نویسندگان: لاله رمضانی و مهدیار نظام
سرزمین ایران دارای منظرهای روستایی با ارزش فراوانی است . یکی از این منظرهای روستایی ، منظر فرهنگی هورامان است. منطقه هورامان ، شامل صدها روستا است که بخشی از آن در کشور ایران و بخشی در کشور عراق قرار دارد . این روستاها در غرب ایران و در دو استان کردستان و کرمانشاه و در شرق عراق و در استان حلبچه واقع شده اند. تمامی این روستاها دارای فرهنگ ، زبان و معماری مشترکی هستند.
نوشته‌های مرتبط
قدمت زیست در این منطقه به هزاران سال قبل برمی گردد و به واسطه دارا بودن میراث ملموس و ناملموس بسیار با ارزش ، روستاهای تاریخی هورامان اکنون کاندیدای ثبت جهانی در یونسکو به عنوان یک منظر فرهنگی تاریخی است. و اکنون به لیست آزمایشی یونسکو اضافه شده است.
بافت روستایی منطقه هورامان ، مکانی است غنی که در پهنه آن می توان به نشانه ها و موجودیت هایی دست یافت که محتوای سازوکار زندگی و تجربه انسان را در قرون متمادی باز می نمایاند. منظرروستایی هورامان با توجه به ظرفیت های تعادلی بین انسان و طبیعت به گونه ای خاص شکل گرفته است .این پیوند عمیق مردمان بومی با طبیعت به افرینش فرهنگ و کالبدی انجامیده است که تفکیک نا پذیرند.
روستاهای هورامان در منطقه ای کوهستانی و صعب العبور در حوزه رودخانه سیروان شکل گرفته اند. مردمان بومی هورامان شرایط طبیعی دشواری را برای زیست انتخاب کرده اند و محیط انسان ساخت و شیوه زیست بسیار خلاقی را در اثر محدودیت های محیط و در قالب پیوندی پرمعنا میان انسان و طبیعت شکل داده اند. این منطقه گویای سیر تکامل جامعه انسانی و سکونت گاه بومی در سازگاری با محیط طبیعی تحت تاثیر فشارها و نیروهای مختلف بوده است.
منظرروستایی منطقه هورامان دارای ارزش های ملموس و نا ملموس منحصربفردی است که می توان به موارد زیر اشاره کرد:
ارزش های ملموس:
۱. شیوه معماری و سکونت: معماری تمامی این روستا ها تابع تپوگرافی زمین و در شیب کوه ها شکل گرفته است و در احترام کامل به طبیعت، مردمان بومی هیچ چیزی از طبیعت نکاسته اند بلکه در پیوند با طبیعت و روی صخره ها بااستفاده از سنگ و چوب به صورت خشکه چین و بدون استفاده از ملات خانه ساخته اند. خانه ها در ارتباط با هم هستند به گونه ای که پشت بام هر خانه ای یا حیاط خانه بالایی است یا معبر روستا است. در واقع معماری هورامان نمودی از زندگی برونگراست و تمامی این پشت بام ها محلی است برای گرد هم آیی ها و برگزاری مراسم های آیینی و تفرج و مکانی برای فعالیت های روزانه روستاییان از جمله آشپزی ، شستشو .
تصویر۱ (تصویر اصلی متن) :روستای هورامان تخت یکی از روستاهای منطقه هورامان
۲. شیوه کشاورزی: در منطقه کوهستانی هورامان هیچ زمین مسطحی برای کشاورزی وجود ندارد. و مردمان بومی برای کشاورزی خاک را از پای کوه به بالای کوه آورده و با استفاده از سنگ ،کوه را تراس بندی می کنند و در تراس ها درختان گردو ، انگور ، توت و انار می کارند و با شیوه های منحصر بفردی این تراس ها را آبیاری می کنند.
۳. تولیدات محلی و صنایع دستی : تولید لباس از پشم بز و داشتن صنعت نساجی مخصوص بافت لباس هورامی، تولید انواع وسایل چوبی و ساخت کفش محلی از نخ و پارچه های بازیافت شده به شیوه ای منحصر بفرد به اسم کفش کلاش ، آهن گری به شیوه سنتی و تولید انواع نان های محلی و غذاهای متنوع محلی از جمله تولیدات محلی منطقه هورامان است.
۴. وجود آرامگاه های مقدس مانند آرامگاه پیر شالیار که قدمتی هزاران ساله دارد.
۵. وجود سایت های باستانی از جمله وجود خرابه های قلعه های باستانی
۶. وجود راه های باستانی
ارزش های نا ملموس:
۱. برگزاری مراسمات ایینی و مذهبی منحصربفرد از جمله مراسم عروسی پیر شالیار : مراسمی ایینی است که هزاران سال است توسط مردمان بومی هورامان هرساله در تاریخ مشخصی در فصل زمستان برگزار می شود.
تصویر۴: مراسمات آیینی در هورامان
۲. موسیقی و آواهای مخصوص منطقه هورامان به اسم موسیقی هوره و سیاچمانه.
۳. وجود سیستم مدیریت مبتنی بر خرد جمعی مردمان بومی برای اداره روستاها و امور مربوط به آن ها، از جمله سیستم مدیریت تقسیم آب چشمه برای کشاورزی و استفاده مردم ، سیستم مدیریت برای کوچ کردم در فصل های گرم سال به ارتفاعات خنک تر
۴. وجود درختان مقدس و شفا بخش درمنطقه هورامان که یکی از این درختان ، درخت ون می باشد و مردمان بومی معتقدند که این درخت مقدس می باشد و شیره و میوه این درخت خاصیت دارویی دارد.
۵. وجود زبان و ادبیات غنی هورامی .
۶. رقص محلی و منحصربفرد هورامی که یک رقص گروهی است و در آن زن و مرد همه دست همدیگر را گرفته و سرجای خودشان می رقصند ( بدلیل فضای کم مسطح ، فضای زیادی برای حرکت در رقص نداشته اند )
هورامان به عنوان یک نمونه کامل و غنی منظر فرهنگی شامل لایه های گسترده ی اقتصادی، طبیعی، علمی، مذهبی، عرفانی و فلسفی و هنری می باشد و این منظرفرهنگی یکپارچه و دارای اصالت قابلیت ثبت در فهرست میراث جهانی را دارد.
روستاهای هورامان مجموعه نا محدودی از سکونت گاه های بشری هستند که از جنبه های متعدد، بیانگر واقعیت های زندگی بشری بوده و طیف وسیعی از ارزش ها را در بر دارد اما با توجه به توسعه سریع و شتابزده در روستاهای هورامان ارزش های نهفته در این بافت ها که سهم مهمی از ارزش های فرهنگی را به خود اختصاص می دهد، مورد بی توجهی واقع شده است و این سرزمین غنی فرهنگی امروزه میراثی در خطر است.
تغییرات حاصل از جریان های توسعه درروستاهای هورامان در سال‌های اخیر در اثر عدم توجه به رابطه انسان و طبیعت در شکل گیری لایه های تاریخی، فرهنگی، طبیعی و تغییرات تدریجی منظرفرهنگی دچار گسست گردیده و یکپارچگی آن را مخدوش نموده است.
روستا در گذشته تحت مدیریت خود روستاییان و متکی بر علوم تجربی کسب شده از تعامل بین طبیعت و انسان بوده است اما اکنون مدیریت حاصل از مشارکت مردم به کلی نادیده گرفته شده است و مدیریت توسط ارگان های مختلف دولتی انجام می شود و فقدان ساختار مدیریت یکپارچه برای هدایت این تغییرات است و ایجاد هماهنگی میان جریان توسعه و حفاظت از مهم ترین چالش های آن به شمار می‌آید.
ارزش های نهفته در این منظرفرهنگی با ارزش در حال تحول و نابودی است و اگر اقدامی در جهت حفاظت از آن صورت نگیرد ، در آینده نزدیک اثری از ارزش های فرهنگی و اجتماعی آن باقی نخواهد ماند.
در این مقاله با معرفی گردشگری خلاق در روستا ، راهکار خلاقی برای حفظ منظرفرهنگی هورامان معرفی می شود. گردشگری خلاق به این معناست که گردشگر به جای اقامت در هتل ، در خانه های روستایی سکونت کند و در بطن آن قرار گیرد.یعنی به جای اینکه ارزش ها را نظاره گر باشد آن ها را تجربه کند .در کالبد معماری که آن را ارزشمند می داند زندگی کند و آن را لمس کند. با مردمی که این معماری و این فرهنگ و شیوه زیست را ساخته اند از نزدیک آشنا شود. در مقبل مردمان بومی روستاها باور می کنند که زندگیشان واجد ارزش است . اینکه شهروندان را مشتاق و قدردان فرهنگ ، زندگی و معماری خود می بینند از زندگی و معماری خود احساس رضایت می کنند و آنرا حفظ می کنند و از تخریب آن می پرهیزند. در واقع گردشگری خلاق می تواند باعث رونق زندگی روستایی شود و حفاظت از ارزش های آن شود.
گردشگری خلاق نسل جدیدی از گردشگری است که در آن به جای موزه ها و بناها، این بار گردشگران هستند که در تعامل با محلی ها اتفاقات جدیدی را خلق می کنند. در این شکل از گردشگری به گردشگران فرصت داده می شود تا با استفاده از خلاقیت خود در یک فعالیت منحصر به فرد مشارکت داشته باشند و تجربه جدید را رقم بزنند. تجربه ای که در بسیاری از مواقع خاص مقصدی است که به آن سفر کرده اند. پس از نسل اول گردشگری یعنی گردشگری ساحلی و اوقات فراغت و نسل دوم یا گردشگری فرهنگی، نسل جدیدی با شعار «موزه های کمتر، میدان های بیشتر [به عنوان عرصه ای برای بروز فعالیت های اجتماعی]» با نام گردشگری خلاق شکل گرفت که هدف از آن اجرای فعالیت های تجربی و تعامل عمیق با زندگی واقعی جامعه مقصد بود. این نسل از گردشگری به شهرهایی که حتی فاقد جاذبه تاریخی هستند این فرصت را می دهد تا با ایجاد جاذبه، خود را به مقصدی برای سفر تبدیل کنند. این شیوه گردشگری به گردشگر خالق این مکان را می دهد تا با «دستکاری» در محیط پیرامون خود و ادراک عمقی، عاطفی و عملی، فضای مقصد را با ادراک هم دلانه لمس کند.
در هورامان تجربه بافتن «چوخه رانک» [قدیمی ترین لباس هورامیان]، ساخت «کلاش» [نوعی کفش از جنس پارچه های بازیافتی]، رقص کوردی، پخت «کلانه» در میان باغات مطبق روستا [ نانی محلی که با سبزی های تازه کوهستان تهیه می شود]، هم نوازی و هم سرایی با بومیان و … از مواردی است که گردشگر خلاق در سفر خود به هورامان آن را تجربه می کند. این راه جدید از کشف فرهنگ جامعه هورامان از طریق تجربه کردن آن، به گردشگران این امکان را می دهد تا زندگی جامعه هورامی را تجربه کنند و در کنار آن از قابلیت های پنهان خود نیز شگفت زده شوند.
اینجا است که اهمیت میراث ناملموس شامل سنت های شفاهی، آیین ها و رویداد ها، دانش و تجربه های مرتبط با طبیعت، جهان و صنایع دستی معنای واقعی خود را پیدا می کند؛ اینگونه میراثی که نسل به نسل و سینه به سینه از گذشتگان به آیندگان منتقل شده و هر یک برگی از تاریخ منطقه فرهنگی هورامان را در دل خود پنهان دارد مورد توجه و حفاظت قرار می گیرد. گردشگری خلاق در هورامان، نه فقط به دلیل گسترش گردشگری و توجه به خواست گردشگر، بلکه به عنوان طیف وسیعی از برنامه های سیاست گذاری در راستای مدیریت منظر فرهنگی هورامان در نظر گرفته می شود. گردشگری خلاق را می توان در واقع گزینه ای کلیدی در راستای توسعه اقتصاد محلی مردم هورامان دانست که می تواند با توانمند سازی اقتصادی جامعه محلی نقش مهمی در تداوم حیات فرهنگی این سرزمین داشته باشد.
