یادداشتی بر مستندِ مردم خیال
کارگردان فیلم: جواد تقوی
نوشته‌های مرتبط
حکیمی را پرسیدند چندین درخت نامور که خدای عزوجل آفریده است و برومند هیچ یک را آزاد نخوانده‌اند مگر سرو را که ثمره‌ای ندارد. درین چه حکمت است؟ گفت هر درختی را ثمره معین است که به وقتی معلوم به وجود آن تازه آید و گاهی به عدم آن پژمرده شود و سرو را هیچ از این نیست و همه وقتی خوشست و این است صفت آزادگان.. ( گلستان سعدی)
معنابخشی و نمادسازی یکی از خصیصه‌های فرهنگ ایران است. حافظۀ تاریخی ایرانیان با اسطوره‌ها آمیخته شده است. این ویژگی معنابخشی را پیچیده‌تر کرده و همین ویژگی کمکی به درک معنا می‌کند. سرو از میان اسطوره‌ها خود را تا روزگار کنونی زنده نگه داشته است و به راستی که ذهن ایرانیان آن را زنده نگه داشته. زایش این درخت با نام خراسان گره خورده است. شاخۀ سروی از بهشت به دست زرتشت پیامبر در کِشمَر کاشته شد و یا به قولی در فریومدِ سبزوار. برای یافتن معنای رمزی سرو به نقطه‌ای رسیدم که دو چشم‌انداز برایم می‌ساخت: چشم‌اندازی که به زندگی گیاهی سرو می‌پرداخت و دوم به زندگی ذهنی او. به گمانم اینجا می‌توان از ضمیر او برای سرو استفاده کرد. آنچه دریافتم این بود که زندگی جاوید سرو از ذهن مردم شروع شده است تا خاک. قدرتِ خیال مردم همچون زمینی حاصلخیز ریشه‌های سرو را در خود نگاه داشته است. در تاریخ ایران شنیده‌ایم که سرو کاشمر چگونه کشته شد. « آن سرو آزاد را از پای در آوردند. خراسانیان را مصیبتی عظیم روی داد. همگی جامه‌ها چاک کرده و خاک بر سر ریخته و منزلی چند را نوحه‌کنان با آن همراه شدند. » ولی سرو این جا نمرد. مرگ گیاهی او شد نقطه آغاز و سپس نشان دادن جلوه‌های زنده بودن سرو. محراب مسجدی در سنگان خواف آذین شده به قامت او. سر در امامزاده‌ای در گناباد سروی خودنمایی می‌کند. نقش‌هایش در فرش‌های ایرانی با طاووس همراه شده‌اند. نشانی شده بر سنگ مزار‌هایی به امید حیات دوباره. تا آنجا که در ضریح امام هشتم شیعیان نیز نشسته است. معشوقی شد و بر واژه‌های خیال‌انگیز شاعران جان گرفت. در نهایت شهید شد . برای طراحی سکانس پایانی فیلم از دو شاعر خواستم که تعزیه‌ای بنویسند که در آن شمر و حسین بن علی مقابل هم ایستاده اند و با یکدیگر مناظره می‌کنند. خواستم که در هر بیت از زبان هر دو واژه سرو بیان شود . این دو شاعر نتوانستند بیتی بسرایند با اینکه در سابقه شعری آنها بسیار بیت‌هایی بود که از سرو با همین مضمون استفاده شده بود. مشکل آنها آگاهی بود. درک معنای اسطوره‌ای سرو از ناخودآگاه می‌آید. این ناخودآگاهی به ریشه‌های فرهنگی در اساطیر شاهنامه می‌رسد. کتابی با نام « درخت شاهنامه » نوشته دکتر پورخالقی چهرودی نوشته شده است. این کتاب می‌کوشد تا درخت و ارزش‌های فرهنگی آن را در شاهنامه بیان کند . نگرش مردم سرزمین ما به گیاه ریشه در فرهنگ اساطیریمان دارد. نمود این نگرش در رفتار با درخت و آیین‌هایی که در آن از گیاه استفاده می‌شود، می‌توان دید. شکل گیری فیلم میسر نبود مگر به یاری پژوهشی به همت سرکار خانم فاطمه جهانپور که درک دنیای اساطیری را برایم آسان کرد. در این میان دستیابی به مقاله ارزشمندی از دکتر سیروس شمیسا با نام درخت سیاوش، قفل فیلم را گشود. نمی دانستم فیلم را چگونه شروع کنم. بخشی از این مقاله دربارۀ مفهومی به نام ناخودآگاه متن صحبت می‌کند. « ناخودآگاه متن که معنای پنهان آن است با ناخودآگاه خواننده بده بستان دارد. خواننده در ضمن مطالعه بنا به خصیصه‌های هویتی خود بسیاری از جزییات را نادیده می‌گیرد و بر عکس بسیاری دیگر را برجسته می‌کند و از میان آن همه افکار گوناگون که به ذهنش می‌رسد آنی را انتخاب می‌کند که دوست دارد. » آغاز فیلم را بر سوگ سیاوش گذاشتم. این فیلم را نمی‌توان سندی مردم‌شناسانه تلقی کرد . ساختار فیلم هم چنین ادعایی ندارد . بنابر این آنچه نمایش داده می‌شود، دریافتی است بر اساس ناخودآگاه سازندۀ آن از تماشای سرو . زندگی سرو از چشمۀ خیالِ مردم سیراب می‌شود. قدرتی که با آن می‌توان معانی ساخت و معانی را دریافت. تصور می‌کنم سرو ترکیبی است از دو چیز: مردم و خیال و این دو را از هم جدا ندیدم. شیفته‌اش شدم و در نهایت تجربه‌ای به دست آمد با نام « مردم خیال » . این فیلم دریافتی است از تماشای نقش سرو در جای جای زندگی ایرانیان بی آنکه خود بدانند که سرو در کنار آنها زنده است و آنها در کنار سرو.
گروه خراسانِ انسان‌شناسی و فرهنگ:
مستند ۳۰ دقیقه‌ای «مردم خیال» به تهیهکنندگی، کارگردانی و نویسندگی جواد تقوی در سیمای خراسان رضوی تهیه شده است. تقوی در این مستند به تغییرات فرمی و ذهنی سرو در شهرهای مختلف خراسان مانند کاشمر، نیشابور، خواف، گناباد، مشهد و غیره میپردازد.لازم به ذکر است، این فیلم تا کنون در جشن تصویر سال، جشنوارۀ فیلم کوتاه تهران، جشنوارۀ فیلم رضوی یزد اکران شده و به عنوان مستند برگزیدۀ بیستمین جشنوارۀ مراکز استانها نیز برگزیده شدهاست.
لینک تماشای فیلم در تلویبیون
http://www.telewebion.com/episode/1689264
