مشخصات کتاب‌شناختی: نویسنده: دکتر معروف خزنه دار، زبان کتاب: کردی، تعداد صفحات: ۲۵۸ صفحه، غیر مصور، انتشارات: کوری زانیاری کردستان، اربیل، سال انتشار: ۲۰۰۳ میلادی
معروف خزنه دار که در زبان کردی مارف خزنه دار تلفظ میشود، دورانی از زندگی خود را در روسیه زندگی کرده است و در آنجا است که متوجه میشود جمعیتی کرد در ترکمستان (جمهوری های ترکمنستان) زندگی میکنند. وی در آنجا با دانشجوی دوره دکترا به نام عباس ممد نزاروف آشنا میشود که اهل ترکمنستان است. این فرد تز دکترای خود را درباره کردهای ترکمنستان نوشته است. اما از آنجا عباس ممد نزاروف بخش بزرگی از داده های جمع آوری شده خود را در پایان نامه دکترای خود داخل نکرده است و از طرف دیگر قصد داشته که پایان نامه را با زبان روسی و یا ترکمانی و خط روسی چاپ کند، لذا مارف خزنه دار بر آن میشود تا خود کتابی در مورد کردهای ترکمنستان بنویسد. که البته این امر نزد خزنه دار تا سال ۲۰۰۲ به تاخیر میافتد. وی پس از بازگشتش از روسیه به نوشتن مقاله ای کوتاه تحت عنوان “کردهای ترکمستان سویت” (۱۹۸۶) اکتفا میکند که این مقاله در مجله توتون در بغداد چاپ میشود. سالها بعد که دیگر اتحاد جماهیر شوروی فروپاشیده و به جمهوری ها و کشورهای مختلف تقسیم شده، از جمله جمهوری ترکمستان، مارف خزنه دار کتابش را نوشته و چاپ میکند.
نوشته‌های مرتبط
لازم به ذکر است که زبان تکلم عباس ممد نزاروف که اطلاعات بسیاری به مارف خزنه دار داده است، کردی کرمانجی است.
بنابر نوشته های مارف خزنه دار، کردهای ترکمستان در اصل تبارشان به کردهای خراسان میرسد که در اعصار مختلف به ترکمستان مهاجرت کرده اند. کردهای خراسان نیز خود در اصل از بخشهای غربی ایران با توسل به زور به خراسان کوچانده شده اند. بخش بزرگی از این کوچ اجباری در سال ۱۶۱۸ به فرمان شاه عباس صفوی روی داده که طی آن پانزه هزار خانوار کرد به خراسان برده میشوند. از جمله این عشایر میتوان از جعفرانلو و شادیلوو نام برد که در نواحی قوچان، شیروان، بجنورد و بعدها در دیگر مناطق خراسان از جمله دره گز، قلات و تراخان سکونت داده میشوند.
از مهمترین دلایل شاهان صفوی برای کوچاندن کردها به خراسان، پیشگیری از قیام کردها علیه دولت صفوی بوده است.
اما دلیل مهاجرت کردها از خراسان به ترکمستان به روابط تجاری میان ترکمنستان و ایران برمیگردد. این تجارت بیشتر در حوزه ی مواد کشاورزی و دامی بوده است. برخی از کردها در میانه سده به ترکمنستان رفته و در آنجا روستاهای کردنشین ساخته اند. در اواخر سده ۱۹ نیز موج دیگری از مهاجرت به سمت ترکمنستان روی داده که دلیل آن قحطی و گرانی ناشی از حمله ملخ ها بوده است.
در مورد جمعیت کردها در ترکمنستان تا قبل از انقلاب ۱۹۱۷ آمار و ارقامی در دست نیست. در سرشماری ۱۹۲۶ جمعیت کردها ۲۸۰۳ نفر و در آمار سال ۱۹۵۹ ۲۲۶۳ نفر اعلام شده است. علت این کاهش جمعیت در بازه زمانی سی ساله، به این برمیگردد که در سال ۱۹۳۵ عده ای از کردها به خراسان بازگشتند و دلیل دیگر آن عدم ذکر قومیت کرد از طرف برخی از خانواده های کرد بوده است. حتی عده ای از کردها از ترس استالین قومیت خود را فارس اعلام کرده بودند.
ترکمنستان یک کشور مسلمان سنی مذهب است اما کردهای آنجا دارای مذهب شیعه هستند. معیشت اصلی بیشتر کردهای ترکمنستان کشاورزی و باغداری است. تا قبل از اصلاحات سالهای ۱۹۲۶-۱۹۲۵ کردها صاحب زمین کشاورزی نبودند و بلکه زمینهای کشاورزی را اجاره میکردند. عده ای از کردها نیز به دامداری مشغول بودند که بعد از اصلاحات کشاورزی، دامهای خود را فروخته و کولخوز تاسیس کردند. لازم به ذکر است که گوسفندان دامداران کرد از نظر نژادی متفاوت بوده و تحت عنوان “گوسفند کردی” شناخته میشدند.
یکی از شخصیتهایی که در این کتاب بسیار به وی اشاره شده شاعر نامدار کرد که نوازنده تار هم بوده است، جعفرقلی است که هم در خراسان و هم در ترکمنستان زیسته است. درباره اشعار این شاعر تحقیقات چندانی انجام نشده است. جعفرقلی با نامهای جعفرقلی زنگلی، جعفرقلی بیچاره، جعفرقلی عندلیب و جعفرقلی مختار نیز شناخته شده است که گاه ملک الشعرای کرمانج خوانده میشود. بنابر منابع کردهای خراسان وی در سال ۱۸۱۴ در روستایی به نام شکافکو در شرق قوچان بدنیا آمده است. وی در جوانی عاشق دختری به نام ملواری میشود.
اما بنابر منابع کردهای ترکمنستان، جعفرقلی در سال ۱۹۰۷ در روستای لاین دره گز خراسان بدنیا آمده و در ۱۹۴۹ به خاطر فقر و نداری به ترکمنستان مهاجرت کرده است.
مارف خزنه دار تنها آن بخشهایی از شعرهای جعفرقلی را در کتاب آورده که پیشتر در جای دیگری چاپ نشده اند.
علاوه بر اشعار جعفرقلی، مارف خزنه دار نمونه هایی از اشعار فولکلور عروسی، عزاداری و تریاک کشیدن و همچنین داستانهایی فولکور مانند داستان ملای میوَلی، مَمَت جان، بز و سگ و … را که در میان کردهای ترکمنستان رایج بوده اند را در این کتاب آورده است. ضرب المثلهای رایج در میان این دسته از کردها نیز بخش دیگری از کتاب “کردهای ترکمنستان” را تشکیل میدهد که در زبان کردهای ترکمنستان “گَپی وَ مَنی” خوانده میشود.
فهرست مطالب کتاب:
– مقدمه
– بخش اول: معرفی ترکنستان و تاریخ موضوع
-معرفی ترکمنستان
– تاریخ موضوع
– بخش دوم: زندگی کردهای ترکمنستان
– از کردستان به طرف خراسان
– از خراسان به طرف ترکمنستان
– زندگی اقتصادی
– خانه ی کردهای ترکمنستان
– غذاهای کردهای ترکمنستان
– پوشش
– روابط اجتماعی خانواده های کرد
– آموزش و تحصیلات
– موسیقی و رقص کردی
بخش سوم: جعفرقلی
– زندگینامه
– اشعار جعفرقلی
– ترانه های جعفرقلی
بخش چهارم: ادبیات ملی (فولکلور) کردهای ترکمنستان
– شعر و موضوعاتش
– متن اشعار ادبی ملی
– ترانه ها
– نثر و موضوعاتش
– متن اشعار ادبی ملی
– ضرب المثلها
کتاب حاضر دارای خلاصه ای به دو زبان انگلیسی و عربی نیز است.
