نوشته و ضبط: محسن شهرنازدار
سنت آوازهای مذهبی در کویر مرکزی ایران، از یک سو ریشه در «مجموعه نغمگی»آوازهای کویری و آواهای مشترک در فرهنگ چاپاری دارد و از سوی دیگر مرتبط با موسیقی کلاسیک شهری، اما در قالب و فرم موسیقی های مذهبی است. به عبارتی دیگر این سنت آوازی بخصوص در آیین های مذهبی و نمایش تعزیه ، لزوما در «مجموعه نغمگی» موسیقی اقوام نمی گنجد و اثرگذاری و ردپای موسیقی قومی در آن نقش و اثری کمتر از موسیقی دستگاهی دارد. به گونه ای که حتی می توان گفت مبتنی بر موسیقی کلاسیک ایران شکل گرفته است. سنت آوازهای مذهبی در منطقه مورد نظر ما، در قلب دشت کویر و مناطق شرقی کویر لوت واقع شده است. در این منطقه می توان یک حوزه وسیع جغرافیایی را برای موسیقی آوازی در ایران از سایر مناطق تفکیک کرد.این محدوه از مناطق شرقی و شمال شرقی استان اصفهان و آبادی ها و دهستان های آن منطقه از «زواره» تا «انارک» و «خور» آغاز می شود؛ تمامی استان یزد را در تقسیمات کنونی استانی در بر می گیرد و به بخش های «حصارآباد»،«انجیره»،و «بالاحوض»در جنوب استان خراسان،«انار»، «داور» و «رفسنجان» در شمال غربی استان کرمان منتهی می شود.این منطقه وسیع گرچه الزاما موسیقی مشترک شناخته شده ای ندارد، اما نمونه های آوازی موجود در آن را می توان در اشکال دوبیتی خوانی های فرهنگ چاپاری و آوازهای آیین های مذهبی دسته بندی و در یک رپرتوار واحد آوازی مورد تحقیق قرار داد .
نوشته‌های مرتبط
بررسی تطبیقی آواهای این مجموعه نغمگی با موسیقی دستگاهی و کلاسیک ایران، نشانگر پیوند دیرینه این دو و آمیختگی و گرته برداری هر دوی آنها از یک منشا و منبع در فرهنگ ایرانی است.
در منطقه مورد نظر،اجرای تعزیه و آیین های مرتبط با مراسم سوگواری در ایام محرم ریشه های کهن دارد و در قیاس با نمونه های مشابه در سایر نواحی ایران، اصالت و اهمیت اجرای آن نیز بسیار قابل توجه است.به طوری که وجود دو «تکیه» مهم برای اجرای این آیین نمایشی در زواره ؛ در شمال شرقی استان اصفهان و حضور تعزیه خوانان توانمند استان یزد بخصوص در میبد و اردکان نشان از سنت دیرین و ریشه دار تعزیه و آیین های مرتبط با آن در این منطقه دارد.
یکی از انواع فرم های آوازی مرتبط با تعزیه که در آیین های دیگر مذهبی نیز جایگاه مستقلی یافته،«پیش خوانی» است.در تعزیه «پیش خوانی» مقدمه ای برای شروع نمایش و شامل مرثیه ای در توصیف و شرح تعزیه ای است که بعد از پیش خوانی اجرا می شود .نوعی رسیتاتیو تا مخاطب را با موضوع تعزیه مورد نظر آشنا کند.این فرم آوازی که قالب گروهی دارد، مستقل از تعزیه نیز اجرا می شود. «پیش خوانی» و «پامنبری» با یکدیگر مرتبط دانسته شده است به گونه های که در موسیقی و روضه خوانی یا تعزیه گردانی، خواندن دسته جمعی که گویای محتوای روضه یا تعزیه بعد از آن بوده است را به طور کلی پیش خوانی می نامیده اند.دهخدا نیز تحت عنوان «براعت استهلال در برابر مستمعین» از آن یاد کرده است.۱ استهلال به معنای برآمدن ماه نو و براعت استهلال یکی از آرایه‌های ادبی و از صنایع علم بدیع است که در آغاز متون قدیم به صورت شعر یا نثری عموما مسجع نوشته می شد و اشاره ای به مقصود نویسنده و محتوای کتاب داشت. مانند پیش درآمد یا دیباچه ای که بر کتاب های امروزی می نویسند.مقصود دهخدا از به کارگیری این اصطلاح،کارکرد پیش خوانی، مشابه دیباچه ای برای محتوای تعزیه و یا روضه بعد از آن بوده است.
پیش خوانی در سنت «ذکر» که در منطقه اردکان به پامنبری نیز مشهر است با این تعریف دهخدا مطابقت می کند:«پیش خوان شاگرد روضه خوان است که پیش از استاد ابیاتی چند ایستاده به پای منبر و در مصایب اهل بیت می خواند.»۲ در پیش خوانی یا ذکر در اردکان، سنت اجرا ، مشابه تعزیه است و هدایت آن را شخصی به نام «نقیب» بر عهده دارد. به کارگیری واژه نقیب کاملا متناسب با معنای آن یعنی سرپرست گروه است. نقیب روبروی منبر می نشیند و ذکر و پیشخوانی را با خواندن بیت زیر آغاز می کند: « بر یزید و متابعون یزید / تا به صبح قیامت مدام لعنت باد». اما این جمله لعن در آیین های دیگر مرتبط با محرم نیز در حوزه وسیعی از فرهنگ های عزاداری ایران به کار می رود.همچنین در برخی متون تعزیه نیز وجود دارد. در تعزیه «ورود اهل بیت به شام» ، تعزیه گردان با گفتن جمله «بر یزید و متابعان تا به صبح قیامت همیشه مدام لعنت باد »پایان جلسه را اعلام می کند.۳ در روستای نوغاب افضل آباد که در ۳۰ کلیلومتری شمال بیرجند قرار دارد،نیز این ترکیب لعن در مراسم علم گردانی به کار می رود. به گونه ای که علامت و علم هر زمان به در هر خانه که میزبان عزاداران است برسد، گروه اصلی ذاکران عزادار می گویند: «بر متابعان یزید پلید هر دمی صد هزار لعنت باد » و جمعیت نیز پاسخ می دهد: «بیش باد و کم مباد» . در بوشهر این جمله لعن را ذاکران می خوانند:« ذاکران برای اجرای ذکرخوانی معمولاً روی پله اول منبر می‌نشینند و در آغاز کار خود، همیشه با صدای رسا به حالت رجز می‌گویند: لعن بر یزید و متابعانش، تا صبح قیامت، مدام المدام، لعنت باد.»۴ ظاهرا مراسم ذکر در بوشهر نیز نوعی یادآوری و اطلاع رسانی برای برپایی مراسم عزاداری است.جهانگیر نصری اشرفی در مقاله موسیقی مذهبی شیعیان ایران، پیش خوانی و پامنبری را به عنوان آواز های برگرفته از موسیقی ردیف با متر مشخص طبقه بندی کرده است.۵
نقش نقیب در پیش خوانی اردکان مشابه نقش معین البکا در تعزیه است.او علاوه بر هدایت آواز جمعی،نقش تعلیم سنت پیش خوانی و ذکر را هم بر عهده دارد.ذاکران که معمولا بین پنج تا ده نفر هستند متناسب با موضوع مصیبی که قرار است توسط واعظ و منقبت خوان روایت شود، با هدایت نقیب اشعار کوتاهی می خوانند. ذکر در منازل و حسینه ها برپا می شود و علاوه بر اردکان، در میبد و دیگر مناطق همجوار نیز وجود دارد.در قدیم،ذاکرین در پشت بام محل روضه خوانی حضور می یافتند، اما اکنون اجرای ذکر به صورت ایستاده و در پای منبر منقبت خوان است.۶ پیش خوانی در نمونه های ضبط شده از منطقه اردکان یزد، در سه فرم آوازی و در چند ملودی-مدل معین اجرا می شود.آوازها به صورت یک هترفونی ( (heterophony7 است. به صورتی که با انتخاب پرده و آغاز نغمه توسط نقیب، اعضا یک به یک با تاخیر و همزمانی توامان، برداشت متفاوتی از نغمه واحد را اجرا می کنند و در حقیقت دست به تولید نوعی چند صدایی ابتدایی می زنند.هر ذکر مصیبت تا حد امکان مناسب با وضع واعظ خوانده می شود.در غیر این صورت نغمه مشترکی که با همه مصیبت ها هماهنگ باشد،اجرا خواهد شد. در ایام محرم و شب آخر مجلس ذکر، «ختم» خوانده می شود که اشاره ای به همه ائمه و صفاتشان دارد و در مدح و نعت آنان است.در اشعار ختم، از ساقی و قهوه چی و ذاکر و بانی و مستمع مجلس نیز یاد می شود.انتخاب «ذکر» و پرده آواز را نقیب بر عهده دارد.
گروه پیش خوان در ضبط انجام شده، در اردکان یزد زندگی می کنند.عموما از کسبه بازار هستند و قناد. نقیب همچنان که استاد شناخته شده آموزش پبش خوانی است، در پخت شیرینی های سنتی یزد نیز تبحر ویژه دارد. حسین افخمی اردکانی، محمد زرین،عباس زرین،حسین ابروبادی و محمد کمالی ذاکران این پیش خوانی هستند تاریخ ضبط مربوط به زمستان ۱۳۸۷ است.
پی نوشت:
۱- لغت نامه دهخدا ذیل واژه پیش خوانی و پامنبری
۲- همان
۳- تعزیه ورود اهل بیت به شام،تصحیح و تکمیل از محمد علی رجاء زفره ای(۲۸۱۱ق-۱۳۶۱ق) است که جمعا ۱۵۰ بند،۵۰۰ بیت، و ۱۰ نسخه داد این تعزیه در شماره ۱۳مجله «تئاتر » و در بهار ۱۳۷۰ منتشر شده است.
۴- شریفیان،محسن، آیین سوگواری در بوشهر، نقل از کتابچه «مرثیه ایرانی»؛ مقالاتی درباره آواها و نغمه های مذهبی در ایران، طرح و گردآواری محسن شهرنازدار،سازمان فرهنگی و هنری شهرداری تهران، ۱۳۸۷
۵-همان
۶-گفت و گوی نگارنده با پیش خوانان اردکان
۷- نوعی چند صدایی ابتدایی که در آن یک خط ملودی با تزئینات و برداشت‌های مختلف و تقریبا هم‌زمان اجرا می‌شود.
فایل پیوست: