یادی از استاد تنری کرور

از میان نوازندگان بزرگ ترک مانند تنبوری جمیل بی، شریف محی الدین، نجدت یاشار، قدسی اورگونه و کسان دیگر، نام جنوجین تنری کرور (Cinucen Tanrikorur) به عنوان یکی از بزرگان عودنواز ترک به چشم می آید. تنری کرور در دهم فوریه ١٩٣٨ (۱۰ بهمن ماه) متولد و در هجدهم خرداد ٢۰۰۰ در سن ۶٢ سالگی درگذشت. او موسیقی را از عمویش که شاگرد منیر نورالدین سلجوق بود فرا گرفت. منیر نورالدین سلجوق از آوازه خوانان برجسته ترک بود که نعت پیش سماع دراویش را در مکام رست به شکل کم نظیری خوانده است. یک شب استادم دکتر منیر نورالدین بکن همراه پدر و مادرش در بالتیمور مهمان من بودند که پدر بکن تعریف می کرد به علت دوستی که با منیر نورالدین سلجوق داشته، فرزندش را منیر نورالدین نام نهاده است و از آنجا هم حلقه دوستی ها میان این جماعت موسیقی دان شکل گرفته و از این مسیر هم دکتر بکن در مریلند با آقای تنری کرور ارتباط پیشینی داشت۰ من به تاریخ زندگی تنری کرور نمی پردازم چون به اندازه کافی اطلاعات فراوان از زندگی ایشان در پایگاه های هنری موسیقی ترکیه و دیگر پایگاه ها در دست هست.
یکی از روزها (شاید سال ۱۹۹۰) که پیش آموزگارم منیر درس عود می گرفتم، او به من گفت این هفته، روز شنبه، استاد جنوجین تنری کرور در بخش فرهنگی کنسولگری ترکیه اجرا خواهد داشت و تاکید کرد که من آن اجرا ببینم. بعد از ظهر آن روز خودم را به بخش کنسولگری فرهنگی ترکیه رساندم، لحظاتی دیر شده بود، در سالن را بسته بودند، سالن پر، و کسی را راه نمی دادند و منیر هم پشت در منتظر من ایستاده بود؛ به من گفت فقط می توانی سر پابستی و با عجله مرا وارد سالن کرد. سالن نیمه تاریک و نیمه روشن؛ تنری کرور عود سیاهی در دست داشت. این اولین بار بود او را می دیدم. مکام های ترکی را در فرم تقسیم اجرا می کرد. تنری کرور در شناخت مکام ها و در اجرای فرم تقسیم و اصول استاد ماهری بود. برای من تجربه خوبی بود که این استاد را از نزدیک می دیدم که چگونه مکام های ترکی را اجرا می کند. هر مکامی که اجرا می کرد لحظاتی به پشت صحنه می رفت و دوباره به روی صحنه می آمد و تماشاچیان او را تشویق می کردند و قطعه دیگری در مکام دیگر اجرا می کرد.
تنری کرور به مدهای ترکی (فصل ها) و اصول (مترهای ریتمیک) آگاهی مسلطی داشت. نمونه مطالعات وی درباره “اصول” را می توان در مقاله ای که او در فصلنامه موسیقی شناسی ترکی نوشته، مشاهده کرد. دپارتمان اتنو در دانشگاه مریلند (حوزه بالتیمور) مرکز موسیقی شناسی ترکی داشت که فصلنامه موسیقی ترکی را منتشر می کرد. در مجلد سوم شماره اول زمستان ۱۹۹۰ تنری کرور مقاله ای با عنوان “تطابق عروضی و مترهای موسیقایی در موسیقی کلاسیک ترکیه” نوشته بود که در آن به بررسی زمینه تاریخی از زمان بابرشاه و اسماعیل دده و دیگران پرداخته و هشت خصلت عمده موسیقی ترکی را فهرست کرده و در پایان بر اساس شواهد به دست آمده به رابطه اصول و عروض پرداخته است. وی، در این مقاله نمونه های متر عروضی را در کنار نمونه های اصول مانند اکساک،آیر اکساک، سنکین سماع،کورکونه، دورهندی، اکساک ترکی، دویک و سماعی مقایسه می کند.
من در سال ١٩٩٢ وارد دپارتمان اتنو دانشگاه مریلند در حومه بالتیمور شدم و تا سال ١٩٩۵ در این دپارتمان بودم و پس از آن خود را به دانشگاه مریلند در کالج پارک (که دانشگاه مادر و اصلی دانشگاه های ایالت مریلند است) منتقل کردم. در زمانی که در دانشگاه مریلند (حومه بالتیمور) بودم، هرسال تعدادی از دانشمندان و متخصصین این رشته را برای سخن رانی به این دپارتمان دعوت می کردند و از آنها آثاری صوتی بر روی نوار یا آثار دیداری بر روی “وی اچ اس” تهیه می کردند. این آثار را در آرشیو دفتر دپارتمان نگاه می داشتند و در آنجا ابزار شنیداری و دیداری هم وجود داشت که دانشجویان می توانستند هرزمان که بخواهند از آنها بهره ببرند. توضیح مختصری در باره دو دانشگاه مریلند در حوزه بالتیمور و دانشگاه کالج پارک بگویم و آن اینست که ایالت مریلند دارای چندین دانشگاه ایالتی است که در سراسر این ایالت پراکنده شده اند. قدیم ترین آنها دانشگاه مریلند در مکانی است که به آن کالج پارک می گویند که در سده نوزدهم تاسیس شده و جمعیت دانشجویی آن حدوداً بیش از پنجاه هزار دانشجو است. دانشگاه مریلند در حوزه بالتیمور دانشگاهی تازه تاسیس است و در فاصله چهل کیلو متری شمال دانشگاه کالج پارک قرار گرفته است.
دپارتمان موسیقی شناسی قومی در دانشگاه مریلند (حومه بالتیمور)، آرشیوی از چند سخن رانی از جمله سخن رانی هارولد پاورز، جرج دیمیتری ساوا، مانتل هود، جوزف پهولچیک، شبریه، داریوش صفوت، اجرا و سخن رانی جرج دیمیتری ساوا پیرامون ایقاعات فارابی و چند “وی اچ اس”، از جمله ویدئوی اجرا و تجزیه و تحلیل جان بیلی از موسیقی هرات، ویدئوی اجرا و تجزیه و تحلیل مکام های ترکی از سوی جنوجین تنری کرور، تجزیه تحلیل مکام های ترکی از سوی تنبوری نجدت یاشار و کمانی احسان اوزگن و ویدئوی اجرا و تجزیه و تحلیل موسیقی ویتنام از سوی “تران وانکه” در کتابخانه خصوصی این دپارتمان وجود داشت. بعد از بسته شدن این دپارتمان همه آثار یادشده به نحوی در شرف از بین رفتن بودند که به هر نحوی که شد من توانستم کپیه آنها را تهیه کرده و با آرشیو خودم به ایران بیاورم. این چند اثر از آثار با ارزش تاریخی هستند که در جایگاه خود می توانند روزگاری در صفحات موسیقی شناسی جهانی جای اسنادی از تاریخ موسیقی شناسی قومی را پر کنند. من این آثار را به ایران آوردم تا آنها را با صاحب نظران و دانش پژوهان و دانشجویان این فن به مشارکت بگذارم؛ تا دانشجویان این رشته از این طریق با منابع دست اول سخن رانی ها و ویدئوهای این برزگان آشنا سازم که نشد و این داستان دیگری است.
کلاس درس، مانند یک سالن کوچک بود؛ میز بزرگ و بلندی در میانه آن و در اطراف آن صندلی ها، که دانشجویان به گرد میز می نشستند و استاد در بالا میز پشت به تخته و در کنار او دستگاه پخش صوت موسیقی قرار داشت. در انتها، انبار سازها بود که سازهایی از بالی و آفریقا، ترکیه و غیره در آنجا نگهداری می شد – آنهم برای دانشجویان که می خواستند آنها را وام بگیرند و از آنها استفاده کنند. یک پیانو هم در کلاس بود. کلاس ها به صورت سمینار برگزار می شد، یعنی استاد چند مقاله یا چند فصل از کتاب هایی را در دفتر اتنو می گذاشت و ما آنها را با دستگاه زیراکس که در اختیارمان بود برای خود تکثیر می کردیم و می خواندیم و هفته آینده همه دانشجویان می بایست با بحث و جدل به نقد آن نوشته ها بپردازند. هرهفته مواد جدید پیشنهاد می شد. در کنار این مباحث و جدل ها، دانشجو می بایست مقاله بنویسد و یک هفته پیش از ارائه، کپیه آن را در اختیار همه دانشجویان قرار دهد و سپس آنرا به صورت سخن رانی در مقابل نقد دیگران بخواند و از نوشته خود دفاع کند. همین کلاس که شبیه سالن سخن رانی هم بود، دانشمندان و صاحب نظران برنامه های خود را در آنجا ارائه می دادند. دکتر شبریه از فرانسه که چند دهه بر روی موسیقی عراق مخصوصاً بر روی کارهای منیر بشیر کار کرده بود بحثی درباره مقام حسینی ارائه داد. دکتر هارولد پاورز یک سخن رانی درباره “سه گاه بین الملل” ارائه داده بود؛ دکتر داریوش صفوت به تحلیل عرفانی موسیقی ایران پرداخته (پیش از این که من وارد این دپارتمان شوم) و با سه تار اجرایی مختصر دارد؛دکتر جان بیلی در سن جوانی با ساز رباب به توضیح موسیقی هرات می پردازد؛دکتر تران وانکه به توضیح موسیقی و سازشناسی ویتنام پرداخته؛ منتل هود و جوزف پهلچیک به توضیح موسیقی جاوه و بالی پرداخته اند؛نجدت یاشار و احسان اوزگن تکنیک اجرای تنبور و کمان را آموزش می دهند؛ و تنری کرور مکام های ترکی را بررسی می کند. دپارتمان که در شرف بستن بود من کپیه ای از آنها را تهیه کردم و به گمانم این تنها کپیه موجود آنها باشد که نزد من است. در ویدئوی “وی اچ اس” که نزدیک به دو ساعت است تنری کرور در باره چند مکام متفاوت ترکی،چه با اجرا بر روی ساز یا نوار و چه با آوا نگاری و بحث به تحلیل مکام های ترک می پردازد. وی ابتدا گام مکام “مستعار” را از نوار شنیداری که با ساز قانون اجرا شده، روی تخته آوانگاری می کند و در همین زمینه هم به مکام صبا می پردازد. در فاصله بالاتر صبا فاصله حجاز وجود دارد که از “می” تا “سل” است و نصف آن را “نیم حجاز” می خوانند که فواصل سه گاه هم می باشد. وی سپس به مکام های محیر و حجارکار می پردازد و نمونه های آنرا بر روی ساز ویلن بررسی می کند و یادآور می شود که در گام های موسیقی ترک دوگونه “دامینانت” وجود دارد. سپس تکه دیگری از تنبور نجدت یاشار همراه با نی نوازنده ترک در مکام نیکریز ارائه می دهد و از تشابه و افتراق فواصل این مد با مد هزام سخن می گوید و نشان می دهد که در هزام فاصله های می و فا دیز هستند در حالی که در نیکریز این فاصله ها طبیعی هستند. وی قطعه ای به نام “از کشتی به خانه بازگشتن” که ساخت خود تنری کرور است را در مکام حسینی بر روی عود اجرا می کند. او یادآور می شود که گام عشاق و بیاتی و اصفهان مشابه هستند اما دارای سیرهای متفاوت؛درضمن تونیک عشاق با مقدار محسوس بر روی ساز عود پائین تر اجرا می شود و اصفهان روی تونیک تمرکز کافی ندارد. مکام شوری، مکام بیاتی را در حالت مخصوص نشان می دهد. به طور کلی او معتقد است که گام با مکام متفاوت است و برای اثبات این کار یک ملودی را می نوازد که در آن ساختار ملودی به گوش می رسد اما گام مخصوصی احساس نمی شود. سپس تکه کوتاهی در ماهور را اجرا می کند.

استاد تنری کرور در حال اجرا و تجزیه و تحلیل مکام های ترکی در دپارتمان اتنو در دانشگاه مریلند حومه بالتیمور.

عکس زیر بهار ۱۹۸۸ در منزل سیروس دهنادی در بتسدا، مریلند گرفته شده؛ از چپ به راست، نشسته علی اسکندریان (شاگرد تار، نزد استاد لطفی)، محسن حجاریان، استاد جنوجین تنری کرور، نشسته، مجد کریمی اردکانی، (شاگرد دف نزد استاد لطفی)، نشسته، سیروس دهنادی (شاگرد کمانچه و سه تار نزد استاد لطفی)، هنر آموز عود، شاگرد استاد تنری کرور، از دوستان سیروس دهنادی.

آرامگاه تنری کرور در ترکیه که ساز عود به شکل برجسته بر روی آن مشاهده می شود.

آرامگاه تنری کرور در ترکیه که بر روی آن نوشته شده «هو – یا حضرت مولانا».

در ویدئویی که در بالا از آن سخن گفتیم ابتدا نام خودش را رو تخته می نویسد و معنی تنری کرور را می گوید که از نام خدایان است و مثلاً مانند خدایان المپ و در همین جا یاد می کند که بیماری سرطان او را رنج می دهد و از خدا می خواهد تا در بهبودی یاری اش کند. بیماری سرطان کلیه او را رنج می داد. او کلیه اش را جراحی کرده بود و پزشک معالج او دکتر عالیجانی پزشک متبحر ایرانی بود. من در مطلبی که در سال ١٣٩٢ به خاطر درگذشت لطفی در ماهنامه هنر موسیقی (مرداد ١٣٩٢) در ارتباط با تنری کرور نوشته بودم، بهار ١٩٩٨ میلادی بود شبی دکتر عالیجانی پزشک معالج جنوجین تنری کرور نوازنده برجسته عود اهل ترکیه را به منزلش [در مریلند] دعو ت کرد تا با لطفی آشنا شود. باران نم خنکی زده بود و آسمان صاف و گل ها شکوفا. آقای تنری کرور تنها آمده بود. گفته ها بیشتر درباره موسیقی ایرانی و ترکی بود. تنری کرور از موسیقی ایران هم آگاهی داشت و بدون تعصب دیدگاهش را بیان می کرد و البته موسیقی ایرانی را با نگاهی خوب می شناخت. نکته ای در اینجا اضافه کنم و آن این که من این واژه سیر را که در ترمینولوژی موسیقی ترک به کار می رود، سالها پیش هنگام آموزش با عود ترکی، در نوشته ها ایرانی مطرح می کردم و آقای لطفی هم از همین جا با این مقوله آشنا بود و از تنری کرور خواست که نکاتی درباره سیر توضیح دهد. ایشان هم به کوتاهی مطالبی درباره این ترم بیان کردند. گفته ها کوتاه بود،چون زمانی صرف شام شد و زمانی هم با اجرای سه تار آقای عظیم اسکندریان، شاگرد لطفی گذشت. دکتر عالیجانی دوست دکتر علی اسکندریان(هنرجوی تار کلاس لطفی بود) و از این طریق این مهمانی برگزار شد. آن شب لطفی بود و عظیم اسکندریان و سیروس دهنادی و علی اسکندریان. یکبار هم سیرو س دهنادی، استاد تنری کرور را به خانه اش در بتسدای مریلند دعوت کرد و عکس هایی هم به یاگار گرفتیم که یک نمونه آن را در اینجا به طور دسته جمعی آورده ام. تنری کرور را یکی از شاگرانش که گویا اهل سوریه یا یکی از کشورهای عربی بود، همراهی می کرد.آن شب شاگرد ایشان مقدار ساز دیوان نواختند. تنری کرور دو سال بعد در بهار ٢… درگذشت و من هم کپی ویدئویی منحصری که از او از طریق دانشگاه به دستم افتاده بود را برای همسرش فرستاد.
تنری کرور هنگام اجرا، بسیار متین و موقر بود و هیچ حرکت و نمایش در رفتارش دیده نمی شد. از خصوصیات بارز وی تسلط او بر تئوری و عمل و در نهایت شناخت گسترده از موسیقی ترکی بود. در بالا هم اشاره کردیم که وی به “اصول” (“مدهای ریتمیک”) ترکی آگاهی کافی داشت و در همین زمینه هم نوشته ی جامعی در فصلنامه “موسیقی ترکی” ارائه داد. او به مولانا ارادت زیادی داشت. منیر نواری از آواز او که غزلی از شمس تبریزی را با عود خوانده بود به من داد. کسی آنرا از قرض گرفت تا کپیه ای از آن تهیه کند اما به رسم روزگار آن را برنگرداند.
خلق و خوی تنری کرور بسیار آرام بود. فروتنی و ادب و کم حرفی را در کمال آرامش به کار می گرفت. همیشه لبخندی در کنار لب هایش دیده می شد؛ گاهی به عمق لبخند او توجه می کردم می دیدم لبخندش با لایه ای از اندوه دل نگرانی ها آمیخته شده. علاقه او به مولانا در حد مریدی بود و همین هم موجب شده تا بر سنگ گور “یا حضرت مولانا” را بنویسند. گمانم این است که نگاه عرفانی او به مولانا از جانب عمویش و منیر نورالدین سلجوق باشد که قطعه زیبای مقام رست را برای سماع دراویش قونیه خوانده که همیشه با عنوان “یا حضرت مولانا” آغاز می شود، تاثیر پذیرفته است. یک سوی دیگر سنگ گور، تصویر برجسته عودی دیده می شود که حاکی از عشق جاودان تنری کرور به موسیقی و ساز عود است. تنری کرور به همان اندازه که در عود نوازی شخصیت برجسته ای بود به همان اندازه هم در اخلاق و معنویت جایگاه والایی داشت.