فهرست مقاله‌های مرتبط با سینمای مستند و فرهنگ و یا مقاله‌های فیلم مردم‌نگاری، به صورتی الفبایی با نام نویسنده تنظیم شده است. متون ترجمه دارای دو تاریخ هستند: تاریخ تألیف و تاریخ انتشار متن فارسی. در مورد ترتیب مقالات از یک نویسنده، تقدم تاریخی رعایت شده است. یکی از مشخصات مقاله‌های جدید، انتشار اول یا دوم آنها در سایتهای اینترنتی است. این فهرست و عکسهایش، کامل نیست و در آینده می‌تواند تکمیل شود. غرض از این فهرست، نقد فیلم نبوده است و مجموعه نوشته‌های پژوهشگران سینمایی را هم نشان نمی‌دهد. برای مثال اندکی از مقالات نگارنده، در اینجا مرتب شده است در این مقاله‌شناسی، چکیده‌ای از برخی نوشته‌ها و نظریات نویسندگان این حوزه، درباره فرهنگ و فیلم مستند، آمده است. ضمن این که منبع اصلی بسیاری از «ارجاعات درون‌متنی» در این ویژه‌نامه هم هست:
آراندا، فرانسیسکو (۱۳۷۵)، یک شاهکار مستند، سرزمین بدون نان. مترجم مسعود اوحدی فاربی، دوره هفتم، شماره اول شماره مسلسل ۲۵، صص ۳۹۵ تا۴۱۶. از کتاب در آمدی بر انسانشناسی تصویری و فیلم اتنوگرافیک، مجموعه مقالات، گردآوری و ترجمه ناصر فکوهی، تهران، نشر نی (۱۳۸۷) ص۱۷۵ تا۱۷۹.
نوشته‌های مرتبط
آل احمد، جلال (خرداد ۱۳۴۳تا دیماه ۱۳۴۶)، یک چاه و دو چاله تحت عنوان رساله و مجموعه مقاله به چاپ رسید و در مورد گلستان و برخی فیلمهای او.
آل کثیر ،قاسم، مصاحبه قاسم آل‌کثیر با محمدرضا فرطوسی کارگردان فیلم آن مرد اسب دارد (۱۳۸۱) (درباره مشکل کودکان دو زبانه – فیلمی در خدمت مطالعات مردم‌نگاری در ایران است) http://www.moojez.net/index.php/literature- and-art
آوینی، مرتضی ( بهار ۱۳۷۵)، یک تجربه ماندگار. فارابی، فصلنامه تحقیقاتی در زمینه سینما، سردبیر مسعود ترقی‌جاه، شماره مسلسل ۲۵ ویژه سینمای مستند.
ابطحی، زهرا (۱۳۹۰)، گفتگو با محمد تهامی‌نژاد. هر تصویری از جامعه ایران باید درون ایران نگهداری شود (سایت انسانشناسی و فرهنگ) و منتشره در روزنامه صبح ایران «قانون»، ۲۵/۹/۱۳۹۰.
احمدی، بابک ( ۱۳۷۷)، سینما و واقعیت (جزوه): «واقعیت در پراتیک فیلمسازی دستکاری میشود و تماشاگر نیز محتوای فیلم را بر اساس کشف مناسبات درونی یا شکل می‌آفریند»… «زیبایی‌شناسی فیلم ناگزیر از جنبه‌های مصنوعی یعنی از قاعده‌ها و شگردهای ساختن بحث می‌کند. میان فیلم با آنچه واقعیت خوانده میشود فاصله زیادی وجود دارد… این واقعیت نیست که ثبت میشود این دنیای من است… کسی که از یک جنگ فیلم می‌گیرد گزارشی از یک جنگ ارائه نمی‌کند جنگی را بازسازی نمی‌کند او از راه تأویل شخصی خود در جنگ واقعی شرکت می‌کند (به نقل از سینمای مستند ایران عرصه تفاوتها ص۴ )
احمدی، دکتر محمدحسن (۱۳۸۳)، بصری شدن ساختار فرهنگی جوامع. کتاب ماه هنر، شماره ویژه فیلم و فرهنگ، صص ۷۸ تا ۸۲.
احمدی‌نسب، حسین (۱۳۹۱)، بیرون از اینجا جهانی فراخ به انتظارت نشسته است در کتاب کالنگهایم را دوست دارم، مجموعه مقاله درباره حسن بنی‌هاشمی به کوشش علیرضا محسنی، نشر هفت رنگ.
ارجمند، جمشید (زمستان ۸۲ بهار۸۳)، تأملی در اصفهان‌شناسی سینمایی، غلامرضا مهیمن، نامه فرهنگ و هنر اصفهان، صص ۵۳ تا .۵۶
ارجمند، جمشید (۱۳۸۴)، مهرداد اسکویی، روایتگر تنهایی و ظلم، به زبان حس و عشق و عاطفه. نامه فرهنگ و هنر – اصفهان – ویژه سومین جشنواره فیلم کوتاه اصفهان.
ارکیان، علی (۱۳۸۵)، مورفولوژی سینمای مستند ایران فصلنامه سینمایی فارابی، سینمای مستند ایران، شماره ۵۹- ۶۰ ص ۹۲.
مهرداد اسکویی (۲۰ اسفند ۱۳۸۶)، شب ژان روش: برای یک مستندساز ساخت یک فیلم مستند مردم‌نگاری، به دلیل وابستگی کامل این گونه مستندسازی به علم و دانش مردمشناسی محدودیت‌هایی را در زمینهی استفاده از زیبایی‌شناسی و ابزار بیانی سینما ایجاد می‌کند. از دیگر سو توان ویژه‌ای از او طلب می‌کند در جهت شناخت و آگاهی مردم‌شناسانه برای درک و تحلیل چند سویه پیرامون قبل از موضوع انتخابی خود مقولاتی چون؛ تدوین، گزینش و حذف، فشردگی زمان، ارائه‌ی اطلاعات، اینسرت، جامپ‌کات، موسیقی، طراحی باند صوتی، نمای نزدیک،کارکردهای عمومی، و چگونه استفاده کردن و نکردن از این ابزارهای بیانی سینما در زمینهی فیلم مستند مردم‌نگاری که در خدمت علم است، چالشی است که این مطلب سعی در پرداختن به آن از نگاه یک مستندساز دارد.
اسکویی، مهرداد ( فروردین ۱۳۸۷)، بسیار سفر باید…گفت و گوی مهرداد اسکویی با مرتضی پورصمدی (فیلمبردار)
اسلامی، مازیار (۱۳۹۰) شهر در سینمای ایران غایب است، کتاب انسان، سینما و شهر، مجموعه گفتگوهای علیرضا قاسم‌خان، تهران، روزنه.
اسماعیل‌پور قوچانی، ایرج (۱۳۹۱)، در پدیدارشناسی روح ایرانی به بهانه سینمای اصلانی، سایت انسانشناسی و فرهنگ.
اش، تیموتی (۱۹۹۲) تدریس انسانشناسی تصویری (در دانشگاه کالیفرنیای جنوبی)، از کتاب درآمدی بر انسانشناسی تصویری و فیلم اتنوگرافیک، مجموعه مقالات، گردآوری و ترجمه ناصر فکوهی، تهران، نشر نی (۱۳۸۷) ص۱۴۱ تا ۱۴۸. برنامه برای نزدیک کردن انسانشناسی و سینما از طریق تدریس سینما و انسانشناسی برای دانشجویانی که فاقد تحصیلات عالیه هستند و برنامه کارشناسی ارشد انسانشناسی تصویری. دروس: تاریخ، و نظریه انسانشناسی و کار میدانی و شناخت فیلم، فیلمهای کوتاه به سرعت تهیه و در کلاس نقد می‌شوند. پایاننامه عبارت از تهیه فیلم و ارائه رساله همراه با آن است. برگرداندن فرهنگ بیگانه به تصویر. از جنبه اقصصادی پیشنهاد تهیه دو فیلم از یک موضوع برای مخاطبان وسیع و یک فیلم پژوهشی.
توضیح عکس: به نقل از کتاب سینمای تیم اش نوشته جی رابی.
اصلانی، محمدرضا ( تابستان ۱۳۷۵)، بیائید سینما را دوباره اختراع کنیم. نقد سینما.
اصلانی، محمدرضا (دیماه ۱۳۸۵)، آیین‌نگاری محصول شرکت در آیین است، ماهنامه فیلم‌نگار، آیین‌ها و مناسک وسایلی هستند برای تشرف، نگا. بخش نظری همین ویژه‌نامه.
اصلانی، محمدرضا (پائیز ۱۳۸۶)، سخنی به تکرار [در باب سینمای مستند آزمایشگاه تجربه] کتاب حقیقت سینما و سینما حقیقت (مجموعه مقاله به اهتمام زاون قوکاسیان، نشر مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی) ص۱۵ تا ۴۸
افشار نادری، دکتر نادر (زمستان ۵۲ بهار ۱۳۵۳)
فیلم مردمشناسی با نگاهی به فیلم علف (کوپر، شودزاک وهریسون)، مجله فرهنگ وزندگی، (نگا. اسنادی از گذشته در همین ویژه‌نامه)
الستی، احمد، نگا. دوگال، دیوید مک.
امامی، عسل (زمستان ۸۲ بهار۸۳)، ژان روش، خالق سینما وریته، فیلمسازی مردم‌شناس، نامه فرهنگ و هنر اصفهان – صص ۸۷تا۸۸.
امامی، همایون (پائیز۱۳۷۵)، سینمای مستند بنی اعتماد (ص۱۶۰) (نقد سینما – فصلنامه تخصصی سوره سینما)
امامی، همایون ( بهار۱۳۷۸)، سینمای مستند قوم‌نگار بلوط (بلوط نادر افشار نادری) نشریه نقد سینما.
امامی، همایون (تابستان ۱۳۷۸)، تأملی در تجلی مذهب در سینمای مستند، مجله «هنرشماره ۴۰ (تجلی بیرونی مذهب مثل پیر شالیار و تجلی درونی مثل یا ضامن آهو و ثبت مردم‌شناسانه مناسک، طرح تجریدی مذهب در آثار معماری طیاب، تصویر لحظات ناب روحانی)
امامی، همایون (مهر و آبان ۱۳۸۴)، پیشینه قوم‌پژوهی در سینمای مستند ایران– نشریه اطلاع‌رسانی و کتابداری، شاره ۸۵ و ۸۶، صص۷۰ تا ۸۲
امامی، همایون (۱۳۸۶)، ضرورت تعامل مردم‌شناس و سینماگر مردم‌شناس، کتاب راهنمای همایش انسانشناسی تصویری، انتشارات مؤسسه توسعه هنرهای تجسمی و سینما تک ( ص ۳۶).
امامی، همایون (۱۳۸۷)، درنگی بر سینمای اتنوگرافیک ایران، از کتاب درآمدی بر انسانشناسی تصویری و فیلم اتنوگرافیک، مجموعه مقالات، گردآوری و ترجمه ناصر فکوهی، تهران، نشر نی (۱۳۸۷) صص ۳۱۵ تا۳۲۰. شکل‌گیری و رشد سینمای اتنوگرافیک در مغرب زمین به ناگزیر همراه موج جاذبه‌های سینمایی در اعتبار عام خود به ایران نیزرسید. شاید نخسین دریچه را آمریکاییها گشودند. مریان سی کوپر و ارنست بی شودزاک به همراه خانم مارگریت هریسون، ایرانیان را با طرحی از فیلم اتنوگرافیک آشنا ساختند؛ گرچه پیشینه آشنایی ملت ما با فعالتهای اتنوگرافیک به سالیان بسیار دور تاریخ ایران باز می‌گردد(ص ۳۱۵) اشاره به فیلمهای مناسک قالی‌شویی ( بلوکباشی) و مشهد قالی (ناصر تقوایی ص ۳۱۹) و فیلم بلوط افشار نادری، گل قالی هوشنگ آزادی‌ور، و پیر سوز چک چکو عسکری نسب ( (ص۳۲۰).
امامی: گفتگوی عباس ضیایی با همایون امامی (اسفند ۱۳۹۰) پایاننامه، نگا، ضیایی، عباس. فیلم نخل ساخته‌ی فرهاد ورهرام از همان آغاز فیلم از طریق موسیقی‌ای که دارد با یک شروع پر رمز و راز و با تصاویری که این رمز و راز را دامن می‌زنند و موسیقی که از جنس فضا نیست و از جای دیگری گرفته شده، یک حالت ابهام، رمز و رازگونگی و اسطوره‌ای در آن دیده میشود اگر چه به لحاظ سینمایی این موسیقی تصویر را کامل می‌کند یعنی در شروع فیلم، فرهاد ورهرام به حالت کهن و قدمت ابیانه می‌پردازد و از طریق موسیقی خاصی که روی تصویر وجود دارد این حالت رمز و رازگونگی و اسطور‌گی را بیشتر نشان میدهد، به خصوص از این که ما در تصاویر میبینیم، یک دختر بچه از جلوی دوربین رد میشود یا نماهای لوانگل که از درهای قدیمی، پنجره‌ها و گنبدها گرفته شده است. مجموعاً فیلم به اعتقاد من با یک رویکرد اسطوره‌ای شروع میشود و موسیقی نیز بر این قضیه دامن می‌زند و بعد همین که تیتراژ می‌آید و می‌نویسد نخل. همین جا می‌خواهم بگویم که چنین شروعی برای یک فیلم مستند مردمشناسی شروع مناسبی نیست بخاطر اینکه از سینما شروع می‌کند و بیشتر از آن که در قید و بند مردمشناسی باشد، در قید و بند تصاویر زیبا، وزین و انتقال حس رمزوارگی و اسطور‌گی این فضا هست و بر این جزئیات تأکید می‌کند کما این که ما افکت‌ها را هم میبینیم که این چنین حسی را به ما منتقل می‌کند، سپس ما زنها را که وارد می‌شوند و صف مردها را میبینیم و این سوال برای ما باقی می‌ماند و این تعلیق به وجود می‌آید که این جا چه اتفاقی دارد می‌افتد و بعد زنی را میبینیم که کنار آتش نشسته و با زنهای دیگر صحبت می‌کند و هنوز کسی به ما نمی‌گوید که در کجا هستیم. گرچه کسانی که به آنجا رفته‌اند، از نماهای درها و کوچه‌ها می‌توانند بفهمند که ما در ابیانه هستیم امّا فیلم، ما را در یک سوسپانس و تعلیق قرار میدهد که چه اتفاقی دارد می‌افتد و در کجا هستیم. این به اعتقاد من یک نوع کاربرد تکنیک سینمای داستانی در سینمای مستند است، گرچه اگر مردمشناسی نباشد و داعیه مردمشناسی نداشته باشد هیچ اشکالی ندارد و حسن فیلم محسوب میشود. چون فیلم مستند مردمشناسی باید مرزبندی خود را با سینما حفظ کند امّا تنها در حوزهی مونتاژ و یک سری از موارد استفاده از تکنیک‌های سینمایی اجتناب‌ناپذیر است… امامی، همایون (۳۰ آبان ۱۳۹۱)، «محرم در آینه مستند» معرفی مستندهای قوم‌نگارانه محرم، مستند «نخل عزا» از مجموعه چتر سبز نخل جهرم، دکتر احمد ضابطی جهرمی، اربعین ناصر تقوایی (فصلنامه فرهنگ و هنر شماره ۶۶)
امینی، خضرآبادی (مرداد ۱۳۸۷)، فیلم مردم‌نگار، اندر حکایت فیلم کردن مردم‌نگاری، معرفی و نقد ترجمه کتاب فیلم مرم‌نگاری اثر کارل هایدر توسط مهرداد عربستانی و حمیدرضا قربانی، اطلاع‌رسانی و کتابدار، کتاب ماه علوم اجتماعی دوره جدید، شماره ۵.
اوژه ،مارک. کولن، ژان پل (۱۹۹۰)، فیلم و متن، از کتاب درآمدی بر انسانشناسی تصویری و فیلم اتنوگرافیک، مجموعه مقالات، گردآوری و ترجمه ناصر فکوهی، تهران، نشر نی (۱۳۸۷) ص ۱۵۱ تا۱۶۰. دوران عشق ناپیوسته سینما و مردم‌نگاری و خصومت و دوری آنها از یکدیگر و بازیافتن دوباره. دوربین ابزار پژوهش و ابزار به نمایش درآوردن پژوهش است. فیلمهای مؤلف با تمایل اتنوگرفیک را که بدون همکاری یک پژوهشگر متخصص در آن موضوع ساخته شده باشند نمی‌توان فیلم اتنوگرافیک نامید. البته این موضع‌گیری را نباید به حساب یک داوری ارزشی گذاشت زیرا آن فیلمها ممکن است از کیفیتی بسیار بالا برخوردار باشند. (ص۱۵۲)
ایزدی جیران، اصغر (آبان ماه ۱۳۹۱)، چرخش اجرایی در مردمشناسی: میراث ویکتور ترنر با نمایش فیلم این سخن آبی است ساخته رضا مجلسی (سایت انسانشناسی و فرهنگ / مردمشناسی اجرا)
بازن، اندره (۱۳۷۵)، سینما و اکتشاف مترجم محمد شهبا، فارابی، فصلنامه تحقیقاتی در زمینه سینما، شماره مسلسل ۲۵ ویژه سینمای مستند ص۲۲۳.
برونی، باربار (آبان ۱۳۸۷)، سینما وریته ،خاطرات یک تابستان و هرم انسانی، ترجمه محسن قادری، سایت انسانشناسی و فرهنگ.
بزرگیان، علی (۱۹/۱۰/۱۳۸۹)، کپی برابر هیچ، روزنامه شرق درباره انواع مستند چهره‌نگاری، ص .۱۰
بلوکباشی، علی (۲۰ اسفند۱۳۸۶) انسان‌شناس، شب ژان روش. شبهای بخارا: نخستین انسانشناسی که در جهان بیرون از ایران دوربین فیلمبرداری به دست گرفت و موضوعاتی از پژوهشهای خود را به تصویر درآورد، فرانتس بوآس (۲)بود. بوآس در ١٩٣٠فیلمهائی از رقصها، بازیها و دست ساختهای بومیان کواکیوتل (۳)در جزیره ونکور کانادا تهیه کرد. پس از او مارگریت مید (۴) و همسرش گرگوری بیتسون (۵) مطالعه پیچیده تصویری خود را در میان بومیان بالی (۶) و گینه نو (۷) آغاز کردند و مجموعاً ۶ فیلم تهیه کردند. مید، روایتگر صحنه‌های زندگی مردمی بود که درمیان آنها زندگی و پژوهش می‌کرد، و بیتسون همکار او درفیلمبرداری صحنه‌های زندگی بود. این سه تن پیشرو انسان‌شناسان بعدی در تهیه فیلمهای مردم‌نگارانه بودند و مکتب سینمای مردم‌نگاری را در قلمرو پژوهشهای مردمشناسی بنیاد نهادند.
بهارلو، عباس (۱۳۶۹)، ناصر تقوایی بین دو دور ،کتاب معرفی و نقد آثار ناصر تقوایی، مجموعه مقاله: گردآورنده: غلام حیدری (انتشارات به‌نگار) صص ۱۵ تا ۷۳. مشخصات و خلاصه فیلمهای ناصر تقوایی: رقص شمشیر، پنجشنبه‌بازار میناب، نخل، بادجن ،اربعین، موسیقی جنوب، مشهد قالی. کتاب معرفی و نقد آثار ناصر تقوایی، مجموعه مقاله: گردآورنده غلام حیدری (انتشارات به‌نگار ) صص۱۵۶ تا۱۹۱.
بهشتی، سید محمد (۱۳۹۰)، شهر در سینما ادامه می‌یابد، کتاب انسان، سینما و شهر، مجموعه گفتگوهای علیرضا قاسم‌خان، تهران، روزنه، صص ۱۵ تا۲۳.
پالیان، پطرس (۱۳۳۶)، نگاهی به زندگی مردم [گزارش مأموریتهای پالیان در بلوچستان، سیستان، کرمان و آذربایجان، وی از آئینهای دراویش آذربایجان فیلم گرفته است. اولین شماره مجله فیلم و زندگی.
پیو، مارک انری (۲۰۰۰)، انسانشناسی و سینما، از کتاب درآمدی بر انسانشناسی تصویری و فیلم اتنوگرافیک، مجموعه مقالات، گردآوری و ترجمه ناصر فکوهی، تهران، نشر نی (۱۳۸۷).
تهامی‌نژاد، محمد (۲۰ خرداد۱۳۵۲)، بلوط وابستگی انسان به نبات [درباره فیلم بلوط حسین طاهری‌دوست است که با تیتر دلبستگی انسان به طبیعت و به صورتی خلاصه منتشر شد] متن مقاله با این جمله شروع میشود: بلوط فیلم تفکرانگیزی از وابستگی موجود انسانی به نبات است. چنان که فیلم علف وابستگی انسان را به طبیعت درحیطه دیگری مطالعه می‌کرد، روزنامه اطلاعات صفحه ۷ – نقد فیلم.
تهامی‌نژاد، محمد (فروردین ماه ۱۳۶۰)، سینمای مستند ایران، دفترهای سینما ص۲۹.
تهامی‌نژاد، محمد (۱۳۸۳)، انسانشناسی بصری در سینمای مستند ایران، عامل شناخت یا موضوع شناخت؟ کتاب ماه هنر، شماره ویژه فیلم و فرهنگ، ص۳۴ تا ۴۲.
تهامی‌نژاد، محمد (۱۳۸۶)، مستند چهره‌نگاری، زندگی‌نامه‌ای تمایزها و شیوه‌ها (انواع مختلف شیوه‌های مستند چهره‌نگاری از چهره‌نگاری توضیحی تا خودچهره‌نگاری) اولین طرح این پژوهش، شهریور ۱۳۸۶ درفرهنگستان هنر ارائه شد.
تهامی‌نژاد، محمد (۱۵ بهمن ۱۳۸۷)، جوش و خروشهای نظری،در سایت انسانشناسی و فرهنگ.
تهامی‌نژاد، محمد (سیزدهم ژوئن ۲۰۰۸)، الگوها و تجربه‌های ایرانی بازنماییِ سرزمین، این متن که در فاصله اوایل سالهای ۱۳۸۵ تا ۸۶ نوشته شده بود در نخستین جلسه همایش انسانشناسی تصویری دانشگاه سنت اندروز اسکاتلند ایراد شد:
تهامی‌نژاد، محمد (شهریور ماه ۱۳۸۷)، خانه خدا (فیلم – ۱۳۴۵) یک سند انسان‌شناختی یا مستند توضیحی. (حقیقت در قاب مستند مجموعه مقالات درباره سینمای مستند به اهتمام اسماعیل میهن‌دوست ص ۴۰۳ تا ۴۵۰ ) انتشارات مرکز گسترش سینمای مستند و سایت انسانشناسی و فرهنگ، ۱۳ آبان ۱۳۸۷
تهامی‌نژاد، محمد (۲۹ آبانماه ۱۳۸۷)، رفتارشناسی فرهنگی در فیلمهای خبری (۱۳۳۶ـ ۱۳۵۷) از منظرِ انسانشناسی تصویری، (نشانه‌ها و نمادهای نهفته در این نوع از فیلم، یک امکانِ نهفته برای مطالعاتِ انسانشناسی تصویری است.) در جلسه اسفند ماه فرهنگستان هنر ایران (و اسفند ماه ۱۳۸۶ در شبهای بخارا).
تهامی‌نژاد، محمد (۱۳۹۰ اردیبهشت)، سینمای مستند بازنمایی و پرسشهایی درباره انسانشناسی هنر، سایت انسانشناسی و فرهنگ، این مقاله روز هشتم اردیبهشت ۱۳۹۰در اولین همایش ملی انسانشناسی هنر دانشگاه هنر اصفهان خوانده شد.
تهامی‌نژاد، محمد (۱۳۹۰)، قصه‌های ناگفتۀ فیلم علف و داستانهای شگفت و ناگفته علف (دفتری هنوز گشوده. (چاپ ۱۳۸۹ بهمن ماه) نقد نسخه‌های انگلیسی و فارسی، ماهنامه فیلم و به صورت pdf موجود است. (اردیبهشت ۱۳۸۹)(نسخه انگلیسی- ۲۰۰۹) قصه‌های ناگفته فیلم علف، در سایتهای پیک مستند و انسانشناسی و فرهنگ معرفی و نقد شد.
تهامی‌نژاد، محمد ( اردیبهشت ۱۳۹۰)، گرد شهر با چراغ: به یاد محمود روح الامینی، انسانشناسی و فرهنگ.
تهامی‌نژاد، محمد (شنبه، ۲۸ بهمن ۱۳۹۱)، ژان روش و ایران، یک پژوهش تاریخ سینمایی (به مناسبت نهمین سال درگذشت ژان روَش) در سایت انسانشناسی و فرهنگ.
تهامی‌نژاد، محمد (۱۳۹۲)، انسانشناسی تصویری کاربردی (ویژه‌نامه مستند و فرهنگ- سایت انسانشناسی و فرهنگ)
پور احمد، کیومرث (بهار ۱۳۷۳)، یک نگاه طولانی هزار ساله توی دوربین! نگاهی اجمالی به فیلمهای ابراهیم مختاری (فصلنامه فرهنگ، ادب و تاریخ شماره ۶ و۷ سردبیر میزبان زاون قوکاسیان (ص ۲۶۵ تا ۲۷۸).
ثمینی، نغمه (۱۳۸۶)، زنانگی بدون واسطه دوربین، زنان در سینمای مستند و مستندسازان زن (کتاب روایتهای مستند، مقالاتی درباره سینمای مستند ایران وجهان زیر نظر رضا درستکار )، ص .۲۴۹
جلیلوند، حامد (۲۱ فروردین ۱۳۹۱)، اوی خلق‌الله…»، نگاهی به مستند سرود دشت نیمور مقدسیان (سایت انسانشناسی و فرهنگ، صفحه مستند)
جعفری، محمد (۱۳۵۶)، درباره نخل، باد جن، اربعین و مشهد اردهال (ستاره سینما شماره ۲۱۹ ص ۲۳) نقل شده در کتاب معرفی و نقد آثار ناصر تقوایی، مجموعه مقاله: گردآورنده غلام حیدری (انتشارات به نگار )، ص.۱۹۲ جعفری، مرضیه (آبان ۱۳۸۹)، گزارش نمایش و بحث درباره مستند «گفتگو در مه – مقدسیان » سایت انسانشناسی و فرهنگ.
جعفری، مرضیه (۱۳۸۹)، گزارش نمایش مکرمه ، خاطرات ورؤیاها ( ابراهیم مختاری )و سخنرانی سارا شریعتی در دانشکده علوم اجتماعی ( سایت انسانشناسی و فرهنگ )
جعفری، مرضیه (بهمن ۱۳۹۰)، فرشته‌ای روی شانه راست من، ساخته آزاده بیزارگیتی (سایت انسانشناسی و فرهنگ، بررسی بینارشته ای)
جعفری، مرضیه (۱۳۸۹)، کاریز تداوم حیات، ساخته محمدرضا مقدسیان (سایت انسانشناسی و فرهنگ)
جمادی،سیاوش (۱۳۹۰)، فلسفه و ادبیات در شهر به یکدیگر نزدیک می‌شوند، کتاب انسان سینما و شهر، مجموعه گفتگوهای علیرضا قاسم‌خان، تهران، روزنه.
حاتمی، سپیده (فروردین اردیبهشت ۱۳۸۷)، مردم‌نگاری عرصه‌ای مبتکرانه در فیلمسازی معاصر، نشریه فرهنگ و هنر، آینه خیال شماره ۶ ، ( موجود در پایگاه مجلات تخصصی)، گزارش شب ژان روش.
حیدری، غلام، نگا. بهارلو، عباس.
حسینی، محمدرضا (۱۳۸۶)، و کشتی به راهش ادامه میدهد… فیلمها و نامهای آشنای سینمای مستند ایران (کتاب روایتهای مستند، مقالاتی درباره سینمای مستند ایران و جهان زیر نظر رضا درستکار ) ص ۲۸۱ تا۲۹۷.
خاشعی، رضا (۱۳۹۱)، جای خالی مستندهای مردمشناسی در قاب تلویزیون، سایت انسانشناسی و فرهنگ، این مقاله در نشریه «افق رسانه» (نشریه علمی ترویجی در زمینه مدیریت رسانه)، شماره ۹۴، ویژه تابستان ۱۳۹۱، صص۲۲ تا ۳۷ به چاپ رسیده و برای بازنشر به سایت «انسانشناسی و فرهنگ» ارسال شد.
خالقی، گلناز (۱۳۹۱)، مردانی با گوشهای شکسته، ساخته نیما شایقی (سایت انسانشناسی و فرهنگ)
خسروی، شهرام (بهار و تابستان۱۳۸۰)، مردم باد، نشریه انسانشناسی (مرکز نشر دانشگاهی) ص۱۳۸ تا۱۳۹.
خضری، فاطمه ( ۹ دی ۱۳۸۷)، فیلم مرمنگارانه روش علمی زیبا‌شناختی، سایت انسانشناسی و فرهنگ.
دانش، مهرزاد (۱۳۸۶)، سلبها و ایجابها – نقد و سینما و آوینی و دیگران ( کتاب روایتهای مستند، مقالاتی درباره سینمای مستند ایران و جهان زیر نظر رضا درستکار) صص ۷۳ تا۸۷.
دباشی، حمید (۱۳۸۶)، مروری بر عکسهای انقلاب و جنگ بهمن جلالی، کتاب راهنمای همایش انسانشناسی تصویری، انتشارات مؤسسه توسعه هنرهای تجسمی و سینما تک ( ص۱۶).
درستکار، رضا (۱۳۸۶)، در آستانه یک دوره طلایی دیگر، آمار و برخی فیلمهای نخستین جشنواره برترین مستندهای سال (کتاب روایتهای مستند، مقالاتی درباره سینمای مستند ایران و جهان زیر نظر رضا درستکار ) صص ۲۵ تا۴۸.
دقتی نجد، محمد صادق (بهار۱۳۸۳)، پیشگامان ساخت فیلمهای مردم‌نگاری در جهان (فصلنامه فرهنگ مردم ایران) فرهنگ مردم ایران و جهان، صص ۱۳۲تا ۱۴۲، نگا. ضیائی، عباس.
توضیح عکس: محمدصادق دقتی و بابا عیسی بابازار سلخ و نگا. ضیایی، عباس.
دقتی نجد، محمدصادق (مرداد ۱۳۸۳)، سینما از دیدگاه مردمشناسی، دوهفته‌نامه فرهنگ و پژوهش، شماره ۱۵۷ ص ۲۶.
دقتی نجد، محمدصادق (آبان ۱۳۸۷)، نگاهی به انسانشناسی تصویری در حاشیه جشنواره سینما حقیقت، سایت انسانشناسی و فرهنگ.
دوران، بهزاد (بهمن ۱۳۸۷)، سلسله پر پیچ و تاب نشانه‌ها (نگاهی به مستند دماغ به سبک ایرانی، ساخته مهرداد اسکویی) سایت انسانشناسی و فرهنگ.
دوستانی، شیوا (؟)، پایاننامه «نگرش بر سینمای مردم‌نگاری» دانشکده سینما و تئاتر دانشگاه هنر.
دوفرانس، کلودین (۱۹۸۹)، سینمای اتنوگرافیک، از کتاب درآمدی بر انسانشناسی تصویری و فیلم اتنوگرافیک، مجموعه مقالات، تهران، نشر نی (۱۳۸۷) ص ۱۲۹ تا ۱۳۲.
رابی، جی (۱۹۹۶)، انسانشناسی تصویری، ترجمه محمد تهامی‌نژاد به نقل از دانشنامه انسانشناسی فرهنگی (منتشر شده در سایت انسانشناسی و فرهنگ، فروردین ۱۳۸۷).
راستانی، محسن (۱۳۸۶)، کتاب راهنمای همایش انسانشناسی تصویری، انتشارات مؤسسه توسعه هنرهای تجسمی و سینما تک ( ص۲۲).
راستین، شادمهر ( پائیز۱۳۸۵)، سندسازی در رسانه دیجیتالی، فصلنامه سینمایی فارابی، سینمای مستند ایران، شماره ۵۹- ۶۰ ص ۳۲۴ تا۳۲۸.
راستین، شادمهر ( پائیز۱۳۸۶)، بررسی سه فیلم مستند ابراهیم مختاری [ملاخدیجه و بچه‌هایش، مکرمه خاطرات و رؤیاها و زینت یک روز بخصوص] کتاب حقیقت سینما و سینما حقیقت (مجموعه مقاله به اهتمام زاون قوکاسیان، نشر مرکز گسترش سینمای مستند) ص۱۳۰ تا ۱۳۷.
راعی، مجتبی ( تابستان ۱۳۷۵)، کاربرد دین در سینما (نقد سینما)
رسترپو، الویا (آبان ۱۳۸۵)، یادی از نادر افشار نادری، از کتاب درآمدی بر انسانشناسی تصویری و فیلم اتنوگرافیک، مجموعه مقالات، تهران، نشر نی (۱۳۸۷) ص ۳۲۱ تا ۳۲۵.
رفیعا، بزرگمهر (۱۳۷۵)، سینمای مستقیم، فارابی، فصلنامه تحقیقاتی در زمینه سینما، سردبیر مسعود ترقی‌جاه، شماره مسلسل ۲۵، ویژه سینمای مستند ص۱۴۳.
رکوعی، فاطمه (مرداد ۱۳۸۷)، گفتگو با مهرداد اسکویی، سایت میراث فردا.
رکوعی، فاطمه (۱۳۸۹)، گفتگو با ورهرام، فرهاد: «در ایران فیلم مردمشناسی نداریم» . (سایت میراث فردا) تفاوت میان مردمشناسی و مردم‌نگاری: یعنی فیلم مردمشناسی باید وارد مقوله‌ی تحلیل شود. ولی فیلم مردم‌نگاری دقیقاً ضبط درست یک اتفاق است، حالا در هر زمینه ای. مثلا یک مراسم یا حتی یک صنایع دستی. خانواده‌ای در جایی زندگی می‌کنند، این خانواده دام دارند، بافندگی هم می‌کنند و …. خب، وظیفه‌ی من این است که جغرافیای اینجا را مشخص کنم، بعد دام اینها را می‌بینم، چیدن پشم، قیچیهایی که پشم را با آن می‌چینند، بعد نخ و رنگرزی آن و بعد چله کشی و بافت و حتی اینکه آن را کجا می‌فروشند و …. ولی فیلم مردمشناسی وارد روابط درون گروهی و خویشاوندی و مسائلی از این قبیل میشود. مسائل تقسیم کار و بسیاری از مسائلی که در فیلم مردم‌نگاری نیست و مثلا ممکن است نمونه‌های کوچک‌تری از اینها بگیرد و احتیاج به تحلیل ندارد ولی با این همه، ضوابط علمی خودش را دارد. مثل نوشتن یک مونوگرافی. فیلم مردمشناسی به تحقیقی علمی نیاز دارد که در دانشگاه‌ها کاربرد داشته باشد یا یک تئوری را بیان کند. در فیلم مردم‌نگاری احتیاجی نیست که شما تئوریهای مردم‌نگاری را مطرح کنید. ویژگیهای تحقیقی خودش را هم دارد با اختلاف بسیار کم! ولی وقتی شما می‌روی درباره‌ی ساختار ایلی تحقیق می‌کنی، وارد مقوله‌ی تاریخی می‌شوی و بعد وارد مقوله اجتماع می‌شوی؛ باید تحلیل کنید که ساختار چیست و چه نتیجه‌ای می‌خواهید از این ساختار بگیرید. مثلا این هرم قدرت چه کارکردی دارد؟ آیا این همه قدرت هنوز کارکرد دارد یا ندارد؟ در فیلم علف، شما ساختار هرم قدرت را می‌بینید، اصلا کارگردان متوجه این قضیه نبوده، چون کارش این نبوده است. ولی شما به عنوان یک منبع مردمشناسی از آن استفاده می‌کنید.
روش، ژان (۱۹۶۴)، فیلم اتنوگرافیک، از کتاب درآمدی بر انسانشناسی تصویری و فیلم اتنوگرافیک، مجموعه مقالات، گردآوری و ترجمه ناصر فکوهی ، تهران، نشر نی (۱۳۸۷).
روش، ژان (؟)، زندگی یک سینماگر انسان‌شناس، از کتاب درآمدی بر انسانشناسی تصویری و فیلم اتنوگرافیک، مجموعه مقالات، گردآوری و ترجمه ناصر فکوهی، تهران، نشر نی (۱۳۸۷) ص۵۰ تا ۶۴.
روش، ژان (؟)، پنجاه و چهار سال بدون سه‌پایه، مصاحبه ژان روش با ژان کولن، از کتاب درآمدی بر انسانشناسی تصویری و فیلم اتنوگرافیک، مجموعه مقالات، گردآوری و ترجمه ناصر فکوهی، تهران، نشر نی (۱۳۸۷)، صص ۶۵ تا ۷۸.
روش، ژان (۱۹۶۵)، گفتگوی ژان روش و عثمان سمبنه: نگاهتان به ما مثل حشرات است، ترجمه مازیار عطاریه، سایت انسانشناسی و فرهنگ.
رهبری (۱۸/۱۲/۱۳۹۱)، انسانشناسی تصویری، هسته علمی مردمشناسی دانشگاه مازندران.
ریاضی، ابوالحسن (۱۳۹۰)، انسان، موجودی «شهری شده»، کتاب انسان، سینما و شهر، مجموعه گفتگوهای علیرضا قاسم‌خان، تهران، روزنه، صص ۱۸۹تا ۲۰۵.
زندی، ندا (۱۳۹۱)، بیماری دوشن و ناآگاهی و غفلت اجتماعی (کارگردان دوشن: شیوا مدرس‌زاده – یک بررسی میان‌رشته‌ای. انسانشناسی پزشکی) (سایت انسانشناسی و فرهنگ)
سادول، ژرژ (مهرماه ۱۳۴۵)، ژان روش و سینما حقیقت، ترجمه کامران شیردل، مجله نگین، شماره ۱۷.
سادول، ژرژ ( آذر ماه ۱۳۴۵)، از ژیگا وروف تا ژان روش، ترجمه کامران شیردل، مجله نگین، شماره ۱۹.
ساسانی، فرهاد (۱۳۹۰)، انسان زیر سلطه دست‌ساخته‌های خویش است، کتاب انسان، سینما و شهر، مجموعه گفتگوهای علیرضا قاسم‌خان، تهران، روزنه، ص۸۳.
سپهرفر، حسن (بهمن ۱۳۹۰)، اهمیت استفاده از فیلم مستند در پژوهشهای انسان‌شناختی، سایت انسانشناسی و فرهنگ.
سجودی، فرزان (۱۳۹۰): فرهنگ محصول تلاش انسان، برای تغییر جهان، کتاب انسان، سینما و شهر، مجموعه گفتگوهای علیرضا قاسم‌خان، تهران، روزنه. وقتی پای سه عنصر انسان، سینما و شهر به میان می‌آید، گریزی از نشانه‌شناسی اجتماعی و فرهنگی نیست… هر سه اینها در واقع عواملی هستند که هم فرهنگ سازند و هم ارتباط تنگاتنگ با تغیر فرماسیونهای اجتماعی دارند… فرهنگ شبکه پیچیده نظامها، رمزگانها و روابط بینامتنی است. در نتیجه نشانه‌شناسی فرهنگی هم حتمأ متن را بررسی خواهد کرد زیرا چیزی جز متن را نمی‌توان بررسی کرد. یک شهر از دید یک نشانه‌شناس یک متن است. .. ما در زندگی امروزه شهری مرتبأ در حال خوانش نشانه‌ها هستیم (ص۶۲) سینما خودش به عنوان یک ساختمان و یک مکان به یک نشانه بارز زندگی شهری تبدل شد. [امروزه که سینما شگفتی فن‌آوریش را از دست داده برای بچه‌ای که به سینما می‌رود] مهمترین دلیل وی برای رفتن به سینما و دیدن فیلمها میل به دیدن دیگری است (ص۷۳) بزرگترین ویژگی سینما دو نکته است یکی دیدن زندگی دیگران… و دوم قصه است (ص۷۸).
سید ابوالقاسمی، مهیار (پائیز و زمستان ۱۳۸۲)، علف (۱۹۲۵) فیلم اتنوگرافیک ارنست شوتساک و مریان سی کوپر، نامه انسانشناسی، دوره اول، شماره چهارم، سردبیر ناصر فکوهی، ص ۲۲۷ تا۲۳۰ (ابوالقاسمی کارشناس ارشد انسانشناسی بود.)
سهیلی، حمید (بهار ۱۳۸۴)، مستند افسانه‌ها، گفتگوکننده: پیام مستوفی، درباره مستندسازی از فرهنگ سرزمین، نامه فرهنگ و هنر اصفهان، ویژه سومین جشنواره فیلم کوتاه اصفهان ص ۱۷۹ تا ۱۸۰.
سینا، محمد ( بهار و تابستان ۱۳۸۵)، مروری بر چشم‌انداز سینمای مستند ایران، فصلنامه سینمایی فارابی، شماره ۵۹ و۶۰
سینایی، خسرو (۱۳۶۲)، مرثیه گمشده هنوز گمشده است، سینما آئینه زمان، زیر نظر شهاب‌الدین عادل، صص ۲۰- ۱۴.
سینایی، خسرو (۱۳۷۵)، فیلم مستند، داروی تلخ نیست (گفتگو )، فارابی، فصلنامه تحقیقاتی در زمینه سینما ،سردبیر مسعود ترقی‌جاه، شماره مسلسل ،۲۵ ویژه سینمای مستند، ص ۸۶.
شادان، مینا (۱۳۸۳) ،نگاهی به سینمای مهاجرت، کتاب ماه هنر، شماره ویژه فیلم و فرهنگ، صص ۱۴۸ تا ۱۵۰.
شکری، سیف‌الله، غرنویان، منیژه، جلیلوند، حامد، کلجه‌ای، حامد، تهامی‌نژاد، محمد (فروردین ۱۳۹۲)، چنگ کاسه‌ای چغامیش، تجربه نقد جمعی: به مناسبت نوروز به لحن بربط و چنگ و چغانه و طنبور، سایت انسانشناسی و فرهنگ.
شهبازی، رامتین (مرداد ۱۳۸۷)، نگاهى به مستندشکار شیر با تیر و کمان ژان روش، انسانشناسی و فرهنگ. شهبازی، رامتین (۱۳۸۷)، نگاهى به مستند «از پس برقع »، تهیه‌کننده، نویسنده و کارگردان: مهرداد اسکویى، ایران، ۱۳۸۳، انسانشناسی و فرهنگ.
شهشانی، سهیلا، نگا. میرشمس شهشهانی، سهیلا.
شیردل، کامران (۱۳۴۵)، ترجمه مقاله سینما حقیقت، مجله نگین، نگا. سادول، ژرژ.
شیخ مهدی، علی (۱۳۸۳)، ستاره سینما، تحلیلی بر نقش ستارگان در فیلمهای مردم‌پسند، کتاب ماه هنر، شماره ویژه فیلم و فرهنگ، به سردبیری علی شیخ مهدی، ص۱۵۲ تا۱۶۵.
صافاریان، روبرت ( ۱۳۸۷)، مصاحبه در فیلم مستند (حقیقت در قاب مستند، مجموعه مقالات درباره سینمای مستند به اهتمام اسماعیل میهن‌دوست ص ۲۴۵) انتشارات مرکز گسترش سینمای مستند.
صفایی‌پور، امیر (بهار ۱۳۸۴)، عروسی جمعی، بدویت و زیبایی [ساخته سعید منافی] نامه فرهنگ و هنر اصفهان، ویژه سومین جشنواره فیلم کوتاه اصفهان ص ۱۷۹ تا ۱۸۰.
صفی‌نژاد، جواد (۱۳ تیر ۱۳۹۰)، روزنگاری سالهای دور (درباره مرحوم دکتر نادر افشار نادری) روزنامه شرق.
ضابطی جهرمی، احمد (۱۳۷۵)، فیلم مستند انسانی‌ترین نوع فیلم است، فارابی، فصلنامه تحقیقاتی در زمینه سینما، سردبیر مسعود ترقی‌جاه، شماره مسلسل ۲۵، ویژه سینمای مستند، ص۱۱.
ضیائی، عباس (اسفند۱۳۹۰)، گفتگو با صادق دقتی: چالشهای نظری و عملی در فیلم اتنوگرافیک، سایت میراث فردا.
ضیائی: شما در فیلم خودتان هم که درباره ترکمن‌هاست با یک فیلمساز همکاری می‌کردید؟ آیا به نتیجه خوبی دست نیافتید؟ و آیا این روند در غرب وجود دارد؟
دقّتی: در غرب ابتدا این گونه نبوده و تمام کسانی که فیلم مردمشناسی کار کرده‌اند به غیر از آن‌هایی که بر حسب تصادف و علاقه به این حوزه روی آورده‌اند، بقیه اکثراً مردم‌شناس بودند مثل ژان روش، گاردنر، مارشال، مارگاریت مید، ساندال،هایدر و … و اینها به کار گروهی اعتقاد نداشتند. من خودم شخصاً معتقدم کار تا جایی که ممکن است ساده و با یک دوربین و نهایتاً در جایی که نیاز هست با دو دوربین تصویر‌برداری شود و این که اکنون در جهان برخی فیلمسازان با مردم‌شناسان تعامل می‌کنند، باید در مورد شیوه تعامل و همکاری یافته‌های خود را بیان کنند و تجربیاتشان را انتقال دهند. آنها تجربه کرده‌اند نظر خودشان را می‌گویند و ما هم تجربه می‌کنیم نظر خودمان را می‌گوییم. اجازه دهید که این فضا ایجاد شود و ما در کشورمان کار کنیم و تجربیاتمان را انتقال دهیم.در کار مشترکی که من با یک فیلمساز داشتم روابط کاملاً دوستانه‌ای برقرار بود. اما فاصله بین ما اختلاف دیدگاه و روش بود. هر چند سعی می‌کردیم با بحث و گفتگو فاصله را به هم نزدیک کنیم، اما دو عامل می‌توانست دوستان را به فضای مردمشناسی نزدیک کند. نخست انگیزه و علاقه یک هنرمند سینماگر برای ورود به حوزه مردمشناسی و رویکرد واقع‌گرایانه و آکادمیک در برخورد با موضوعات فیلم که تا حدود زیادی او را از دنیای هنر و پردازش‌های ذهنی و خلاقیت هنری دور می‌کند که عموماً مورد علاقه هنرمندان نیست و دوم شناخت و تجربه کافی از حوزه مردمشناسی.
من اعتقاد دارم هم سینماگر و هم مردم‌شناس باید وارد این حوزه شوند و دانش گروه دیگر را بیاموزند. اجازه دهید سینمای مردمشناسی را یک حوزه مستقل بنامیم که نه سینماست و نه مردمشناسی و باید افراد خودش را تربیت کند؛ یک حوزه میان رشته‌ای که باید به یک رشته مستقل تبدیل شود.
طالب‌زاده، نادر (۱۳۷۵)، مستندساز نباید چیزی را تحمیل کند، [بخشی از مستندسازی دفاع از حقیقت است] (گفتگو) فارابی، فصلنامه تحقیقاتی در زمینه سینما، سردبیر مسعود ترقی‌جاه، شماره مسلسل ۲۵، ویژه سینمای مستند ص ۷۸.
طهماسب، محمدرضا (آذر ۱۳۸۶)،جستاری در نخستین عکسهای انسان‌شناسانه در سرآغاز عکاسی ایران، کتاب راهنمای همایش انسانشناسی تصویری، انتشارات مؤسسه توسعه هنرهای تجسمی و سینما تک(ص۱۶).
عادل، شهاب الدین (۱۳۶۲)، فیلمی درباره انقلاب فرهنگی در چین [درباره فیلمهای یوریس ایونس] سینما آئینه زمان (مجموعه مقاله) انشارات هدف، زیر نظر شهاب‌الدین عادل.
عادل، شهاب‌الدین (۱۳۷۵) ساختمان دراماتیک در فیلم مستند، فارابی، فصلنامه تحقیقاتی در زمینه سینما، سردبیر مسعود ترقی‌جاه، شماره مسلسل ۲۵، ویژه سینمای مستند، ص۱۵۷.
عادل، شهاب‌الدین (۱۳۸۳)، تک‌نگاشت و فیلمهای مردمشناسی ایران، کتاب ماه هنر، شماره ویژه فیلم و فرهنگ، صص ۲۸ تا ۳۳.
عدل، دکتر شهریار (۱۳۷۹)، آشنایی با سینما و نخستین گامها در فیلمبرداری و فیلمسازی در ایران تقدیم به فرخ غفاری و جمال امید) فارسی و انگلیسی (فصلنامه طاووس، شماره‌های ۵و۶) صص۵۶ تا ۱۲۲.
عرب یارمحمدی، مهدی (مهرماه ۱۳۸۶)، ما خود آیین را اجرا کردیم، تجربه‌ای در نگارش فیلمنامه مستند (گفتگو درباره فیلم عروس آب در روستای مجن شاهرود) مجله فیلم. رسم‌های منطقه مجن غالباً منسوخ شده و اجرا نمی‌شود، به جز یکی دو مورد. یکی از آن آداب باران‌خواهی بود. تمام رسوم را از طریق تحقیقات میدانی جمع کردیم… پرآبی آن منطقه که آب شاهرود را تأمین می‌کند، مرا کنجکاو کرد که روی آداب باران‌خواهی تمرکز کنم. اول خود آب را بررسی کردیم؛ تقسیم‌بندی‌ها، قنات‌ها، منابع آب و… آخرین خشکسالی منطقه مجن ۱۵ سال پیش بود. آدم‌های زیادی هنوز بودند که از انجام آخرین بار مراسم آداب باران‌خواهی برایمان بگویند. همان‌ها به ما گفتند که این آداب ترتیبی و مراحلی دارد که منقطع انجام میشد و در پایان هر مرحله انتظار می‌کشند تا باران بیاید. مرحله اول پختن آش نذری بود، اگر باران نمی‌آمد، شستن منبر پیر، اگر باز باران نمی‌آمد وارد مرحله بعدی می‌شدند و نماز باران می‌خواندند و گاو قربانی می‌کردند… ماجرای ۱۵ سال پیش تا قربانی گاو رفته بود و باران آمده بود، ولی ما هنوز اطلاعاتی داشتیم که نمی‌دانستیم کجای سلسله‌مراتب مراسم آداب باران‌خواهی قرار می‌گیرد. بعد از این ما با پیرمرد بسیار کهنسالی برخوردیم که از دل خاطرات او متوجه توالی و ترکیب باقی اطلاعاتمان شدیم. اما نکته‌ای که در سخن آن پیرمرد نظر مرا جلب کرد و دریافتم که این می‌تواند نقطه پیدا شدن پایان فیلمنامه کار مستند من باشد، اشاره به شکل آخرین مرحله مراسم باران‌خواهی است. یعنی به عقد رود درآوردن یک پیرزن بیوه. پیشتر شنیده بودم در زاهدان مشابه این رسم اما با تفاوتی مشخص وجود دارد؛ یعنی دختر جوان باکره‌ای را به قصد به آب نشستن چاه به عقد چاه درآوردن. تفاوت این دو رسم توجه مرا جلب کرد و نکته این بود که در منطقه مجن طلب کسانی که آب می‌خواهند جوشیدن چشمه و جاری شدن آب در رود است. جزئیات این رسم این گونه بود که بر اساس یک قرعه‌کشی پیرزن بیوه‌ای را برای به عقد درآمدن انتخاب می‌کردند و بعد او را مانند یک عروس به سوی رود می‌فرستادند و پیر عاقدی او را به عقد رود درمی‌آورد و بعد او را با رود تنها می‌گذاشتند تا رود جاری شود و از اینجا به بعد تنها انتظار است و بس. این آخرین مرحله گزارش شده‌ای است که در آداب باران‌خواهی و طلب آب طالبین به آب رسیده‌اند. مرحله بعدی تحقیقات تکمیلی ما که با کمک و مشورت خانم سهیلا جبری انجام شد، پیدا شدن روایت و دراماتیزه کردن کار بود. ما در این مرحله جزئیات ریزتر را گردآوری کردیم و به آنها سامانی روایت‌مند دادیم. در این مرحله از تمام لوکیشن‌های مناسب عکس گرفتیم و جای آنها را بر اساس فیلمنامه و دکوپاژ و استوری‌بورد مرتب کردیم. در پایان این مراحل همه داشته‌هایمان را با آقای فرهاد ورهرام چک کردیم که مشاور من در این کار بود… ما تا حد امکان، آیین و رسم را همانند خودِ رسم و آیین اجرا کردیم… نکته جالب برایمان این بود که در پایان فیلمبرداری باران آمد…
علی آبادی، تقی (تیرماه ۱۳۱۹)، قرن نوزدهم و پیدایش علم مردمشناسی [بحث درباره موزه مردمشناسی در ایران که دارای مجموعه‌ای عکس از لباس های مردم ایران است. نامه ماهانه ایران امروز، دارنده امتیاز: محمد حجازی، صص ۲۳ تا ۳۰.
علیپور، مهتاب (۱۳۸۳)، سفرنامه برادران امیدوار، گفتگو با عیسی امیدوار، کتاب ماه هنر، شماره ویژه فیلم و فرهنگ، صص۱۰۶ تا۱۱۰.
عناصری، دکتر جابر (۱۳۶۸)، مردمشناسی و روانشناسی هنر، تهران انتشارات اسپرک.
غزنویان، زهرا (منیژه) ( ۲ردیبهشت ۱۳۹۱)، «کاریز»:فراخوانی برای توجه به قنات «شفیع‌آباد» (سایت انسانشناسی و فرهنگ، صفحه مستند ) کاریز: ساخته محمدرضا مقدسیان است.
غزنویان، زهرا (منیژه) ( ۵ تیر ۱۳۹۱)، اخلاق در انسانشناسی؛ نگاهی به مستند جای خالی آقا یا خانم ب ( ساخته فیما امامی و رضا دریانوش، سایت انسانشناسی و فرهنگ، صفحه مستند)
غزنویان، زهرا (منیژه) (بهمن۱۳۹۱)، برادر جان بیا بریم از خونمون، نگاهی به مستند چه سرسبز بود دره ما (سایت انسانشناسی و فرهنگ، صفحه مستند)
غزنویان، زهرا (منیژه) (۱۳۹۱)، آقایان پرنده؛ مستندی از ذهنهای مهاجر، سایت انسانشناسی و فرهنگ.
غفاری، حسن (۱۳۸۶)، شروع فوتودراما زن و مرد عشایری دوش به دوش، کتاب راهنمای همایش انسانشناسی تصویری، انتشارا ت مؤسسه توسعه هنرهای تجسمی‌و سینما تک ( ص۲۶)
غفوری، محسن، بررسی مستندهای ساخته شده در مورد زرتشتیان در ایران (با تاکید بر قوم‌نگاری)، دانشکده صدا و سیما.
غنی‌آبادی، مجید (۱۳۹۱)، میشل لیریس، مردم‌نگار سوررئال: http://farhangema.persianblog.ir/post/45/
غنی‌آبادی، مجید (۱۳۹۱)، تاریخچه فیلم مردم‌نگاری: http://farhangema.persianblog.ir/post/45/
فاصلی، غلامعباس ( ۱۳۸۶)، نگاهی رو به اعتلا یا رفتن به سوی قهقرا، سینمای مستند ایران و تکنولوژی (برای سید ابراهیم اصغرزاده ( کتاب روایتهای مستند، مقالاتی در باره سینمای مستند ایران و جهان، زیر نظر رضا درستکار)، صص۹۹ تا ۱۱۰.
فاضلی، دکتر نعمت‌الله (پائیز و زمستان ۱۳۸۰)، مردم‌نگاری تماشای دختران فراری، نشریه انسانشناسی، سال اول، شماره ۲ ( صص ۱۲۰ تا ۱۲۳) و نامه پژوهش، پائیز ۱۳۸۲ شماره ۷.
فاضلی، دکتر نعمت‌الله ( ۱۴اسفند ۱۳۹۱)، بصری شدن فرهنگ ایرانی و چالشهای آن (بررسی تصویر و تصویرپردازی دیجیتال، با اشاره به پستمن و پرتاب شدن جامعه ایرانی به عصر بصری شدن بدون طی کامل عصر نوشتاری و کتاب‌خوانی ) نگاه شود به: http://www.farhangshenasi.ir/persian/node/933
فاضلی، نعمت‌الله (۱۴ اسفند)، عکاسی دیجیتال و دیداری شدن الگوی ارتباط در فرهنگ ایرانی [عکس به عنوان الگوی ارتباط. یعنی پذیریش الگوی ارتباط دیداری به عنوان مکمل ارتباط گفتاری. گسترش فرهنگ و ارتباط دیداری موجب تحول در نظام ارزشهای اجتماعی در فرهنگ ایرانی و بروز تحولاتی از جمله فردگرایی و دموکراتیزه شدن گردیده است].
فاضلی، دکتر نعمت‌الله، مدرنیته ایرانی و سینمای مستند سرآغاز عکاسی و سپس فیلمبرداری در ایران مصادف است با سرآغاز تکوین و توسعه مدرنیته ایرانی. پیوند دو سویه دارند. نگاه فرهنگ‌شناسی:
http://www.farhangshenasi.ir/persian/node/906
فدائیان، فرشاد (بهار ۱۳۸۴)، و آنچه ازدیده می‌گذرد، گفتگوکننده: احمد الهی، نامه فرهنگ و هنر اصفهان، ویژه سومین جشنواره فیلم کوتاه اصفهان، ص ص ۲۰۱ تا ۲۱۰ و نوشته‌ای از زاون قوکاسیان درباره فدائیان.
فرازمند، روزبه (۱۳۹۰)، مراسم زار به روایتِ عکسهای مهرداد اسکویی، مکان: روستای سَلَخ در جزیره قشم، زمان: پائیز ۱۳۸۳ به نقل از سایت انسانشناسی و فرهنگ. معمولاً اهالی جنوب هیچ غریبه‌ای را در مراسم زار راه نمی‌دهند مگر اینکه آن شخص را خودی یا خویشاوندِ خود بدانند. مهرداد اسکویی به واسطه رفت و آمد طولانی مدت در میان مردمان سَلَخ در جزیره قشم توانسته است به عنوان فردی خودی عکسهای زنده‌ای از یکی از مراسم زار بگیرد. در این سلسله عکسها بابازار عیسی مراسمی در خانه خودش برای جن‌زدگی یکی از بیماران برگزار کرده است. نوعِ باد بیمار طبق گفته مهرداد اسکویی بادِ سرخ است. او در اینباره می‌گوید: «طی این مراسم با همراهی ریتمهایِ سازهای کوبه‌ای بابا عیسی سعی در بیرون راندن بادِ سرخ از جسمِ بیمار را داشت. قریب به اتفاق حضار جاشوان (کارگران لِنچ) بودند که در آن میان سه جوان از طریق قایقهای تندرو به کار قاچاق اشتغال داشتند.» در این مراسم از مواد عطری، سازها و دهلهای جنوبی که ریشه‌ای افریقایی دارند استفاده شده است….
فکوهی، دکتر ناصر ، کاربرد فیلم اتنوگرافیک در پژوهشهای انسان‌شناختی،کتاب ماه هنر، شماره ویژه فیلم و فرهنگ، صص ۲۴ تا ۲۷.
فکوهی، دکتر ناصر (پائیز و زمستان ۱۳۸۲)، ژان روش انسان‌شناس- فیلمساز (نامه انسانشناسی، دوره اول، شماره ۴ سردبیرناصر فکوهی)، ص ص ۲۷۳ تا ۲۷۶.
فکوهی، دکتر ناصر (۲۰ اسفند۱۳۸۶)، تناقض روش (در مورد ژان روش) (شب ژان روش با حضور علی دهباشی، علی بلوکباشی، محمد تهامی‌نژاد، پیروز کلانتری، مهرداد اسکویی، ناصر فکوهی.)
فکوهی، دکتر ناصر (۱۳۸۷)، درآمدی بر انسانشناسی تصویری و فیلم اتنوگرافیک، محموعه مقاله فارسی و ترجمه، منبع‌شناسی جامع، نشر نی.
فکوهی، دکتر ناصر (۱۳۹۰)، انسان و شهر مفاهیمی کهن هستند. کتاب انسان، سینما و شهر، مجموعه گفتگوهای علیرضا قاسم‌خان، تهران، روزنه، ص ۱۰۵.
فکوهی، دکتر ناصر (۱۳۹۱)، جزوه ۲۰ صفحه‌ای، انسانشناسی و فرهنگ، به مناسبت دهمین سالگرد در گذشت پیر بوردیو – درباره مستند جامعه‌شناسی یک ورزش رزمی است، ساخته پیر کارل به نقل از کتاب «درسی در باره درس» ترجمه ناصر فکوهی، تهران، نشر نی، ۱۳۸۹ . ترجمه سناریو این فیلم ، تیرماه ۱۳۹۲ در سایت انسانشناسی و فرهنگ انتشار یافت (ترجمه‌ی سعیده بوغیری، زیر نظر ناصر فکوهی و با همکاری سعید بهجت ): جامعه شناسی واقعا یک هنر رزمی‌است زیرا امکان میدهد که انسانها با «سلطه نمادین» با تحمیل مقولات اندیشه با «اندیشه کاذب» مبارزه کنند. جامعه‌شناسی امکان میدهد که ما مانند براده‌های آهن در یک میدان مغناطیسی منفعل نباشیم ( ص۱۰).
فکوهی، دکتر ناصر (۱۳۹۱)، به یاد نادر افشار نادری، سازنده مستند زندگی ایل بهمئی، ویژه‌نامه نادر افشار نادری، روزنامه شرق، دوشنبه ۱۳ تیر ۱۳۹۰و سایت انسانشناسی و فرهنگ ( و با مقالاتی از همایون امامی و جواد صفی‌نژاد)
فکوهی، دکتر ناصر (۱۳۹۲) انسانشناسی تصویری: جهانی برای کشف کردن: درباره کتاب انسانشناسی تصویری گوردون گری سایت انسانشناسی وفرهنگ. نگا. تیموتی اش.
فلاهرتی، رابرت، نانوک را چگونه ساختم؟ ترجمه عبدالله تربیت، فصلنامه سینمایی فارابی، ویژه مستند دوره ۷، شماره ۱، صص ۲۳۱ تا۲۳۷ (نقل از نشریه سینما ۱۳۵۵)
فیاض، ابراهیم (۱۳۸۶)، روش‌شناسی انسانشناسی تصویری، کتاب راهنمای همایش انسانشناسی تصویری، انتشارات مؤسسه توسعه هنرهای تجسمی و سینما تک ( ص۱۶).
قادری، محسن (۱۳۸۷)، چهره‌های مستندساز (۱): جان مارشال، ( سایت انسانشناسی و فرهنگ)
قاسم‌خان، علیرضا (۱۳۸۷)، نگاهی کوتاه به تصویر شهر در فیلم مستند ایران (از آغاز تا ۱۳۵۷)، کتاب درآمدی بر انسانشناسی تصویری و فیلم اتنوگرافیک، نوشته دکتر ناصر فکوهی، نشر نی: «در یک نگاه کلی میتوان شهر را نماد رفاه دانست در این باره رفتار اجتماعی، معماری، روش اداره جامعه، هنر شهری و… همه مسائلی هستند که میتوان به آنها توجه کرد بخشی از سینمای مستند ایران نگاه خود را به جامعه غیر از جوامع روستایی ایران معطوف داشته و همراه با گسترش فضای شهر نشینی ورود به جوامع ابتدایی صنعتی، معضلات و مشکلات آن را مورد توجه قرار داده است» (ص۲۲۸)
قاسم‌خان، علیرضا (۱۳۸۳)، بنیان اسطوره‌ای گونه‌های فیلم، کتاب ماه هنر، شماره ویژه فیلم و فرهنگ، صص۱۱۲تا ۱۱۸.
قاسمی، ثریا (۱۳۸۳)، مترجم: معرفی چند کتاب سینمایی در زمینه انسانشناسی، فرهنگ و نقد فرهنگی، کتاب ماه هنر، شماره ویژه فیلم و فرهنگ، ص۱۶۶.
کاوه، علیرضا (فروردین ۱۳۸۲)، ظریف موجز ، دوست داشتنی (تاریخ سینمای ما و درباره اون شب که بارون اومد و دستیابی به موقعیت کمیک در سینمای مستند)، نشریه نقد سینما، شماره ،۳۷ ص ۵۴ تا ۵۷.
کتبی، مرتضی [۸] (۱۳۸۲)، نادر افشار نادری مردم‌شناس (۱۳۰۵ – ۱۳۵۸)، استاد کتبی در این مقاله مختصر از فیلمهای بلوط، عروسی در نقاره‌خانۀ بویر احمد سفلی، خرابه‌های دهدشت، مشک (بزکشی) و فیلم کوچ عشایر از دهدشت به تنگ بیرزا نام برده‌اند . صص ۲۲۱ تا ۲۲۳ ( نامه انسانشناسی، شماره سوم، بهار و تابستان۱۳۸۲، سردبیر: ناصر فکوهی)
کلانتری، پیروز، اسکویی، مهرداد و ثنائی، امیر حسین (مهر ۱۳۸۹)، گفتگو با محمدرضا مقدسیان، خوشبخت‌ترین مرد روی زمینم؛ چون فیلم مستند می‌سازم. (جزوه‌ای به مناسبت بزرگداشت آقای مقدسیان در انجمن مستندسازان سینمای ایران)
کلانتری، پیروز (آذرماه ۱۳۸۴)، با فاصله، یا درگیر با موضوع؟ (ماهنامه فیلم‌نگار، شماره ۳۹): در نگاهی معمول و عادت‌یافته، سینمای مستند رابطه فیلمساز با دنیای پیرامون و بیرون از خود فرض میشود و شخصیت، نگاه، تخیل و ذهنیت فیلمساز در این سینما پنهان انگاشته شده یا حتی مخل دنیای فیلم به حساب می‌آید. حدی و وجهی از واقعیت در این تصور نمود پیدا می‌کند. در هر حالت و نوعی از سینمای مستند، به هر حال واقعیت (که اغلب به نادرست تنها دنیای بیرون از وجود و ذهنیت تصور میشود) موضوع فیلم است، اما این گفته اصلاً به این معنی نیست که هر فیلم مستند نمایش و بیان واقعیت است (آن هم صرفاً واقعیت بیرون از ما). واقعیت می‌تواند از وجه ایجاد تردید در آن، نفی آن یا ایجاد این سؤال که «اصلاً واقعیت چیست؟» یا سؤال دیگر «آیا واقعیت دسترس‌پذیر است یا نه؟» هم موضوع یک اثر مستند قرار گیرد و آن اثر کماکان مستند باقی بماند. نمونه‌اش فیلم اون شب که بارون اومد کامران شیردل یا خط باریک آبی ارول موریس. در بسیاری از آثار مستند، فیلمساز نظاره‌گر، شاهد، گزارشگر، منتقد یا تحلیلگر واقعیت بوده و بر این معنی در فاصله با واقعیت یا شخصیت فیلم خود قرار می‌گیرد. (حتی اگر این فاصله گرفتن، در پی دوره‌ای از تحقیق و نزدیک شدن به موضوع برای شناخت آن، اتفاق بیفتد.) اما سینمای مستند برخلاف نگاه و تصور مألوف، انواع گوناگون و شیوه‌های متنوع نگاه و بیان دارد و در مسیر حرکت از یک مستند گزارشگر تا مستندی شخصیت محور، تجربی یا حدیث نفس‌گرا )فیلمسازی از خود!) فیلمساز می‌تواند با فاصله یا درگیر و نزدیک با موضوع فیلم خود حرکت کند…
کلانتری، پیروز (۱۳۸۶)، دیدن یا ندیدن مسئله این است، احوالات سینمای مستند جوانان امروز (کتاب روایتهای مستند، مقالاتی درباره سینمای مستند ایران وجهان، زیر نظر رضا درستکار)، صص۸۹- ۹۷.
کلانتری، پیروز (۲۰ اسفند ماه۱۳۸۶ )، شب ژان روش، شبهای بخارا.
کلانتری، پیروز (۱۳۹۰)، درباره تقوایی مستندساز (انسانشناسی و فرهنگ).
کوثری، مسعود (۱۳۸۶)، گرافیتی و فرهنگ اعتراض، کتاب راهنمای همایش انسانشناسی تصویری، انتشارات مؤسسه توسعه هنرهای تجسمی و سینما، تک (ص ۴۰)
کولن، ژان پیر [پل] (۱۹۹۲)، به سوی آزادسازی سبک مستند، از کتاب درآمدی بر انسانشناسی تصویری و فیلم اتنوگرافیک، مجموعه مقالات، گردآوری و ترجمه ناصر فکوهی، تهران، نشر نی (۱۳۸۷) ص۱۶۱ تا۱۷۴. در نگاه برخی مشخصه فیلم اتنوگرافیک که تضاد آن را با تمام دیگر سبکهای سینمایی نیز نشان میدهد، در آن است که در این فیلم با نوعی مشاهده خنثی و به دور از هر گونه داوری روبرو هستیم. در این چشم‌اند از ابزارهای صوتی – تصویری صرفأ به مصرف ارائه داده‌ها، ایجاد مواد پایه می‌رسند که خود شرایط را بری انجام فعالیت بعدی یعنی استدلال و تبیین فرضیه و نظریه آماده می‌کنند… فیلمهای انسان‌شناسان با فدا کردن شکل – فیلمهای سینماگران با قربانی کردن محتوا حقیقی بودن یکی از ارزشهای برجسته سینمای اتنوگرافیک بوده و هست (ص۱۶۸) انسان‌شناسها به شدت شیفته پراکندگی و جنبه اضطراری در حفظ میراث فرهنگ مورد تهدید بوده است (۱۶۹).
کیانی، معصومه (۱۳۸۸)، گفتگو با کریستیان برومبرژه: درباره مستندهای انسانشناسی، (در سایتهای انسانشناسی و فرهنگ، رای‌بن مستند، میراث فردا) «آقای مختاری» یکی از بهترین مستندسازان ایرانی هستند و فیلم «زعفران» او از بهترین نمونه‌ها است. این فیلم یک داستان دارد، داستان یک خانواده. فیلم خوب باید سناریو داشته باشد، هیجانات شخصیت‌ها را نشان دهد، حرکات آنها را، حالت چهره‌ی آنها را، چیزی که نوشتار نمی‌تواند از عهده‌ی آن برآید. فیلم خوب باید در عین حال معنا و مفهوم حرکات و اعمالی را که نشان داده میشود برساند، البته بدون موسیقی عجیب و غریب کشورهای دوردست».
گاری، تیری (۱۹۹۲)، چشم‌اند ازهای فیلم مستند، از کتاب درآمدی بر انسانشناسی تصویری و فیلم اتنوگرافیک، مجموعه مقالات، گردآوری و ترجمه ناصر فکوهی، تهران، نشر نی (۱۳۸۷)، صص ۱۸۶ تا ۱۹۵.
گریم شاو، آنا (۱۳۸۳)، چشم در آستانه: انسانشناسی، فیلم و کاوش درون – مترجم حمید قربانی، کتاب ماه هنر، شماره ویژه فیلم و فرهنگ، صص۴۴ تا ۵۴.
گینزبورگ، فی (۱۹۹۲)، نقش منحصر بفرد تلویزیون، از کتاب درآمدی بر انسانشناسی تصویری و فیلم اتنوگرافیک، مجموعه مقالات، گردآوری و ترجمه ناصر فکوهی، تهران، نشر نی (۱۳۸۷)، صص۱۸۰ تا ۱۸۵/
لباسچی، عسل (۱۳۸۶)، تیپ‌شناسی قهرمان در فیلم فارسی، کتاب راهنمای همایش انسانشناسی تصویری، انتشارات مؤسسه توسعه هنرهای تجسمی و سینما تک ( ص۱۶).
لشگری، ثریا (۵ تیر۱۳۹۲)، گفتگو با امیر شکرگزار، تصویربردار گروه بازنگری «پروژهی درمانگران بومی سواحل و جزایر جنوبی ایران»، سایت میراث فردا، اولین مؤسسه خصوصی مردمشناسی در ایران. «این پروژه که از سال ۱۳۸۸ آغاز گردید، در چهار فاز مطالعاتی درمان‌های آیینی و بومی سواحل و جزایر جنوبی ایران را در چهار استان جنوبی کشور مورد مطالعه قرار میدهد که تا کنون فاز اول مطالعاتی آن به مرحله اجرا درآمده است و یکی از مهمترین پروژه‌های قوم‌شناسی کشور می‌باشد.» امیر شکرگزار: “من سه سال در پروژه کوچگران تالش با موسسه همکاری داشتم. «در کل باید بگویم که درمانگران با دوربین، احساس راحتی نداشتند و تحمل آن برایشان سخت و دشوار بود.»
لشگری، ثریا (اردیبهشت و خرداد ۱۳۹۲)، در جستجوی فرهنگ مردم، مرکز فولکلور ایران، گفتگو با مدیر بخش فرهنگ مردم رادیو (دکتر مصطفی خلعتبری لیماکی) و سردبیر برنامهی رادیویی آن (خانم زهرا میرزایی )
سایت میراث فردا: برنامه رادیوئی «فرهنگ مردم» و تلاش‌های ارزشمند مرحوم انجوی شیرازی در طول سالهای ۵۷ ـ ۱۳۴۱، رخدادی نیست که به سادگی از خاطره دوستداران فرهنگ عامه و اساتید و پژوهشگران ایرانی زدوده شود. تلاش‌های بی‌وقفه‌ی این شخصیت فرهنگی و ادبی کشور و همکاران او همچون احمد وکیلیان، حسن پناهیان، محمود ظریفیان و برخی دیگر در طول ۱۶ سال، نخست در رادیو ایران که منجر به تشکیل نهاد «فرهنگ مردم» در آن مرکز رادیویی شد و با استقلال این نهاد از اواخر دهه‌ی چهل، برنامه‌های تلویزیونی نیز به آن افزوده شد، حدود ۴۰۰۰ نفر از مردم مناطق مختلف ایران را جهت همکاری افتخاری با برنامه‌های این مرکز بسیج نمود. این گروه از پژوهشگران بومی‌که نخست «پیشه‌ور» و بعدها «فرهنگ‌یار» نامیده شدند، با فراگیری شیوه‌های گردآوری اطلاعات، آثار ارزشمندی را در قالب گزارشات مکتوب، اسناد، نسخ خطی، اشیای مادی، کاست‌های صوتی و …، به نهاد فرهنگ مردم ارسال نموده و به تقویت هرچه بیشتر برنامه‌های آن کمک کردند. روابط متقابل همکاران فرهنگ مردم و پیشه‌وران که پیوسته در مکاتبه و تماس بودند، دستاورد بزرگی را به جامعه فرهنگی ایران ارمغان آورد و موجب شکل‌گیری بزرگترین نهاد فولکلوریک ایران شد. آگاه‌سازی مردم از فرهنگ و آداب و رسوم مناطق مختلف، شکل‌گیری بزرگترین آرشیو و موزه‌ی فرهنگ مادی و معنوی اقوام ایرانی و تهیه برخی کتب و مقالات از دستاوردهای ملموس این نهاد فرهنگی بود. با تحولات سیاسی و اجتماعی دوران انقلاب و بازنشستگی انجوی شیرازی در اواخر دهه‌ی پنجاه، فعالیت نهاد فرهنگ مردم رو به افول نهاد و از سال ۱۳۶۱ به حالت تعطیل درآمد و به خاطر شرایط جنگ و تحولات آن دوران به باد فراموشی سپرده شد. دهه‌های شصت و هفتاد، دوران رکود مرکز فرهنگ مردم بود.در این دوران تنها برنامه رادیویی فرهنگ مردم بود که از سال ۱۳۶۲ با شیوه‌ای متفاوت آغاز به کار کرد و تا به امروز ادامه دارد. از سال ۱۳۷۱ مجددا این نهاد فرهنگی مورد توجه قرار گرفت و مدیرانی چون رضا خیری، سهراب مظاهری، رضا خاشعی، ابولفضل رنجبر، حسنی‌فر و در این چند سال اخیر آقای شعاع مسئولیت آن را برعهده داشتند.
از نگاه شما تحولات و اتفاقات واحد فرهنگمردم مرکز تحقیقات صدا و سیما، بعد از انقلاب چگونه بوده است؟
من واحد فرهنگ مردم را از دهه ۷۰ میشناختم. و به یاد دارم که در خیابان جردن پایینتر از پمپ بنزین، ساختمانی بود که بعدها شبکه پنج سیما در آنجا مستقر شد. در این ساختمان، آن زمان، موزه مردمشناسی تحت نظر واحد فرهنگمردم دایر بود و کلیه اشیای موزهای که در زمان زنده یاد انجوی شیرازی جمعآوری شده بود، در قالب یکی از موزه‌های مهم تهران به نمایش گذاشته شده بود. از این نظر میگویم یکی از موزه- های تهران که هم در تبلیغات و هم در نشریات که آدرس موزه‌ها نوشته میشد. این موزه شاخص بود و من آن را دیده بودم. و در طبقه زیرین این ساختمان قرار داشت و به نحو آراستهای اشیاء در آن چیده شده بودند. و دانشجویان دانشگاه‌ها و دانشآموزان مدارس، با وقت قبلی از آن بازدید می‌کردند. سپس واحد فرهنگ مردم در زمان مدیریت جناب خِیری به ساختمان عباسآباد منتقل شد. با انتقال به خیابان عباسآباد، واحد فرهنگ مردم محلی برای موزه نداشت و موزه جمع شد، ولی پژوهشگران مرکز در طبقه دوم این ساختمان بودند. اسناد فرهنگ مردم هم در همین ساختمان بود،. طوری که به یاد دارم برای موضوع اولیه پایاننامه کارشناسی ارشدم که در خصوص تعزیهخوانی بود به راهنمایی روانشاد دکتر محمود روحالامینی نزد آقای خیری مدیر واحد فرهنگ مردم رسیدم و موضوع را مطرح کردم. ایشان لطف کردند زونکنهای مربوط به اسناد تعزیه را به من نشان دادند. اما این اسناد هیچ نظم و ترتیبی نداشت…
پژوهش در حوزهی فرهنگ عامه، تا چه اندازهای اهمیت دارد؟
البته مردمشناسی سده کنونی در ایران با گسترش مطالعات فولکلوریک و توجه به زبان و ادبیات عامیانه و فرهنگ عامهی ایران آغاز میشود. قبل از آن که مؤسسات تحقیقاتی در زمینهی مسایل مردمشناسی در ایران آغاز به کار کند و پیش از آنکه آموزش مردمشناسی در دانشگاه‌های داخل کشور رایج گردد، کتابهایی در زمینه فرهنگ عامه یا فولکلور شناسی آغازی است بر حرکت مردمشناسی نوین در سده کنونی ایران که دارای ویژگیهای متفاوتی نیز هست. بطوری که میبینیم این کتابها که بعضاً غیرحرفهای و غیردانشگاهی هست هنوز به عنوان مرجع و رفرانس به کار میروند. از این رو پژوهشهای حوزه فرهنگ مردم را به دو دسته پیش از آموزش رسمی مردمشناسی در دانشگاه‌ها و پس از آن میتوان تقسیم کرد که در هر دوی این دوره‌ها کارهای ماندگاری انجام شده است که در مجموع فضای فرهنگی و مردمشناختی ایران را در سده‌های اخیر نشان میدهد….
لقمانی، علی (۱۳۷۵)، جایگاه فیلمبردار در فیلمهای مستند، فارابی، فصلنامه تحقیقاتی در زمینه سینما سردبیر مسعود ترقی‌جاه شماره مسلسل ۲۵، ویژه سینمای مستند، ص۱۶۹.
محسنی، علیرضا (۱۳۹۱)، کتاب کالنگهایم را دوست دارم مجموعه مقاله (۲۵۰صفحه) درباره حسن بنی‌هاشمی با نوشته‌ها و سخنانی از: ابراهیم حقیقی، محمد بهارلو، ناصر غلامرضایی، داریوش عیاری، حسن سیفی،گیتی وحیدی، شهروز توکل، ابراهیم منصفی، محمد سعید محصصی، زاون قوکاسیان، موسا بندری، فرید نوین، منصور نعیمی، عباس بهارلو، جمشید ارجمند، محمدعلی سجادی ،حسام‌الدین نقوی (اساسنامه داخلی گروه تولید و آموزشی فیلم بندرعباس (ص۱۵۲)، محمد عقیلی، همایون پایور، رضا مهیمن، علیرضا رئیسیان، رضا یکرنگیان، عدنان غریفی، کیانوش عیاری، سید غلامرضا موسوی، ایرج رامین‌فر رسول نجفیان، مرتضی پورصمدی و دیگران.
محصصی، محمد سعید (بهار۱۳۷۳) زعفران – نویسنده و کارگردان ابراهیم مختاری (فصلنامه فرهنگ، ادب و تاریخ، شماره ۶ و۷ سردبیر میزبان زاون قوکاسیان.
محصصی، محمدسعید (۱۳۸۵)، مدرنیزاسیون و سینمای مستند، فصلنامه سینمایی فارابی، سینمای مستند ایران، شماره ۵۹- ۶۰ ص۶۶
محصصی، محمدسعید (بهار۱۳۸۴)، با یاد کارین منافی تدوینگر، بررسی تدوین یک اثر مستند مردمشناسی (بررسی تدوین فیلم پیر شالیار، اثر فرهاد ورهرام) نامه فرهنگ و هنر اصفهان ویژه سومین جشنواره فیلم کوتاه اصفهان ص ۱۷۹ تا ۱۸۰.
محمدی نامقی،خدیجه (۱۳۸۶)، زن ایرانی از منظر جهانگردان قرن نوزدهم میلادی (کتاب راهنمای همایش انسانشناسی تصویری، انتشارات مؤسسه توسعه هنرهای تجسمی و سینما، تک ( ص ۱۸).
محمودی، صدیقه (بهمن ۱۳۸۷)، گفتگو با حبیب باوی ساجد [فیلمساز عرب خوزستانی] (سایت انسانشناسی و فرهنگ)
مختاری، ابراهیم (بهار۱۳۷۳)، ابراهیم مختاری مصائب مستندسازی (فصلنامه فرهنگ، ادب و تاریخ، شماره ۶ و۷، سردبیر میزبان زاون قوکاسیان، ص ۲۷۹ تا۲۹۸.
مدنی، شایسته (۱۳۹۱)، مستند نفت سفید، ساخته محمود رحمانی (سایت انسانشناسی و فرهنگ)
مرندی، حسن (۱۳۶۹)، اهل هوا و باد جن (درباره زار و مناسک آن) کتاب معرفی و نقد آثار ناصر تقوایی، گردآورنده غلام حیدری (انتشارات به نگار ۱۳۶۹) ص۱۷۰ تا ۱۷۲.
مقدم دوست، هادی (فروردین ۱۳۸۵)، گفت‌وگو با پروفسور مایکل چنن مستندساز انگلیسی: اینکه شما چه می‌گویید مسئله من هم هست! ماهنامه فیلم‌نگار (شماره۴۳) و سایت پیک مستند:
من می‌خواهم شما برای خوانندگان ما درباره شیوه‌های تولید فکر صحبت کنید:
من سه نحوه از مستندسازی را تدریس می‌کنم؛ اول به وسیله تحقیق، دوم به وسیله فیلمبرداری و سوم به وسیله تدوین. هر کدام از این سه روش شیوه خاص و فعالیت‌های مخصوص به خودش را دارد. در روش تحقیق مستندساز باید خیلی بیشتر از آن چیزی که می‌خواهد و باید در مستند خود نشان دهد، از موضوع اطلاع داشته باشد و درباره آن بداند… یک طرح اولیه بنویسید. برخی از بهترین طرح‌های اولیه حاوی سؤالاتی هستند که شما می‌توانید، در فیلم خود دنبال پاسخ آن سؤالات بروید. این سؤالات می‌توانند شما را یکراست به سمت فیلمبرداری ببرند و اساس فیلم مستند شما یافتن پاسخ این سؤالات باشد. اما در این حالت ممکن است شما در روند یافتن پاسخ و در مواجهه با موضوع تحت تأثیر قرار بگیرید و جهت دیگری غیر از هدف طرح اولیه پیدا کنید… وقتی که شما همراه با دوربین به درون واقعیت بروید، دوربین شما را به جایی می‌برد که شاید روی کاغذ واقعیت نداشته باشد! به صورت دیگری میشود گفت: وقتی که شما در حال فیلم گرفتن از واقعیت هستید، در برابر واقعیت پیش روی خودتان و دوربین مسئولیت دارید.. .. در نوع دوم (فیلمبرداری) هم باید از قبل تحقیق و اطلاعاتی راجع به موضوع داشته باشید. یعنی یک نوشته اولیه در این حالت هم لازم است. به عنوان مثال اگر شما می‌خواهید از یک پدیده تاریخی فیلم بگیرید، حتماً لازم است از پیشینه تاریخی آن پدیده اطلاع داشته باشید تا حق مطلب در مورد آن را بتوانید ادا کنید…. من از رخداد فیلمبرداری می‌کنم، فقط از دریچه قاب دوربین نگاه می‌کنم و احساس من دخالتی در کار ندارد. احساس من وقتی به اوج می‌رسد که پشت میز تدوین هستم. البته من در موقع فیلمبرداری هم ذهنی تدوینگر دارم. موقع گرفتن فیلم ذهن من مانند یک تدوینگر کار می‌کند.. . شهید آوینی جمله معروفی دارد که آن را تأیید نظر شما میگویم (نقل به مضمون) ایشان می‌گفت: «وقتی من گروه‌های فیلمبردار را به مناطق جنگی می‌فرستادم، پس از این که فیلمهای آنها را می‌دیدم، به اسراری از درون آنها دست می‌یافتم که خودشان هم از آنها بی‌اطلاع بودند…» همین بود که در میانه گفت‌وگو از شما پرسیدم: آیا فیلم مستند می‌تواند سندی از روحیه پشت اثر باشد؟… و اگر قلب و روحیه مستندساز شباهت بیشتری به مخاطب داشته باشد، صادقانه‌تر باشد، از اغراض دور باشد، آن اثر برای مخاطب قابل لمس‌تر و پذیرفتنی‌تر است.
مک دوگال، دیوید (بهار ۱۳۷۵)، نگاهی به سینمای قوم‌نگاشتی، ترجمه احمد الستی، فصلنامه سینمایی فارابی، شماره ۲۵، ص- ۲۳۷
مک دوگال، دیوید (۲۰۰۶)، فیلم مستند مردم‌نگاری به نقل از جلد اول دانشنامه فیلم مستند (گردآورنده: ایان آیتکن) چاپ روتلج، ترجمه محمد تهامی‌نژاد، (اولبن انتشار: آذر ،۱۳۸۶کتاب راهنمای همایش انسانشناسی تصویری، انتشارات مؤسسه توسعه هنرهای تجسمی و سینما تک (ص۶تا ۱۳) ویراست جدید۱۳۸۷)، سایت انسانشناسی و فرهنگ و سومین انتشار: جزوه مقاله‌های مردم‌نگاری مؤسسه میراث فردا: انسان شناسی و سینمای مستند، روابطی طولانی و پرتشویش داشته‌اند. بخشی از آن بخاطر مناقشه‌هایی بود که بین هدف علمی در انسانشناسی و علائق گسترده‌تر فیلمسازان، جریان داشت. با وجود این فیلم، مردم‌نگاری به عنوان شکل مهمی از مستند به ظهور پیوست و سازندگان فیلمهای مردم‌نگاری، در تحول سینمای مستند نقش عمده ایفا کردند. ساختن فیلمهای مردم‌نگاری که به عنوان یک نحوه از ثبت حرکت بدن و فرهنگ مادی، آغاز شد، به مجموعه راهبرد (استراتژی )هایی چون تعلیمی، توضیحی، روایی، مشاهده ای، شاعرانه و خود انعکاسی، برای بازنمایی تجربه اجتماعیِ انسان، تحول یافت.
مک دوگال [داگل]، دیوید (۱۹۹۲)، آیا سینمای اتنو گرافیک وجود دارد؟ از کتاب درآمدی بر انسانشناسی تصویری و فیلم اتنوگرافیک، مجموعه مقالات، گردآوری و ترجمه ناصر فکوهی، تهران، نشر نی (۱۳۸۷)،صص ۱۳۳ تا۱۴۰.
«در گروه دیگرکسانی مانند موریس بلوک قرار داشتند که مایل بودند انسانشناسی تصویری را بطور کامل نفی کنند «فیلمهای اتنوگرافیک تلاش می‌کنند ما را متقاعد سازند کنند که کافی است به آدمها نگاه کنیم و به گفته‌هایشان گوش بسپاریم تا آنها را درک کنیم »(ص۱۳۴)… باید براین نکته تأکید کرد که ضوابط انسانشناسی تصویری با ضوابط انسانشناسی نوشتاری متفاوت هستند.
ملوکی، زهرا (۱۳۹۲)، درباره به ترتیب یا بدون ترتیب عباس کیارستمی (سایت انسانشناسی و فرهنگ)
ملوکی، زهرا (۱۳۹۲)، درباره ناخوانده در تهران، مینا کشاورز (سایت انسانشناسی و فرهنگ)
منتظری، شیوا، «بررسی و مقایسه فیلمهای مستند مردم‌نگار (اتنوگرافیک) پیرامون کوچ در ایران» بنیاد ایران‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی.
مهرانفر، فرهاد (۱۳۷۵)، مستند صادقترین سفیر یک ملت (گفتگو)، فارابی، فصلنامه تحقیقاتی در زمینه سینما، سردبیر مسعود ترقی‌جاه، شماره مسلسل ،۲۵ ویژه سینمای مستند، ص۱۳۴، گفتگوکننده: زهرا مربیان.
میراحسان، احمد (بهار و تابستان ۱۳۸۵)، پرسشهایی درباره سینمای مستند ایران، فصلنامه سینمایی فارابی، سینمای مستند ایران، شماره ۵۹- ۶۰، ص۶۶.
میراحسان، احمد (۱۳۸۶)، تمایزات دیجیتالی در سینمای مستند از ایده تا پخش (کتاب حقیقت سینما و سینما حقیقت مجموعه مقاله به اهتمام زاون قوکاسیان نشر مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی)، ص۱۹۲ تا ۲۰۷.
میراحسان، احمد (۱۳۹۰)، خودچهره‌نگاری شخصی (مهمترین جریان مستند دهۀ ۱۳۸۰) پایگاه اینترنتی ماه آبی، به نقل از روزنامه‌ی شرق (۱۳۹۰).
میرحسینی، زیبا (۲۰۰۲)، دکتر زیبا میرحسینی پشت صحنه یک فیلم اتنوگرافیک (ترجمه از انگلیسی)، از کتاب درآمدی بر انسانشناسی تصویری و فیلم اتنوگرافیک، مجموعه مقالات، گردآوری و ترجمه ناصر فکوهی، تهران، نشر نی (۱۳۸۷) صص ۱۹۶ تا۲۰۵، ترجمه این مقاله پیش از این با عنوان «پشت صحنه طلاق به سبک ایرانی: منتشر شده، به صورت pdf نبز موجود است» فکر ساختن فیلمی درباره دادگاه‌های تهران و کاربرد حقوق اسلامی در مسائل خانوادگی در سال ۱۹۹۶ زمانی در من شکل گرفت که به وسیله دوستی به کیم لانجینوتو کارگردن فیلمهای مستند معرفی شدم (ص۱۹۷) ما هرکز بدون موافقت اشخاص از آنها فیلمبرداری نمی‌کردیم (ص۲۰۱)
میرزین‌العابدین، شبنم (۱۳۸۶)، امر قدسی درقالب مستند، رویکردهای دینی، مذهبی و معنوی در رسانه‌ها و سینمای مستند (کتاب روایتهای مستند؛ مقالاتی درباره سینمای مستند ایران و جهان، زیر نظر رضا درستکار)، ص ۱۶۹.
میرشمس شهشانی، سهیلا (بهار و تابستان۱۳۸۰)، انسا‌ن‌شناسیبصری: ثبت سنت یا مباحث روزمره، نشریه انسانشناسی (سال اول، شماره اول، مرکز نشر دانشگاهی)، صص ۱۳۵تا۱۳۷.
ناطقی، بهنام (اردیبهشت۱۳۵۲)، گفتگو با ناصر تقوایی، درباره «فیلمهای مردم‌شناسانه‌ات بادجن، مشهد اردهال و نخل». مجله تماشا، ص ۳۱، نقل شده در کتاب معرفی و نقد آثار ناصر تقوایی، گردآورنده: غلام حیدری (انتشارات به‌نگار ۱۳۶۹) ص ۲۰۱.
ناطقی، بهنام (نوروز ۱۳۵۹)، ناصر تقوایی در یک نگاه شتابان، نشریه رودکی، صص۱۰- ۱۱ ، نقل شده در کتاب معرفی و نقد آثار ناصر تقوایی، گردآورنده: غلام حیدری، ص۷۵.
نجومیان، امیرعلی (۱۳۹۰)، تصور انسان امروز بدون فضاهای شهر ممکن نیست، کتاب انسان، سینما و شهر، مجموعه گفتگوهای علیرضا قاسم‌خان، تهران، روزنه، ص۸۳.
ندیم، مصطفی (۱۳۸۶)، گذر از سنت به مدرنیته به روایت یک تصویر، کتاب راهنمای همایش انسانشناسی تصویری، انتشارات مؤسسه توسعه هنرهای تجسمی و سینما تک.
نرسیسیانس، امیلیا (۱۳۸۳)، رؤیای عصر طلایی، نقد و معرفی کتاب زوال فرهنگ، نوشته نیل پستمن، کتاب ماه هنر، شماره ویژه فیلم و فرهنگ، ص۸۴ تا۸۸.
نفیسی، حمید (۱۳۵۷)، نگاهی به [فیلم] اربعین، کتاب فیلم مستند، جلد دوم، ص۳۲۲، نقل شده در کتاب معرفی و نقد آثار ناصر تقوایی، مجموعه مقاله: گردآورنده: غلام حیدری (۱۳۶۹)، ص۱۸۱.
نفیسی، حمید (بهار ۱۳۷۵)، فیلم می‌سازم تا معترض مردمشناسی باشم، گفتگو با ژان روش، ترجمه محمد شهبا، فصلنامه سینمایی فارابی، شماره ۲۵.
ح.ن: چرا فیلم می‌سازید؟
ژ.ر: مردم‌شناسان معمولا معترض جامعه‌ایند که در آن زندگی می‌کنند. من هم فیلم می‌سازم تا معترض مردمشناسی و دیدگاه مردمشناختی باشم. نخستین بار که برای مردم روستا فیلم نشان دادم چیز دیگری را کشف کردند. حال می‌توانستند از من انتقاد کنند. (ص۲۶۶)
نفیسی، حمید (پائیز ۸۷)، مفتون شرق، فیلمهای مردم‌نگارانه و اکتشافی در میان اقوام کوچرو، ترجمه محمد تهامی‌نژاد، ماهنامه فیلم و سایت انسانشناسی و فرهنگ (فروردین ۱۳۸۹).
نقوی، حسام الدین (۱۳۹۱)، تأملی بر مستندهای راه دور دریا، در کتاب کالنگهایم را دوست دارم، مجموعه مقاله درباره حسن بنی‌هاشمی.
بخشهای از این نوشته: …مستندهای راه دور دریا را از نگرگاه سبک‌شناسی میتوان به دو پاره تقسیم نمود. پاره نخست که دنباله‌ی نگرش او در سینمای سوپر هشت و کارهای بعدی اوست، سه فیلم قشم، بندرعباس و خلیج فارس و پنجشنبه‌بازار میناب را دربرمی‌گیرد که درسال ۵۶ به سفارش سینمای آزاد ساخته شده‌اند…در پاره‌ی دوم ۹ مستند ساخته شد و فیلمبرداری آنها تا پایان سال ۶۰ ادامه یافت؛ در این قسمت از مستندها، جریان زیبایی‌شناسی و فکری فرهنگ‌گرا که متأثر از تحولات اجتماعی و تنوع اندیشه‌ورزی انقلابی آن زمان می‌باشد، برتفکر او حاکم است… در این مستندها موسیقی، هنگام رقصهای آیینی مردها در جزیره قشم و ریتم شاد موسیقی جنوبی در سکانسی که از دوران شکوفایی و شوکت بندرلنگه گفت‌وگو میشود و تصاویر آن و چند قطعه‌ی کلاسیک با کلارینت و فلوت استفاده شده است اما در تیتراژهای ابتدای فیلم از موسیقی ریتمیک و قوی و آیینی «زار» که شناسنامه‌ای بومی دارد به قصد ایجاد فضای عاطفی و القای فرهنگ جنوب به زیبایی استفاده گردیده، به نحوی که طنین آن تا آخر فیلم در گوش مخاطب احساس میشود و در پایان فیلمها نیز همان قطعه تکرار می‌گردد؛ در برخی از قسمتها نیز برای دراماتیزه کردن فضا از قطعات کوتاه موسیقی استفاده‌ی مناسب شده است.
در همه‌ی مستندها تدوین خام (راف کات) توسط خود او صورت می‌گرفت و ابتدا ضرب‌آهنگ، نقاط اوج و ترتیب و توالی سکانسها و ساختار مناسب فیلم را تعیین می‌کرد و بعد آنها را به قیچی و برشهای استادانه‌ی گنجوی می‌سپرد؛ او بود که پس از دیدن فیلم، سفارش تکرار بعضی از نماها و یا صداها و افزودن برخی از صحنه‌ها را پیشنهاد می‌داد… متأسفانه قسمت عمده‌ی مجموعه فیلمهای مستند راه دور دریا در بحرانی‌ترین شرایط آن روزگار یعنی جنگ ایران و عراق ساخته شد و با گرفتاریهای سالهای بعد نیز همراه بود به همین سبب فرصت و زمان پخش مناسبی نیافت، ناشناخته ماند و مورد نقد و بررسی منتقدین قرار نگرفت و فقط سه الی چهار قسمت آن پخش گردید و گویا ادامه پخش، به تغییر و اصلاح گفتار متن موکول شد و از همان زمان تاکنون بازپخش نگردیده و در آرشیو سیما باقی ماند و خاک خورد و به محاق فراموشی سپرده شد در حالیکه توان و شایستگی رقابت و شرکت در جشنواره‌های جهانی فیلمهای مردمشناسی و فرهنگی را داشت.»
ورث، سول (۱۹۶۸)، نگره نشانه‌شناختی برای فیلم مردم‌نگاری، ترجمه محمد تهامی‌نژاد، فصلنامه سینمایی فارابی، ویراست جدید به همراه سه مقاله دیوید مک دوگال (ترجمه ۱۳۸۷) و جی رابی و جوش و خروشهای نظری) به صورت جزوه، توسط مؤسسه میراث فردا منتشر شد.
ورهرام، فرهاد (۱۳۷۵)، مشکل اصلی ضعف پژوهش است. فارابی، فصلنامه تحقیقاتی در زمینه سینما، سردبیر مسعود ترقی‌جاه، شماره مسلسل ۲۵ ، ویژه مستند، ص ۱۲۶. نگا. رکوعی، فاطمه (۱۳۸۹).
ورهرام، فرهاد (۱۳۷۷)، پژوهش شرط اول، مصاحبه محمدسعید محصصی با فرهاد ورهرام، نشریه نقد سینما، پائیز و زمستان ۱۳۷۷، شماره ۱۵ … آنچه ا ینجا وجود دارد سینمای مردم‌نگاری است تا مردمشناسی (صٌ۹۴)… من فکر نمی‌کنم کسی فیلم مردمشناسی ساخته باشد به جز خود دکتر افشار نادری.
ورهرام، فرهاد (۱۳۸۵)، تجربه ساخت فیلم گذر شهر بر آب (سایت پیک مستند)
ورهرام، فرهاد (۱۳۸۶)، پیر شالیار، عروسی مقدس،کتاب راهنمای همایش انسانشناسی تصویری، انتشارات مؤسسه توسعه هنرهای تجسمی و سینما تک، ۱۳۸۶ ( ص ۵۸ ) به نقل از مصاحبه مختار شکری‌پور با فرهاد ورهرام، روزنامه شرق و یا سخنانی که در مراسم بزرگداشت خود در ۷خرداد ۱۳۸۷ درباره سینمای مستند مردم‌نگاری و آثار خود گفت (منتشره در سایت آفتاب) و یادداشتها‌یی بر آثار او از جمله در سایت هورامان‌شناسی hawramantakht.blogfa.com/post- 73.aspx و سخنرانیهای شب فرهاد ورهرام به همت بخارا (۱۶ تیرماه ۱۳۸۷) و منتشره در سایت فرهنگستان هنر: زندگینامه (علی دهباشی)، دو بعد هنری و علمی در سینمای ورهرام (کتایون مزداپور) ، کاربرد زبان سینما در فیلمهای ورهرام (تهامی‌نژاد).
ورهرام، فرهاد (تیرماه ۱۳۸۷)، من و پیر شالیار، مجله هنرمند (هفته‌نامه بین‌المللی) به روایت منابع تاریخی، هورامان یا اورامان سرزمین اهورامزدا است هور خورشید و هورامان خانه خورشید و مکانی مقدس است برای نیایش خدایان و الهه‌های باستانی مردمانی که در گذشته‌های دور در این سرزمین می‌زیستند.منطقه اورامان از چهار ناحیه بزرگ تشکیل شده است که یک ناحیه آن در خاک عراق واقع شده و مرکز آن شهر طویله است. ناحیه دیگر به نام اورامان لهون در استان کرمانشاه که مرکز آن شهر نوسود است. دو ناحیه دیگر اورامان در غرب استان کردستان واقع شده‌اند، یکی اورامان ژاورود که مرکز آن روستای بیشاران و دیگری دهستان اورامان و مرکز آن روستای اورامان تخت می‌باشد.
ورهرام، فرهاد (۱۳۸۷)، مستند مردمشناسی بدون مردم‌شناس (حقیقت در قاب مستند، مجموعه مقالات درباره سینمای مستند به اهتمام اسماعیل میهن‌دوست) انتشارات مرکز گسترش سینمای مستند، ص ۴۰۳ تا ۴۵۰.
وریا، دانیل (۱۹۹۰)، زمان فیلم، از کتاب درآمدی بر انسانشناسی تصویری و فیلم اتنوگرافیک، مجموعه مقالات، گردآوری و ترجمه ناصر فکوهی، تهران، نشر نی (۱۳۸۷، ص ۱۴۹ – ۵۰)، بحث درباره تمپوی فیلم (۹) است.
هاشمی،سید علیرضا (بهمن۱۳۸۹)، نخستین جشنواره عکس مردم‌نگاری، سایت فرهنگ مردم، http://400hashemi.blogfa.com/post- 62.aspx
هاشمی‌مقدم، امیر (۲۰ تیرماه ۱۳۸۶)، مردان عجیب و غریب، نگاهی به کتاب فیلم مردم‌نگار [اثر کارل هایدر، ترجمه مهرداد عربستانی و حمیدرضا قربانی]، روزنامه شرق صفحه ۱۹
هاشمی‌مقدم، امیر (مرداد ۱۳۸۸)، علف (سایت انسانشناسی و فرهنگ)
پانویس:
این مجموعه بدون کتابهای سینمایی (که توسط امیرحسین ثنایی جمع آوری و منتشر شده) و نقد فیلمهای مستند، کامل نیست.
Franz Boas
Kwakiutl
Margaret Mead
Gregory Bateson
Bali
New Guinea
Kotobi
le tempo
این مطلب متعلق به ویژه نامه مستند و فرهنگ است.