به دلایل مختلف با فریب یا با زور وارد حریم افراد می‌شوند. برای مقابله با نقض حریم‌های فردی، افراد باید در محل‌هایی که خطر این مسئله وجود دارد، چه در فضای عینی و واقعی یا در فضای مجازی آموزش‌های خاصی دیده باشند.
قانون از راه‌های حفظ حریم افراد است که از این نظر، متاسفانه خلاء جدی دیده می‌شود. در قانون اساسی ما، اصل ۲۲ می‌گوید، حیثیت و جان و مال و حقوق و مسکن اشخاص باید مصون باشد و اصل ۲۳ که تفیش عقاید را ممنوع می‌کند و اصل ۲۵ که بازرسی یا نرساندن نامه‌ها و گذاشتن شنود یا اعمال سانسور و تجسس بدون حکم قضایی را ممنوع کرده، اما جز قوانین بالادستی ما باید برای حفظ حریم افراد قوانین پایین‌دستی هم داشته باشیم. در ماده ۱۰ قانون مسئولیت مدنی تنها به صورت غیرمستقیم ذکر شده که در صورت نقض حریم خصوصی، افراد می‌توانند شکایت کنند. در اواخر دولت اصلاحات، لایحه‌ای تحت عنوان حمایت از حریم خصوصی به مجلس ارائه شد که با وجود گذشت نزدیک به ۱۲ سال، فراموش شده است. حفظ حریم فردی به هیچ عنوان حرف‌های غربی‌ها نیست، اما برای اینکه در دفاع از حریم سوءبرداشتی پیش نیاید، می‌توانیم به متون دینی خود ارجاع دهیم که بسیار به کلماتی مانند حریم راه، حریم چاه و قنات یا از بین بردن ضرر از مالک برمی‌خوریم. در نص قرآن آیاتی مبنی بر اهمیت حفظ حریم خصوصی افراد دیده می‌شود. از آیه معروف «لاتجسسو» که بر فضولی نکردن در کار افراد دلالت دارد تا آیه‌ای که غیبت کردن را ازجمله شنیع‌تریم کارها درحد خوردن گوشت برادر مرده می‌داند. غیبت درواقع انتقال اطلاعات غیر به فرد دیگر در نبودآگاهی و رضایت صاحب اطلاعات است. لازم نیست محتوای این اطلاعات الزاما محتوای بدی باشد، صرف انتقال اطلاعات بدون آگاهی و رضایت صاحب آن، غیبت به حساب می‌آید. باز هم در نص قرآن می‌بینیم که خداوند فرموده از درب منازل وارد شوید. این یعنی حفظ حریم افراد که می‌توانیم به زندگی امروز هم تسری دهیم. اینکه اگر در جایی وارد شدید حتما اعلام حضور کنید. این ایات صراحتا مرزهای حریم خصوصی را نشان می‌دهد.