پرسش از فرهنگ(۳۸): هویت فرهنگی چیست و مولفه هایش کدامند؟

چنین پرسشی را نمی توان بدون در نظر گرفتن چارچوب های نظری متفاوتی که یک جامعه شناس یا یک انسان شناس خود را درون آنها تعریف و  نگاهش را بر پدیده ها بیرونی تبیین می کند، پاسخ داد.  با این مقدمه آنچه در پاسخ ما باید بدان توجه داشت،  ریشه گرفتن پاسخ از نظریه بوردیویی است که خود را درون آن تعریف می کنیم ولو آنکه معتقد باشیم نه این نظریه نه هیچ نظریه دیگری نمی تواند به طور مطلق  مختصات و ویژگی های زمانی – مکانی یک جامعه مشخص را کاملا پوشش دهد و همواره نیاز بدان وجود دارد که نظریه پرداز  چارچوب های  خاص  برای حل مسائل اجتماعی و پرسش های ویژه خود در یک موقعیت زمانی / مکانی معلوم بسازد.

با حرکت از رویکرد بوردیویی بیش از هر چیز باید موضوع «هویت» را از گفتمانی روان شناختی که تا نیمه قرن بیستم تقریبا انحصارا درون آن قرار داشت بیرون آورد: زمانی که انسان شناسانی چون مارگارت مید و روث بندیکت و دیگران تلاش کردند جوامع غیر غربی را بر اساس مفهوم شخصیت شناسایی و تعریف و تفسیر کنند، کار آنها به سرعت بیشتر «نوعی  روان شناسی» تلقی شد تا  مطالعاتی انسان شناسانه یا جامعه شناسانه به معنی متعارف این واژه و شاید بهتر باشد بگوئیم اعتبار این  کارها، همچون کار های  مالینوفسکی( البته در مقیاسی بسیار کمتر)، برغم محبوبیت مردمی شان به ویژه در  گروه نخست، به سرعت در میان متخصصان  علوم اجتماعی کاهش یافت و در سطح نوعی «روان شناسی غیر متخصصانه» جای گرفت. سال ها بعد  شاخه انسان شناسی روان شناختی در انسان شناسی و شاخه روان شناسی اجتماعی در جامعه شناسی ، هنوز با مشکلات عظیمی برای اثبات خود به مثابه شاخه هایی علمی و دارای مشروعیت، رویکرد و نظریه ها و مفاهیم  خاص خویش  روبرو هستند.

اشاره ما به بوردیو، که البته در تبیین جدید نظریه هویت در حوزه علوم اجتماعی جدید تنها نبود و  نظریه پردازانی چون هانری لوفبور، ایروینگ گافمن  و بسیاری دیگر را باید به او  افزود،  بیش از هر چیز به این دلیل است که بودیو بهتر از هر متخصص دیگری در این شاخه های علمی نشان داد که  مفهوم «هویت» برساخته ای اجتماعی است که هر چند نمی توان وجود و تاثیرات بیولوژیک – ژنتیک را در آن نادیده گرفت اما  این موارد بیشتر پس زمینه هایی هستند که درون ساختار های اجتماعی به ساخته شدن، پرورش و بروز مجموعه های کنشی- گفتمانی تودرتو و پیچیده منجر می شوند که ما  در زبان  عام و با نگاهی تقلیل گرا   به آنها «هویت»  یا «شخص» نام می دهیم. رویکرد بوردیویی، به گونه ای که بهتر از هر کجا در کتاب  «تمایز» وی بیان شده است، هویت را عمدتا با تکیه بر همین مفهوم تعریف می کند: هویت مجموعه ای از  کنش های برونی و باورها، محتواها و گفتمان های نظری است که یک فرد یا گروه اجتماعی را، از نگاه خود او و یا نگاه دیگران نسبت به او، از افراد و گروه های دیگر جدا ، متمایز و به یک معنا «مشخص» می کنند و یا به او «شخصیت» و بهتر بگوئیم «تشخص» می دهند. در زبانی ساده تر می توانیم  بگوئیم هویت، مجموعه مشخصات کنشی- نظری است که یک «خود» را از «دیگری» جدا کرده و این دو را برای یکدیگر «قابل فهم» می کند. فهم پذیری در این مفهوم را می توان در مفهوم «قرائت پذیری» یعنی «خوانا شدن» و یا باز هم به زبانی دیگر « پیدا» و «مرئی شدن» تعریف کرد.

نظام های اجتماعی، به همان نسبت که پیچیده تر می شوند و کمیت های بزرگتری را در روابطی عمیق تر و با تفسیر پذیری بیشتری قرار می دهند، نیاز به سازوکارهایی دارند که افراد درون آنها بتوانند با یکدیگر «هماهنگ» شوند. این هماهنگی ها  در قالب های فضایی و زمانی انجام می گیرند و نامی دیگری که اغلب برای آنها ارائه شدن  «همزمانی»(synchronism) بوده است.

در این مفهوم، کنش ها و حتی  نظام های باوری یک فرد به صورت دائم بر اساس تفسیر و خوانش او از «خود» و  از «دیگری» و تصور او از چنین خوانشی از «خود» در نزد «دیگری» (بر اساس تفاوت ها و شباهت ها) شکل می گیرند. برای آنکه فردی یا گروهی بتواند، وارد یک نظام کنشی یا فکری شود، باید ابتدا بتواند خود و دیگری را تعریف کند و اگر  امکان این کار برایش وجود نداشته باشد و یا فرایند «تشخیص» در این زمینه برایش مشکل یا ناممکن شده باشد ، نظام  های حرکتی و  فکری (زبانی) او نیز از کار می افتند یا به شدت لطمه می خورند. برای نمونه  می توان به مورد  فردی اشاره کرد که به دلیل یک  ضربه  بیرونی(مثل یک تصادف) یا یک اختلال درونی (یک بیماری) حافظه خود را از دست داده است . این فرد، در واقع انباشت  ذهنی – رفتاری ای که «خود» او را می ساخته و «دیگری» را نیز برایش تعریف می کرده است،  به صورت موقت یا دراز مدت از دست داده است و بنابراین  قادر به انجام  تقریبا هیچ کاری  نیست جز کارهایی که به خصوصیات بیولوژیک ساده وی مربوط شوند. چنین «شخصی» به  یک «نا – شخص» یا به گونه ای به یک کودک تازه متولد شده شباهت  می یابد.

بر همین اساس می توان گفت که «هویت» باید لزوما از دیدگاهی که ما به آن می نگریم در مولفه هایی فضایی- زمانی تعریف شود و از هر دو حوزه کنش و زبان ریشه گرفته و با آنها رابطه چرخه ای و دائم داشته باشد، در غیر این صورت ما ناگزیر به حوزه های  آسیب شناختی وارد خواهیم شد (تضعیف هویت، هویت های ضربه خورده، هویت های واکنشی، هویت های کاذب و …). اگر بدین ترتیب خواسته باشیم پاسخی اولیه به این پرسش که پرسشی گسترده است بدهیم خواهیم گفت که این مولفه ها لزوما باید در همین پهنه ای چهار گوش تعریف شوند: زمان/ فضا/ کنش/زبان.  در این چهار گوش، آنچه در علوم اجتماعی  گاه با عنوان سبک زندگی و گاه با عنوان روزمرگی تعریف شده است بهتر از  سایر مفاهیم ما را به  یافتن مولفه ها راهنمایی مان می کنند. شکی نیست که در اینجا گفتمان لوفبوری و فرایندی که این اندیشمندی  با عنوان تعریف اجتماعی سبک زندگی درون فضا بیان می کند،  می تواند برای ما راه گشا باشد.

مجموعه مولفه هایی که در این دیدگاه لوفبوری- بوردیویی می توان شمرد هر چند ممکن است ریشه هایی بسیار متفاوت  داشته باشند و از  باورهای نظری تاریخی یا معاصر  برون آمده باشند یا حاصل تربیت و ترکیب هایی پیچیده در قالب برساخته های اجتماعی باشند، ولی به هر تقدیر  شکل بروزی  هم اجتماعی و هم «محسوس»  پیدا می کنند: نظام های نام گزاری،  دایره های  همسر گزینی، چگونگی گسترش نظام خویشاوندی و روابطی که با سایر نظام ها در یک جامعه پیدا می کند، روابط و چیدمان های نشانه شاختی – نمادین فضایی در محیط عمومی و خصوصی، چگونگی سازمان دهی یا سازمان یافتگی  اوقات فراغت و روابط حرفه ای درون میدان های کاری، و… از این جمله اند که طبعا می توان و باید و آنها را به شاخص هایی  قابل «مشاهده» و قابل «ثبت» بازگرداند تا از این راه  بتوان ابزارهای تحلیل  اجتماعی را به دست آورد، ولو آنکه در این فرایند ناگزیر به گونه ای تقلیل گرایی نظری نیز باشیم.

ستون هفتگی نگارنده در روزنامه شرق(شنبه ها)

یادداشت های پیشین را در صفحه یادداشت های انسان شناسی و فرهنگ بخوانید:
http://www.anthropology.ir/notes