در ایران تاریخچه استفاده مجدد به قدمت سکونت انسان ها و حکومت ها است. در تمدن های باستانی موضوع استفاده مجدد از طریق مطالعه سیر تحولات کالبدی سایت های باستانشناختی و مجموعه های معماری، دارای شواهد معتبری است که نشان می دهد انسان های گذشته درک مناسبی از مزایای بهره مندی از فضاهای باقی مانده از ادوار کهن را داشته و همواره در راستای تکامل آن اقدامات مؤثری را انجام داده اند. در موارد متعدد تلاش در جهت بازگرداندن حیات به یک بنا یا یک محدوده یادمانی به دنبال سال های متمادی از رها شدن و گسترش فرسودگی، به خوبی نمایان کننده این موضوع می باشد. هخامنشیان خود را شاهانی سازنده می دانستند استرابون مورخ یونانی عنوان می کند که: «داریوش شاه می گوید: به عنایت اهورامزدا ساختمان های عظیمی را که به فراموشی رها شده بودند، من آنها را به پایان رساندم. من دیدم که قلاع( در شوش) که در گذشته بنا کرده بودند، کهنه و فرسوده اند، من آنها را دوباره برآوردم» (فکوهی به نقل از بریان, ۱۳۹۱). محوطه تخت سلیمان، که در زمان ساسانیان آتشکده و مرکز عبادت بوده است و بعدها توسط ایلخانان مغول به کاخ تابستانی تبدیل شده است ( امان اللهی, ۱۳۹۴)، نمونه جالب توجهی از استفاده مجدد و توسعه فضاهای موجود در تاریخ است. اما توجه به آثار گذشته به عنوان میراث فرهنگی زمانی آغاز شد که در سال سال ۱۹۷۳، با لغو محدودیت زمانی حمایت از یادمان های تاریخی، تمامی سازه های تاریخی مهم ارزیابی شده برای فرهنگ و تاریخ کشور، زیر پوشش قانون قرار گرفتند(یوکیلهتو، ۱۳۸۶). که در پی این تغییر نگرش در تلقی مفهوم ارزش، و گسترش دایره مواریث فرهنگی، گروه بزرگتری از فضاهای موجود نیازمند حفاظت شده و بیش از پیش موجبات استفاده مجدد از آنها را فرآهم گردید. این در حالی است که توجه به حفظ شهر تاریخی در ایران همزمان با شکل گیری رویکرد های بین المللی حفاظت از بافت و حتی پیش از آن به واسطه ثبت اولین بافت تاریخی ارزشمند کشور در سال ۱۹۳۰، حاکی از وجود انگیزه های اولیه برای حفاظت از فضاهای متروک و زمینه ساز استفاده از آن ها می باشد.
اگر دوره های حفاظت از آثار تاریخی ایران را در چهار بخش بررسی کنیم متوجه خواهیم شد که دوره اول یعنی سالهای ۱۲۲۷تا ۱۳۰۷ هجری شمسی، دوره کشف آثار و شکل گیری حفاظت و توجه به باستان شناسی و عدم وجود مقررات و کنترل لازم است. دوره دوم یعنی سالهای ۱۳۰۷ تا ۱۳۳۹ هجری شمسی، دوره آغاز عملی حفاظت با اشاعه قانون عتیقات است. دوره سوم که شامل سالهای ۱۳۳۹ تا ۱۳۵۶ می باشد، شاهد تلاش هایی برای ایجاد یک سازمان حفاظت مدرن و تفکیک بخش های مختلف حفاظت هستیم. و در آخر از سال ۱۳۵۶ تا کنون، تلاش شده است با توجه به جریان های بین المللی، میراث فرهنگی و مرکز تاریخی شهرها حفاظت شوند (مرادی، امیرکبیریان، عبدی،۱۳۹۶) . اولین نقطه عطف در مداخلات انجام شده در بافت تاریخی زمان رضا شاه و دومین تحولات گسترده زمان بعد از انقلاب و پس از جنگ تحمیلی ایران و عراق بود که با پایان جنگ و بروز مشکلات گسترده در مرکز شهرهای تاریخی توجه دست اندرکاران و مدیران شهری و برنامه ریزان بیش از پیش به این مناطق جلب شد و در برنامه های توسعه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و برنامه های کلان کشوری بدان پرداخته شد (نژاد ابراهیمی و شریفی سردرود, ۱۳۹۸).
نوشته‌های مرتبط
دراقدامات و برنامه های حفاظت و توسعه از سال ۱۳۵۷، ابتدا توجه صرف به مرمت ابنیه و اقدامات باستان شناسی و اقدامات چندانی در گستره بافت شهری صورت نگرفت. با تصویب اولین برنامه توسعه اقتصادی، اجتماعی، در سال ۱۳۷۴، سازمان عمران و بهسازی و میراث فرهنگی حوزه فعالیت خود را از تک بناها به مجموعه های تاریخی گسترش دادند. به مرور توجه به بافت و بازآفرینی بناهای تاریخی افزایش یافت و سند بارز آن طرح پردیسان در دهه ۸۰ بود که نهایتا منجر به استفاده مجدد از چندین خانه تاریخی از جمله خانه منوچهری های کاشان شد. در دهه ۸۰، موضوع استفاده مجدد تحت عنوان بهره برداری و احیا به واسطه توجه به موضوع گردشگری توسعه یافت و اساس نامه احیا تصویب شد و صندوق احیا[۱] جهت بهره برداری از بناهای تاریخی و جذب سرمایه گذاران ایجاد شد. و بناهای تاریخی قابل احیا تحت تملک دولت شناسایی شدند و جهت استفاده مجدد از طریق مزایده به سرمایه گذاران واگذار گردید (فدائی نژاد و حناچی , ۱۳۹۳). ایجاد صندوق احیا و ورود سرمایه گذاران به این عرصه، نقطه عطفی در استفاده مجدد از بناهای تاریخی در کشورمان شد که این مساله سبب تشویق هرچه بیشتر استفاده مجدد و تغییر کاربری توسط خود مالکان در بافت های تاریخی شد و تا به امروز در تمامی شهرهای تاریخی ایران پیشرفتی صعودی داشته است. مفهوم استفاده مجدد در تاریخ حفاظت ایران از بعد از انقلاب و شکل گیری منسجم سازمان میراث فرهنگی کشور تا امروز تحت عنوان مفاهیم باززنده سازی، بازآفرینی، معاصرسازی، احیا، اعطای کاربری، تغییر کاربری و بهره برداری در پروژه های اجرایی و پژوهشی مطرح شده است.
رشد شهر نشینی پس از اتقلاب و توسعه شهرها به سمت خارج از مرکز شهرها و در حومه های پیرامونی و تبدیل شدن این مناطق به محله های لوکس و اعیانی، نفوذ ناپذیری بافت های تاریخی، عدم اقدام برای بالابردن کیفیت زندگی در آن ها و از همه مهمتر تغییر سبک زندگی و نیازهای اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی مردم، مرکز شهرهای تاریخی را تبدیل به فضاهای خالی کرد که روز به روز رو به افول و زوال رفتند. اما به تدریج با توجه بیشتر به اقتصاد فرهنگی و حضور گردشگران خارجی و به دنبال آن گرایش سرمایه گذاران به سرمایه گذاری در این مناطق، مشکلات به وجود آمده در بافت های تاریخی مرکز شهرها و توسعه رشته حفاظت در دانشگاه ها، توجه به مرکز تاریخی شهرها افزایش پیدا کرد و طرح ها و برنامه های زیادی در سطح کشور برای آن تدوین شد. مساله استفاده مجدد سازگار به تدریج در این سیر تحول پر رنگ شد و امروزه شاید کلید حل تداوم حیات بسیاری از بافت های با ارزش کشورمان باشد. استفاده مجدد سازگار و ایجاد کاربری معاصر در بناهای و فضاهای خالی مرکز شهرهای تاریخی ایران به عنوان یک فرصت، جهت رشد و بازدهی اقتصادی و در پی آن، رشد توسعه های معاصر شهر بسیار حائز اهمیت است. سیاست استفاده از فضاهای ساخته شده موجود در جهت توسعه شهر، به دلیل ایجاد پویایی اقتصادی علاوه بر تداوم حیات و میل به زندگی و حضور ساکنین و بازآفرینی بافت های تاریخی، سبب حفظ بناهای ارشمند نیز خواهد شد (عیسی خانی، بمانیان و کشمیری, ۱۳۹۳) و (عطائی شاد، رفیعیان، رنجبر، ۱۳۹۶)
مواجهه با فضاهای به ارث رسیده در شهر و شکل گیری نگرش حفاظت از بافت، به عنوان پدیده ای مشهود در مراکز تاریخی شهرها، منجر به تغییر در درک مفهوم ارزش و نقش میراث فرهنگی در مجامع تخصصی و اقدامات برنامه ریزان و مدیران کشور گردید؛ از این روی دیدگاه جدید حفاظت از بافت تاریخی و تلاش برای ارتقائ کیفیت زندگی در آن سبب مطرح کردن مفاهیمی همچون بازآفرینی گشت که مبتنی بر راهبرد هایی متنوع سعی در بازگرداندن حیات به نواحی مرکزی شهرها را داشت. در پی اهمیت نقش اقتصادی نواحی شهری در حیات شهر، توجه به ارزش اقتصادی ساختمان های متروک به عنوان فرصتی برای تآمین نیازهای متنوع فضایی در قلب تاریخی شهر همواره موجبات توجه به استفاده مجدد از بناهای تاریخی را در برنامه های محرک توسعه فرآهم کرد. امروزه نقش جدید محیط های تاریخی در رویکرهای متاخر حفاظت، به عنوان یک منبع مهم بازآفرینی تعریف شده است. استفاده مجدد از این منبع ارشمند و غنی و خلق فضاهای جدید به عنوان مهم ترین محرک توسعه، مورد توجه برنامه ریزان و سیاست گذاران حفاظت شهری قرار گرفته است (ایزدی و فیضی, ۱۳۸۹). مساله استفاده مجدد سازگار با مفهوم بازآفرینی به قدری عجین است که در بسیاری از موارد بازآفرینی شهری برابر با مفهوم استفاده مجدد سازگار تعریف شده است در این رابطه حبیبی عنوان می کند که بازآفرینی شهری دمیدن روح جدید در کالبد کهن است. مقصود از بازآفرینی استفاده مجدد از کالبد است. در بازآفرینی کالبد حفظ می شود اما عملکرد تغییر می کند. استفاده مجدد از یک کالبد، همچون ریختن یک مظروف در ظرف است. زمانی این کار به درستی انجام می شود که سازمان کارکردی جدید با زمینه و ظرفیت های کالبدی و سازه های تاسیساتی بنا سازگار باشد. بنابراین چگونگی دمیدن روح جدید به کالبد قدیمی امری مهم است و سازگاری ظرف و مظروف در تمام عرصه ها و شرایط رمز موفقیت این اقدام است. بازآفرینی به معنی ایجاد یک مظروف ماهیت اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی دارد و جانی که قرار است در آن کالبد دمیده شود بسیار مهم است (حبیبی.محسن., ۱۳۹۴). ماهیت جدید اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی یک فضا که تغییر کاربری داده است می تواند کاتالیزور حیات در پیرامون خود باشد و همچون خونی در رگ های بافت تاریخی جریان یابد و زندگی را به آن ببخشد. اگر این حیات جدید با تمامی عناصر کالبدی و فضایی در صلح و هماهنگی باشد می تواند امروز و فردا را به درستی زیست کند.
منابع
امان اللهی، حمید. (۱۳۹۴). مروری بر پیشینه تاریخی، فرهنگی و پژوهشی محوطه تاریخی تخت سلیمان. فصلنامه علمی فنی هنری اثر شماره ۶۹, ۳-۲۰.
ایزدی، محمد سعید و فیضی، رضا. (۱۳۸۹). بازآفرینی شهری کنش و بینشی جامع و یکپارچه در ساماندهی محدوده های هدف برنامه های بهسازی و نوسازی شهری. هفت شهر شماره ۳۴ و ۳۳، پاییز و زمستان ۸۹, ۷۴-۸۰.
حبیبی.محسن. (۱۳۹۴). مفهوم بازآفرینی شهری در نظر و عمل- مجله هفت شهر شماره ۵۱ و ۵۲. (دودانگه.زهر.الجنابیان.علی, مصاحبه کننده)
عطائی شاد، حمید، رفیعیان، مجتبی و رنجبر، احسان. (۱۳۹۶). بررسی اثرگذاری سیاست استفاده مجدد از ابنیه تاریخی بر بازآفرینی بافت تاریخی شهر کاشان. د وفصلنامه علمی- پژوهشی مرمت و معماری ایران، سال هفتم، شماره چهاردهم، پاییز و زمستان ۱۳۹۶, ۱۰۳-۱۱۶.
عیسی خانی، ویدا و بمانیان، محمدرضا و کشمیری، هادی. (۱۳۹۳). بررسی تأثیر ایجاد کاربری مناسب در بهبود کارکرد اقتصادی بناهای باارزش فرهنگی- تاریخی و جلوگیری از تخریب و فرسودگی بافت تاریخی شهر شیراز، نمونه موردی: مجموعه پاکیاری. معماری و شهرسازی آرمان شهر، شماره ۱۹ . تابستان ۱۳۹۶, ۱۴۳-۱۵۲.
مرادی، اصغر، امیرکبیریان، آتس سا، عبدی، حجت اله، (۱۳۹۶)، احیای بافت قدیم شهرها ( مروری بر تجارب )، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.
فدائی نژاد، سمیه و حناچی، پیروز . (۱۳۹۳). بررسی و تبیین سیر تحول سیاستها و برنامه های حفاظت از میراث فرهنگی، بازۀ زمانی سال ۱۳۵۷ تا ۱۳۹۱. دو فصلنامه معماری ایرانی شماره ۵ بهار و تابستان ۹۳, ۲۱-۳۷.
فکوهی, ناصر. (۱۳۹۱). انسان شناسی شهری. تهران: نشر نی.
نژاد ابراهیمی، احد و شریفی سردرود، علی اصغر. (۱۳۹۸). عملکرد و رویکرد در تغییر کاربری تطبیقی بناهای تاریخی. قزوین: انتشارات جهاد دانشگاهی قزوین.
یوکیلهتو, یوکا. (۱۳۸۶). تاریخ حفاظت معماری. ترجمه:طالبیان، محمد حسن و بهاری، خشایار، تهران: نشر روزنه.
[۱] صندوق احیاء و بهره برداری از اماکن تاریخی و فرهنگی، مؤسسه‌ای غیرانتفاعی و وابسته به سازمان میراث فرهنگی است که با در نظر گرفتن ملاحظات حفظ و نگهداری از ابنیه‌ی تاریخی و فرهنگی، تلاش می‌نماید تا با تسهیل ورود سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی به حوزه احیاء و بهره‌برداری از بناهای تاریخی و فرهنگی کشور، بهره‌برداری کارای اقتصادی از ابنیه‌ی تاریخی را محقق نماید.