شصت چهره از میان قاجاریان و معاصران. عبدالحسین آذرنگ. تهران: کتاب بهار، ۱۳۹۸. ۵۳۹ ص. ۱۲۵۰۰۰۰ریال.
کتاب شصت چهره … مجموعه‌ای است از شصت مقاله دانشنامه‌ای که عبدالحسین آذرنگ طی سی و پنج سال دانشنامه‌نگاری درباره شخصیت‌های نام‌آور دوره قاجار و قرن حاضر خورشیدی نگاشته است. بنا به تعریف، مقالات دانشنامه‌ای اطلاعاتی پایه را در زمینه‌های مختلف موضوعی ارائه می‌دهند. اطلاعاتی که در منابع و اسناد و مدارک انتشاریافته موجود بوده و مولف در جست‌وجوهای خود آن‌ها را یافته است. هر جزء از اطلاعات ارائه‌شده در مقاله دانشنامه‌ای متکی به مدرک و منبع است. منابع باید دارای جامعیت باشند و نظرگاه‌های متفاوت و حتی متعارض را شامل شوند. این گونه مقاله‌ها، برخلاف مقاله‌های پژوهشی، باید فارغ از ارزش‌داوری و جانبداری و حتی اظهارنظر شخصی باشند. چراکه وظیفه آن‌ها ارائه تصویری کامل و تا حد ممکن جامع از موضوع (مدخل) برای مخاطبان عام یا خاص است.
چنان‌که در یادداشت نویسنده آمده، تنها یک‌سوم مقاله‌های کتاب پیشتر در دانشنامه‌ها به چاپ رسیده است و بقیه نخستین بار است که انتشار کاغدی می‌یابد. چون مقاله‌ها به طور عمده برای دانشنامه‌های عمومی نگاشته شده‌اند، این حسن را دارند که مخاطبان عام را در نظر دارند و برای عموم مراجعان، به‌ویژه جوانان، قابل استفاده‌اند. شخصیت‌های موضوع مقالات ترکیب متنوعی از چهره‌های سیاسی، نظامی، علمی، ادبی و فرهنگی را شامل می‌شوند. کتاب در سه بخش تنظیم شده است: “۱) قاجاریان، شامل شخصیت‌هایی که در عصر قاجار زاده شده و درگذشته‌اند (۵ تن)؛ ۲) قاجاری-معاصران، شخصیت‌هایی که بخشی از زندگی آن‌ها در عصر قاجار و بخش دیگری در دوره پس از ۱۳۰۰ بوده است (۱۸ تن)؛ معاصران، شخصیت‌هایی که دوره رشد و حیاتشان پس از ۱۳۰۰ بوده است (۳۷ تن) .” (ص چهارده)
از ویژگی‌های این مجموعه وزن بیشتر مقالات مربوط به شخصیت‌های معاصر است که درباره شماری از آن‌ها هیچ مقاله مستقل یا زندگی‌نامه معتبری در دست نیست. از سوی دیگر، همین “معاصر بودن” دشواری خاصی را پدید می‌آورد: کمبود/ نبود مآخذ مکتوب. نویسنده در این‌گونه موارد، با رعایت معیارهای دانشنامه‌نگاری، از منابع شفاهی تاریخ معاصر ایران بهره وافی برده است. او با اعتقاد به ضرورت مکتوب‌ساختن اطلاعات شفاهی تاریخ معاصر و در معرض داوری قرار دادن آن‌ها، از شکستن سنت دانشنامه‌نگاری مرسوم ابایی نکرده و در مواردی به دانسته‌های شخصی خود این‌گونه ارجاع داده است: “مولف، اطلاع شخصی”.
چون مقاله‌ها به سفارش دانشنامه‌های مختلف نوشته شده‌اند، هریک تابع چارچوب‌های از پیش تعیین‌شده‌ای بوده‌اند. از این‌رو طبیعی است که مقاله‌ها را از نظر حجم و تفصیل نامتوازن بیابیم. در برخی، اختصار کلام و موجزنگاری دیده می‌شود و در شماری که این محدودیت کمتر بوده، بسط و شرح بیشتر. اما ایجاز ناگزیر مقاله‌ها مخل نیست، گرچه احتمالا خوانندگان علاقه‌مند مقالات دسته دوم را دلپذیرتر می‌یابند. نویسنده به فراخور مطلب و ضرورت، در مواردی توضیحاتی را در پانوشت‌ها افزوده است.
از میان “شصت چهره”، نام‌های برخی چنین است: قائم‌مقام فراهانی، میرزا حبیب اصفهانی و شیخ احمد روحی (از بخش یکم)؛ محمدعلی فروغی، حاجعلی رزم‌آرا، حسن وثوق، صدیقه دولت‌آبادی، محمود جم، سلیمان حییم، علی‌اصغر حکمت و علی دشتی (از بخش دوم)؛ حسن ارسنجانی، محمدعلی خنجی، مهدی بازرگان، محمدتقی دانش‌پژوه، احمد بیرشک، محمدجواد حدیدی، محمد درخشش، فریدون آدمیت، ابوالحسن نجفی، منوچهر ستوده و احسان یارشاطر (از بخش سوم).
مقالات عبدالحسین آذرنگ از الگوهای شاخص و برتر دانشنامه‌نگاری امروز ایران است. در همه مقاله‌ها بی‌طرفی دانشنامه‌نگارانه رعایت شده است، حتی در مورد شخصیت‌هایی که نویسنده، به واسطه دوستی یا محشور بودن، تعلق‌خاطری به آن‌ها دارد. مقاله‌های سیدحسن تقی‌زاده، علی دشتی، پرویز ناتل خانلری، سلیمان حییم و… از مقاله‌های شاخص این مجموعه است. برخی، نخستین و گاه یگانه مقاله دانشنامه‌ای در یک مدخل‌اند (مانند مقاله عبدالرحیم جعفری). مقاله‌هایی چون غلامحسین مصاحب و ایرج افشار نیز همچنان جامع‌ترین و دقیق‌ترین مقاله‌هایی هستند که درباره این شخصیت‌های علمی و فرهنگی نوشته شده‌اند.
کتاب شصت چهره… حروف‌نگاری و صفحه‌آرایی متناسب و چشم‌نواز و چاپ و صحافی آراسته و دلپذیری دارد. اشتباهات حروف‌نگاری در آن نادر است (یک مورد اشتباه نیازمند تصحیح نام دکتر ابوالحسن خانعلی است که “حسینعلی” درج شده است.).
*
استاد آذرنگ در کتاب در قلمرو نشر و ویرایش و دایره‌المعارف‌نگاری نوشته است: “مقاله دایره‌المعارفی منزل اول و مرحله آغازین پژوهش است، نه پایان سفر.” درباره شماری از شخصیت‌های این کتاب که درعرصه تاریخ و فرهنگ ایران نقش ایفا کرده‌اند هنوز پژوهش درخوری صورت نگرفته است. برخی از مدخل‌های این کتاب قابلیت – و حتی ضرورت – بسط یافتن تا حد یک تک‌نگاری مستقل را دارند.
نوشته‌های مرتبط
نویسنده یادداشت طلیعه خادمیان است. این یادداشت در چارچوب همکاری انسان‌شناسی و فرهنگ و مجله جهان کتاب منتشر می‌شود.