هانری کربن
انشاءالله رحمتی
نوشته‌های مرتبط
سوفیا
چاپ اول: ۱۳۹۵
۵۲۸ صفحه
کتاب «ارض ملکوت: کالبد رستاخیزی انسان از ایران مزدایی تا ایران شیعی» به قلم هانری کربن یکی از کلیدی¬ترین آثار او برای فهم جهان فکری و معنوی ایران زمین و پیوستگی فرهنگی ایران پیش از اسلام و پس از اسلام است. می¬توان این اثر را به منزلۀ مقدمه¬ای لازم و ضروری برای درک آرای هانری کربن در دیگر آثارش دانست. انشاءالله رحمتی در این¬باره می-گوید: «زیرا موضوع عالم مثال، از کلیدواژه¬هاییست که او در مقام تحلیل وجوه مختلف تفکر ایرانی، چه در ایران باستان و چه در ایران اسلامی تا به امروز، از آن بهرۀ فراوان می¬برد و این موضوع در کتاب ارض ملکوت به شیوه¬ای بدیع و روش¬مند بررسی شده است.» می¬توان گفت مضمون اصلی این اثر «پیکار در راهِ جان جهان یا پیکار در راه ملکوت» است. هانری کربن در مقدمه¬اش بر ویراست دوم هدف کتاب را راه¬یابی به عالم غیب – یا اقلیم هشتم یا به تعابیر دیگر، عالم شهرهای غیبی جابلقا، جابرصا و هورقلیا- دانسته است. کربن در این اثر به دنبال نشان دادن گروه¬ها و افردی است که در پیکار در راه جانِ جهان کوشیده¬اند؛ در این میان افلاطونیان پارس نیز حضوری پیوسته و مستمر داشته¬اند. موضوع بحث این اثر، عالمی در میان عالم معقول محض و عالم محسوس محض است. این عالم همان عالم مثال است که در اندیشۀ ایرانی ، چه ایران مزدایی، و چه ایران شیعی، بسیار درباره¬اش اندیشه¬ورزی شده است. اعتقاد به این عالم راه را برای بر بسیاری از تعارض¬های به ظاهر ناگشودنی و نزاع¬های بی¬حاصل در عرصۀ دین و اندیشه می¬بندد. مولف در این اثر نشان داده است که چگونه «افلاطونیان پارس» در طول تاریخ در عرصۀ پیکار برای کشف این عالم حضوری چشمگیر و برجسته داشته است. او بر این نظر است که بشر امروز بر مبنای تلاش¬ها و دستاوردهای افلاطونیان پارس می¬توانند ارض ملکوت را بازیابی کنند.
کتاب ارض ملکوت از یک مقدمه و دو بخش تشکیل شده است. ابتدا انشاءالله رحمتی مقدمه¬ای بر کتاب نگاشته و علاوه توضیح فحوا و هدف نویسنده، به اندیشه¬های افلاطونیان کمبریج، پیامدهای ناخواستۀ تفکر دکارتی و افلاطونیان پارس پرداخته است. بخش نخست کتاب مشتمل بر دو فصل است. فصل اول با عنوان «مثال ارض در آئین مزدایی» شامل چهار نوشتار است که به ترتیب عبارتند از: زمین فرشته¬ای است، زمین هفت کشور، جغرافیای شهودی، حکمت زمین و فرشته¬های بانوهای زمین. فصل دوم «ارض عرفانی هورقلیا» نام دارد و چهار نوشتار دیگر را در بر می¬گیرد که به ترتیب عبارتند از: اوج¬گیری آهنگ¬ها: فاطمه (س)، دختر پیامبر و ارض ملکوت، اقلیم هشتم، هورقلیا: ارض مکاشفات، هورقلیا: ارض قیامت. در فصل دوم در پاسخ به این پرسش که واقعۀ قیامت چیست و چگونه ارض هورقلیا هم برای معاد فردی و هم معاد عام، نه تنها ابزار معاد که صحنۀ معاد نیز هست؟ چنین آمده است: «با نفخۀ قیامت، جسم اصلی، در قامت تام و ثابت خویش عیان می¬شود، اما جسم «الف» که فقط گرد کدورتی بر لطافت تامّ جسم ب بود دیگر ظاهر نمی¬شود یا به تعبیر بهتر در لطافت کاملا نورانی جسم «ب» یکسره مستحیل می¬گردد. ص ۲۵۲» هانری کربن در پایان فصل چنین نتیجه¬گیری می¬کند که معنای چیستی و کیستی ارض ملکوت، در زبان¬هایی هم بسیار دور و هم بسیار نزدیک، در سیاق¬هایی کهن و نیز در سیاق¬هایی مدرن مدرن و معاصر (در فاصلۀ آیین مزدایی و مکتب شیخیه) به بیان آمده است. مولف کتاب ارض ملکوت چنین ادامه می¬دهد که «محتمل است تجارب اهل معنا در ایران زمین، هر یک از ما را به مقایسه¬هایی با حقایق روحانیِ شناخته شده در دیگر سرزمین¬ها برانگیزد. ص ۲۶۳»
کربن در بخش دوم رشتۀ کلام را به دست مشایخ می¬سپارد یعنی کسانی که در پیِ تحقیق و تأمل دربارۀ ارض ملکوت به ویژه در ایران اسلامی بوده¬اند؛ کربن می-خواهد از این طریق، خواننده مستقیم¬تر با این بزرگان و متون¬شان ارتباط برقرار می¬کند. بخش دوم کتاب، شامل متون و مؤلفان آن¬هاست و مشتمل بر ۱۱ مقاله است که به ترتیب عبارتند از: شهاب¬الدین یحیی سهروردی، محی¬الدین¬بن عربی، داو قیصری، عبدالکریم جبلی، شمس¬الدین محمد لاهیجی، صدرالدین شیرازی، عبدالرزاق لاهیجی، محسن فیض کاشانی، مکتب شیخیه، شیخ محمد کریم¬خان کرمانی، شیخ ابوالقاسم خان کرمانی. البته رحمتی بر این نظر است با این که افلاطونیان پارس در راه پیکار جان جهان در این اثر معرفی شده¬اند اما آن¬گونه که باید به آن¬ها پرداخته نشده است: «آراء عارفان و حکیمان مسلمان از سهروردی تا ملاصدرا در این اثر بررسی شده و گزیده-هایی از متون آن ها نیز در اختیار خواننده قرار گرفته است؛ ولی به شخصیت¬های پس از ملاصدرا و آراء ایشان آن¬گونه که باید پرداخته نشده است. می¬دانیم که پس از ملاصدرا اندیشمندان بزرگی در ایران ظهور یافته¬اند و سنت صدرایی تا به امروز سنت اصلی اندیشه ایرانی است. ص ۳۳» با این¬حال هانری کربن در مقدمه¬اش بر کتاب تأکید می¬کندکه آنچه از حکما و متون¬شان در این بخش فراهم کرده، صرفا قطره¬ای از دریا است و می¬تواند فقط الهام¬بخش کسانی باشد که علاقه¬مند به پژوهش در این راه هستند. به دیگر سخن کربن نیز اشاره می¬کند در افلاطونیان پارس هنوز افرادی دیگری هستند که مجال پرداختن به آن¬ها فراهم نشدهاست. کربن در مقدمه¬اش بر ویراست دوم به دشواری دستیابی به عالم هورقلیا اشاره می¬کند و بر این نظر است که با توجه به پیچیده بودن کتاب ارض ملکوت، یک¬بار مطالعه¬اش کفایت نمی¬کند. کربن پیشنهاد می¬کند یک¬بار کتاب را بدون مراجعه پی¬نوشت¬ها مطالعه شود و در بار دوم با مطالعۀ پی¬نوشت¬ها، توضیحات و اشارات مطالعه شود. در نهایت باید با هانری کربن هم¬صدا و هم¬آوا بود که فقط یک چیز اهمیت دارد که این کورسو و بارقه فروزان گردد تا بتوان «ارض موعود» ارض هورقلیایِ دارای شهرهای زمردین را بازشناخت. چاپ نخست کتاب «ارض ملکوت: کالبد رستاخیز انسان از ایران مزدایی تا ایران شیعی» به قلم هانری کربن و با ترجمه و تحقیق دکتر انشاءالله رحمتی، از سوی «نشر سوفیا» در ۵۲۸ صفحه در اختیار علاقه¬مندان قرار گرفته است.