پهنه های کلانشهری(۷): بمبئی

ترجمه ی ملیحه درگاهی

مقدمه:
شهر مومبای ((Mumbai که تا سال ۱۹۹۵ به عنوان بمبئی (Bombay) شناخته می شد، شهر بندری بزرگی است که در ساحل شرقی شبه جزیره ی هند واقع شده است. بمبئی از مراکز شهری برجسته ی هند است و در واقع یکی از بزرگترین و پرتراکم ترین شهر های دنیا به شمار می آید. نام این شهر برگفته از مامبا دِوی (Mumba Devi )، رب النوع مردمان محلی منطقه ی ماهیگیری کولی (Koli)، است. بمبئی حول قلعه ای که در نیمه ی قرن هفدهم توسط بریتانیایی ها برای حفاظت از منافع تجاری شان در طول ساحل شرقی هند ساخته شد، شکل گرفت. لنگرگاه طبیعی با شکوه شهر نقطه ی ثقلی برای مسیرهای دریایی بود که از بحر الغرب عبور می کردند و بمبئی خیلی زود به دروازه ی شرقی اصلی برای امپراطوری هندی روبه گسترش بریتانیایی، بدل شد.
شهر در طول قرن هجدهم، مرکز تولیدی و صنعتی بود و امروز بمبئی پایتخت تجاری و مالی هندوستان و همچنین شهر اصلی ایالت ماهاراشترا (Maharashtra State) به شمار می آید.

مردم:
با داشتن جمعیتی بالغ بر ۹/۹ میلیون نفر در مرکز شهر، بمبئی سومین شهر بزرگ جهان است. در حدود ۴/۱۵ میلیون نفر در بمبئی بزرگ (بمبئی به علاوه ی حومه های شهری اش) زندگی می کنند. با وجود اینکه بیشتر جمعیت شهر ساکن ماهاراشترا هستند و به زبان ماراتی صحبت می کنند ولی بمبئی شهری بین المللی است. ساکنین بمبئی گروههای قومی مختلفی را شامل می شوند همچون گجراتی ها (Gujaratis)، مارواری ها (Marwaris)، سیندی ها (Sindhis) و مردمانی از دیگر ایالت ها هند و همچنین اقلیت های مذهبی مانند مسلمان ها، مسیحی ها، سیک ها، بودیست ها و برهما بودایی ها (Jains). ممبئی جایگاه بزرگترین جماعت زرتشتی و جمعیت اندکی از یهودی ها است.

حوزه های همسایگی:
شهر بمبئی دارای تعداد زیادی حوزه ی همسایگی متمایز است. کُلابا (Colaba)در رأس جنوبی جزیره ی بمبئی قرار دارد و معروف است به دروازه ی هندوستان؛ طاق نصرت بازالتی زرد رنگی است که در سال ۱۹۲۴ به منظور بزرگداشت حضور بریتانیا در هندوستان، ساخته شد. دقیقا در شمال جزیره قلمرو قلعه ای (Fort Area)، حوزه ی قلعه ی بریتانیای قدیم که ممبئی در اطراف آن شکل گرفت، واقع است. این بخش جایگاه ساختمان های گوتیک دوره ویکتوریایی (Victorian gothic) است، عمارت هایی همچون ایستگاه ویکتوریا (Victoria Terminus) و دیوان عالی (High Court) که یادگارهایی از گذشته ی مستعمراتی شهر هستند. مارین درایو (Marine Draive) با آپارتمان های چندین طبقه، در طول خط ساحلی خلیج پشتی از نقطه ی نریمان (Nariman) تا ساحل چوپاتی (Chowpatty Beach)، امتداد می یابد. مالابار هیل (Malabar Hill) ناحیه ی مسکونی بی همتایی است که در شمال غربی خلیج پشتی قرار دارد. این محله به خاطر وجود «باغهای معلق» (Hanging Gardens) و همچنین «دخمه» ها (Towers of Silence)؛ محلی که زرتشتیان مرده های خود را در بالای برج بر زمین می گذاشتند تا توسط کرکس ها خورده شوند، از معروفیت برخوردار است. نواحی بازاری شلوغ و پر هیاهوی کالبادِوی(Kalbadevi) و بولشوار (Bhuleshwar) واقع در شمال بازار کرافورد (Crawford) به عنوان شهرهای بومی برای اولین ساکنین اروپایی بمبئی شناخته می شدند. از دیگر نقاط برجسته و مشهور شهر می توان به هتل تاج محل (Taj Mahal Hotel)، میدان بیضی شکل (Oval Maidan)، کافه پرادا (Cuffe Parade)، میدان هورنیمان (Horniman Circle) و چشمه ی فلورا (Flora Fountain)، اشاره کرد.
سواحل باندرا (Bandra) و جاهو (Juhu) نواحی سکونتی مرفهی هستند که در قسمت شمالی گذرگاه ماهیم (Mahim Causeway) هستند و آنسوتر از شمال نیز تعداد زیادی حومه ی شهری نسبتا وسیع همچون آندری کاندیویلی (Andheri Kandivili) و بوریوالی (Borivali) قرار دارند. ممبئی جدید (New Mumbai) و ناوا شوا (Nhava Sheva) واقع در سرزمین شرقی بندر بمبئی (Mumbai Harbor) و رود تانا (Thana Creek)، بخشی از قلمرو بمبئی بزرگ (Greater Mumbai ) را شکل می دهند.

تاریخ:
ناحیه ی ساحلی کُنکان (Konkan) منطقه ایست که بمبئی از دوران پیش از تاریخ خود در آن جای گرفته است. این ناحیه پس از این تحت کنترل حکومتهای زیادی بود که بخش غربی هندوستان را اداره می کردند. از جمله این حکومت ها امپراطوری مااُریان بودایی ( Buddhist Mauryan Empire ) ( قرون سوم و چهارم پیش از میلاد)، ساتاوانای هندو (Hindu Satavahana)، شاکا (Shaka) و خاندان پادشاهی راشتراکوتا (Rashtrakuta)، بودند. چا لوکیاس (Chalukyas) فردی بود که بین سالهای ۷۵۰-۵۵۰ میلادی معابد باشکوهی را در جزیره ی اِلفانتا ((Elephanta Island واقع در بندر بمبئی، بنیاد نهاد. در انتهای قرن سیزدهم، روستاییان یاوادا (Yavada) که پایتختشان اورنگاباد (Aurangabad) واقع در ۳۰۰ کیلومتری شمال شرق هندوستان بود، سکونتگاهی را در ماهیم (( Mahimیعنی یکی از هفت جزیره ی مهم بمبئی، برپا کردند. این حرکت پاسخی بود به تاخت و تازی که برای گسترش قلمرو سلطنتی دهلی، به سرزمین آنها صورت گرفت.
ماهیم توسط حکومت مسلمان گجرات (Gujarat) در سال ۱۳۱۴ اشغال شد. پرتغالی ها در سال ۱۴۹۸ به سواحل غربی هندوستان رسیدند، فرانسیسکو دِ آلمِیدا (Francisco de Almeida) اولین پرتغالی بود که وارد بندرگاه بمبئی شد و در سال ۱۵۰۸ یک کشتی گجراتی را به تصرف خود در آورد. سرانجام در سال ۱۵۴۳ پرتغالی ها، بهادر شاه، سلطان گجرات را مجبور کردند که بمبئی را تسلیم آنان کند. بمبئی در سال ۱۶۶۴ و زمانیکه خواهر پادشاه پرتغال با چارلز دوم انگلیس ازدواج کرد، به عنوان بخشی از جهیزیه ی کاترین ِ برانگانتزا (Catherine of Branganza)، به دست بریتانیا افتاد. در سال ۱۶۶۸ شرکت بریتانیایی هند شرقی در ازای پرداخت صوری سالانه ده پوند، جزایر هندوستان را از دربار بریتانیا اجاره کرد.
کمپانی هند شرقی با شناختی که از پتانسیل ممبئی و بندر آن داشت شروع به تقویت استحکامات دفاعی ساکنین خود کرد و خیلی زود شعب اصلی اداری خود را از سورات (Surat) واقع در گجرات به بمبئی منتقل ساخت. دومین حاکم بمبئی، جرالد اِنگایر (Gerald Aungier) (1677 )، شالوده های شهر برای پیشرفت در آینده را بنیان نهاد. ثبات سیاسی، وعده ی آزادی دینی و واگذاری های زمین به زودی شمار زیادی از مهاجرین از جمله گوجاراتی ها و تاجران پارسی را جذب ممبئی کرد. این گروه و مهاجرینی که پس از این وارد بمبئی شدند نقش قابل توجهی را در رشد شهر به عنوان یک قطب مهم تجاری داشتند.
در سال ۱۶۷۶ بمبئی جمعیتی در حدود ۶۰۰۰۰ نفر داشت. اواخر قرن هفدهم زمان آغاز ساخت سد های دریایی، موج شکن ها و پروژه های احیای زمین بود که در نهایت هفت جزیره ی اصلی هندوستان ( ماهیم، وُرلی (Worli)، مازاگون (Mazagaon )، جزیره ی زنان سالخورده (Old Woman’s Island) کُلابا (Colaba) و جزیره ی بمبئی را به یکدیگر مرتبط ساخته و آنها را به جزیره ی واحد ممبئی مبدل ساخت. طی قرون هفدهم و هجدهم کلکته (Calcutta) و مدراس (Madras) در میزان اهمیت و نفوذ از بمبئی پیشی گرفتند، هر چند یک سری از حوادث در نیمه ی قرن نوزدهم این شهر را به سمت موقعیتی ممتاز سوق داد.
ادامه ی کشمکش میان مغول ها (Mughals) ( حاکمین مسلمان در شمال هندوستان) و مراتاهای هندو شرایط سیاسی متزلزلی را در گجرات و هند غربی ایجاد کرد. صنعتگران و تاجرانی که به جهت تأمین امنیت به بمبئی گریخته بودند عامل ایجاد رشد و توسعه در این شهر شدند. جریان رشد بمبئی با شکست بریتانیا از ماراتا های جنگجو و گسترش تجارت با اروپا و آسیا روند سریع تری پیدا کرد. در سال ۱۸۵۷، اولین کارخانه ی ریسندگی و بافندگی در بمبئی تأسیس شد و صنعت نساجی را ایجاد کرد که با جنگ داخلی آمریکا (۶۵-۱۸۶۱) رونق بسیاری یافت. باز شدن کانال سوئز در سال ۱۸۶۹ عامل دیگری برای پیشرفت بمبئی بود و سبب ارتقاء جایگاه این شهر به عنوان یک مرکز صنعتی، تجاری و بازرگانی شد.
وسعت و قدرت اقتصادی ممبئی بر نقش این شهر در تاریخ سیاسی مدرن هندوستان مؤثر بوده است. ممبئی مرکز مهمی برای تلاش هندوستان در جهت استقلال از حاکمیت استعماری بریتانیا بود. کنگره ی ملی هندوستان که هدایت گر نبرد کشور برای کسب آزادی بود در سال ۱۸۸۵ تأسیس شد. ماهانداس کرامچان گاندی (Mohandas Karamchand Gandhi) ( 1948-1869)، ماهاتما، رهبر معنوی جنبش آزادی بخش، در سال ۱۹۴۲ و در ممبئی مبارزه ی انتخاباتی خود با عنوان “هند آزاد” ((Quit India را بر علیه بریتانیا اغاز کرد. تنش های زبانی میان متکلمان گوجاراتی و ماراتی اهل ممبئی در اواخر ۱۹۵۰ سبب بروز خشونت هایی در شهر شد. این رویداد در نهایت منجر به جدایی نواحی گوجاراتی زبان از ممبئی و تشکیل استان ماهاراشترا (Maharashtra) در سال ۱۹۶۰ شد.
در اوایل سالهای ۱۹۹۰ خشونت همگانی بین هندوها و مسلمانان در ممبئی باز هم اسطوره ی شهری بین المللی و آزادمنش را در هم شکست. شورش ها منجر به کشته شدن صدها تن و اغلب مسلمانان شد و انفجار ساختمان ها در مارس ۱۹۹۳ به حد اکثر خود رسید. شِیو سِنا ((The Shiv Sena، جناح راست حزب سیاسی هندو در ماهاراشترا که توسط بال تاکرای (Bal Thackeray) هدایت می شد، به دلیل تحریک هندوها بر علیه مسلمانان شهر تا حد بسیار زیادی مقصر شناخته شد. این حزب متعاقبا در سال ۱۹۹۶ به قدرت رسید و نام شهر را به بمبئی تغییر داد “.

اقتصاد:
اگرچه زمانی اقتصاد ممبئی مبتنی بر صنعت نساجی بود ولی در حال حاضر دگرگون شده است. نساجی هنوز هم صنعت مهمی است اما شهر صنایع دیگری همچون مواد شیمیایی نفتی، اتوموبیل، تولید، فلزات، الکترونیک، مهندسی، فرآوردن مواد غذایی و بخش وسیعی از صنایع سبک را شامل می شود. ممبئی جایگاه برخی از بزرگترین و غنی ترین مجنمع های صنعتی همچون گروه آدیتیا بیرلا (Aditya Birla Group)، گادرج (Gadrej) و تاتا و پسران (Tata & Sons)، است. برش الماس، ساخت کامپیوتر و تولیدات سینمایی از ویژه ترین فعالیت های اقتصادی به شمار می آیند.
علاوه بر ساخت و تولید ممبئی همچنین قطب راهبردی مالی و تجاری است و مقر بانک مرکزی هندوستان ، بورس سهام ممبئی و تعداد متنوعی از نهادهای مالی اصلی به شمار می آید. بخش های دولتی و خدماتی نیز نقش مهمی را در اقتصاد شهر ایفا می کنند. تجارت در هندوستان به گونه ای سنتی تحت سیطره ی گوجارات ها و پارسی ها بوده است و بخش زیادی از امور تجاری با زبان گوجاراتی صورت می گیرد. موفقیت اقتصادی ممبئی و جمعیت رو به گسترش آن هر یک مسائل مخصوص به خود را ایجاد کرده اند. ممبئی به لحاظ وضعیت سکونت، هزینه ی زندگی، تحصیل و مراقبت بهداشتی در میان بدترین های هند جای می گیرد.

محیط:
با قرار گرفتن بر آنچه که در واقع یک شبه جزیره ی از سه جانب احاطه شده با آب است، با پیش زمینه ای از تپه ها و رشته کوههای غربی، ممبئی بر منظره ای زیبا از طبیعت سکنی گزیده است . اگرچه تعداد خالص افراد و رشد سریع جمعیت سهم عمده ای در ایجاد مسائل جدی اجتماعی و محیطی داشته است. ممبئی مهاجرین جویای شغل و زندگی بهتر را از نواحی روستایی به خود جذب می کند. با وجود تلاش دولت برای جلوگیری از ورود مهاجرین، رشد سالانه ی جمعیت شهر بیش از ۴ درصد بوده است. بخش زیادی از این تازه واردان نتیجه ای بدست نمی آورند جز فقر، زندگی در محلات پر جمعیت و فقیر نشین یا خوابیدن در خیابان. برآوردها نشان می دهد ۴۲ درصد از ساکنین بمبئی در شرایط نامناسب و غیر بهداشتی زندگی می کنند. در برخی از بخشهای بمبئی تراکم جمعیت به حدود ۴۶۰۰۰ نفر در هر کیلومتر مربع می رسد که این میزان در بین بیشترین های جهان قرار می گیرد.
به دلیل گنجایش زیاد و میزان بالای جمعیت در ممبئی، گسترش شهری ، تراکم ترافیک، سیستم بهداشتی نا مناسب و آلودگی تهدیدات جدی را برای کیفیت زندگی در شهر ایجاد کرده اند. به عنوان مثال دود اتوموبیل ها و آلاینده های صنعتی عامل مهمی در ایجاد آلودگی هوا هستند و اثرات این آلودگی اثرات در شیوع فراگیر مشکلات تنفسی مزمن در بین عامه ی مردم، مشخص می شود. تنفس هوای بمبئی همانند کشیدن بیش از ۲۰ نخ سیگار در روز است! اگرچه این چنین مقیاسی از مشکلات محیطی با توجه به گزارش سازمان ملل که تخمین زده جمعیت بمبئی تا سال ۲۰۱۵ به ۴/۲۷ میلیون نفر می رسد، رو به کمرنگ تر شدن است .

هنرهای نمایشی:
زمانی بمبئی قطب برجسته ی تئاتر زنده با نمایش های انگلیسی، هندی (Hindi)، ماراتی و گجراتی بود. در حال حاضر بسیار از تئاترهای شهر به سالن های سینما تبدیل شده اند. اگرچه مرکز ملی هنرهای نمایشی (National Center for Performing Arts (NCPA)) واقع در منطقه ی نریمان بمبئی در سال ۱۹۶۶ تأسیس شده تا موجبات ترقی موسیقی، رقص و نمایش هندی را فراهم آورد. نمایش های صحنه ای NCPA از کنسرت گروههای موسیقی کلاسیک غربی گرفته تا تئاتر منطقه ای و موسیقی و رقص کلاسیک هندی را شامل می شود. تئاتر پریتوی (The Prithvi Theater) واقع در ساحل جاهو (Juhu Beach) که توسط پریتویراج کاپور Prithviraj Kapoor)) بنیانگذاری شده، خانه ای برای تئاتر هیندی است. این نمایش ها همچنین شامل تولیداتی به زبان های ماراتی، گجراتی، اردو و انگلیسی هستند. پریتوی علاوه بر این یک کارگاه تئاتر تابستانی را برای کودکان راه اندازی کرده است. از دیگر عرصه ها برای اجرای موسیقی و تئاتر زنده مرکز نهرو (وُرلی) (Nehru Centre(Worli))، شیواجی ماندیر (دادار) (Shivaji Mandir (Dadar))، تالار Bhaisdas، و تالار Shanmukananda، هستند.

منبع: Junior Worldmark Encyclopedia of World Cities, U.X.L staff, 2000
Email:malihedargahi@yahoo.com