نگاهی به الفبای سامی (۱)

مژده صیونیت

اشاره:

مقاله حاضر یک تحقیق کتابخانه‏ ی در مورد مقیسه آلفابتیک زبان‏های سامی است. تاریخ خط و پدیده ابداع آن یکی از شگفت‏آورترین و پیچیده‏ ترین اختراعات بشر به شمار می‏رود. به عقیده اکثر محققان پیدیش الفبا و خط حدود زیادی مدیون قوم سامی است. تقریباً تمام خط‏های جهان از انشعابات خط‏های سامی سرچشمه گرفته‏ اند. پرداختن به تاریخ پیدیش الفبا و خط‏های جهان موضوع بسیار گسترده و پیچیده‏‌ای است که ذکر تمامی جزئیات آن در این مقوله امکان‏پذیر نیست. در این تحقیق سعی شده مطالب مهم در مورد تاریخ یجاد خط‏های سامی به خصوص عبری و عربی در اختیار خوانندگان قرار گیرد.

***

الفبا چگونه بوجود آمد؟

ریشه الفبا و چگونگی بوجود آمدن آن، همواره مورد توجه و کنجکاوی انسان بوده است. در اسطوره‏شناسی یونان عقیده بر این است که الفبا و خط نوشتاری برای اولین بار از «فینیقیه» به «یونان» آورده شد. این الفبا را یونانی‏ها پذیرفتند و رفته رفته پیشرفت‏هایی در آن به وجود آوردند. بعدها نیز یونانی‏ها ابراز داشتند که فینیقی‏ها هنر خط و نوشتن را از مصری‏ها فرا گرفته بودند.

کتیبه‏ های کنعانی‏های اولیه و خط میخی کنعانی‏ها

دوره جدید تحقیقات در مورد ریشه الفبا در سال ۱۹۰۵ م. آغاز گردید. این تحقیقات پس از کشف کتیبه‏ های سینیی‏ه ای اولیه توسط «میرفلیندرز پتری» در شبه جزیره سینا آغاز شد. آنچه کشف شده بود آثار عکس‏دار و تصاویر ناشناخته‏‌ای بود که حدوداً به اواسط هزاره دوم قبل از میلاد مسیح مربوط می‏شد. اولین اقدامات برای بررسی و شناسایی این متون تصویری، ۱۲ سال بعد توسط «میرآلن گاردینر» انجام گرفت و معانی بسیاری از این لغات تصویری ناشناخته آشکار شد. دقیق‏ترین مطالعات در این مورد توسط شخصی به نام «و.ف.آلبریت» صورت گرفت که عقیده داشت الفبای آن زمان را ۲۷ حرف تشکیل می‏داده و می‏توان ۲۳ حرف آن را در کتیبه‏ های تصویری یافت. «سر آلن گاردینر» موفــق شد در این کتیبه‏ها مشخص کند که تصاویر چه حروفی را نشان می‏دهند. به طور مثال تصویر چوب دستی به جای حرف «لامد» (در عبری) یا «لام» (در فارسی)، تصویر خانه برای حروف «بیت» ( در عبری) یا «ب» (در فارسی ) تصویر چشم به جای حرف «عین» (در عبری) یا «عین» (در فارسی)، تصویر چوب‏دستی به جای حرف «لامد» (در عبری) ‌یا «لام» (در فارسی) و بالاخره علامت (+) «به علاوه» به جای حرف «تاو» (در عبری) یا «ت» (در فارسی) به کار می‏رفته است. به این ترتیب مجموع این تصاویر، این حروف را تشکیل می‏دادند:

(لامد- بیت- عین- لامد- تاو) = [در فارسی: لام – ب – عین- لام- ت] و این حروف کلمه‏ ی را تشکیل می‏دادند که به معنی «الهه» یا «ربه‏النوع» بود.

دست‏نوشته ‏های فلسطینیان اولیه

چندین دهه تصور می‏شد که کارگران یا برده‏های سامی غربی، در اثر ارتباط هر روزه با حروف تصویری مصری‏های باستان، توانستند اولین نمونه‏های الفبی نوشتاری را ابداع کنند. به هر حال، در برخی مکان‏ها در فلسطین چندین اثر نوشتاری و تصویری مشابه یافت شد. قدمت اکثر آنها به بعد از آثار «سینیی‏های اولیه» مربوط می‏شود. ولی مشخص شده که این کتیبه‏های تصویری زودتر از دست‏نوشته‏های سینیی‏های اولیه به وجود آمده است. اولین دست‏نوشته‏ها که به حروف نوشتاری نزدیک هستند مربوط به اواخر عصر «برنز» تا اویل عصر «آهن» هستند که به حروف بسیار ابتدایی تبدیل شده است. این حروف نوشتاری که الفبی کنعانی‏های اولیه نامیده می‏شود در شکل شماره ۱ مشخص است.

اسامی و ترتیب پیدیش الفباهی اولیه ارائه شده به این شرح است:

۱- حروف الفبی کنعانی‏های اولیه

الف- فلسطینی قدیم (قرن ۱۷ تا ۱۲ قبل از میلاد)

ب – سینیی اولیه ( قرن ۱۵ قبل از میلاد)

۲- متون کنعانی به خط میخی

الف – یوگاریتی (مربوط به قرن ۱۴ و ۱۳ قبل از میلاد)

ب – فلسطینی ( قرن ۱۳ و ۱۲ قبل از میلاد)

اولین دست‏نوشته‏ ها که به حروف نوشتاری نزدیک هستند مربوط به اواخر عصر «برنز» تا اویل عصر «آهن» هستند

به نظر می‏رسد الفبای کنعانی‏های اولیه تقلیدی از بعضی حروف تصویری مصر باستان باشد (چیزی شبیه خط هیروگلیف مصری‏هی قدیم). ابتدا بعضی از جمعیت‏ های کنعانی، روش نوشتن را از حروف میخی « اکدی‏ها» یاد گرفتند ومثل خود آنها حروف را روی لوح‏هی گلی می‏نوشتند یا حکاکی می‏کردند که رفته رفته آن را به الفبی جدیدتری تبدیل کردند. خط میخی «اکدی»ها در اواخر هزاره دوم به منظور مکاتبات بین‏المللی بین فرعون مصر و فرستاده‏‌اش در فلسطین به کار می‏رفت. استفاده از این حروف میخی فقط به بخش شمالی کنعان محدود نمی‏شد. نوشته‏ هایی به این خط در سه بخش دیگر از فلسطین یافت شده است. اما تا آنجایی که ما می‏دانیم الفبی میخی تا اویل عصر آهن (قرن ۱۲ قبل از میلاد) استفاده می‏شد و پس از آن دیگر مورد استفاده قرار نگرفت.

پس از آن بود که دستخط معروف به خط کنعانی‏های اولیه منبع اصلی تمام متون نوشتاری شد و بعدها در تمام دنیی باستان گسترش یافت. در قرن ۱۳ قبل از میلاد شاخه الفبای «عربی اولیه» ‌از این حروف الفبا منشعب شد. این حروف «عربی اولیه» پدر تمام خطوطی است که در آثار باستانی بخش جنوبی سرزمین‏هی عربی و نوشته‏های اتیوپی‏ ها به چشم می‏خورد.

به هر حال اصلی‏ترین شاخه نوشتاری که از حروف و خط کنعانی‏های اولیه منشعب می‏شود، خط «فینیقی‏»ها است که در نهایت حروف زبان عبری و آرامی باستانی درست مثل الفبای یونانی از تغییر و تحول در همین خط «فینیقی‏»ها متولد شدند. در نمودار شماره یک این انشعابات مشخص شده‏اند.

کتیبه‏ هایالفبای و حروف الفبای ابتدایی

حروف الفبا در دوران اولیه تولد خط با آنچه امروزه (به خصوص در مورد حروف الفبایی منشعب شده از لاتین) در اذهان است، تفاوت‏هایی دارد. امروزه در میان مردم کشورهای اروپیی و آمریکایی و … (لاتین زبان‏ها) وقتی از سخن از الفبا به میان می‏ید، تصویر فهرستی از حروف صدادار و بی‏صدا به ذهن خطور می‏کند. اما در آن زمان، الفبا به تعدادی حروف بی‏صدا اطلاق می‏شد. تعداد این حروف حدوداً بین ۲۰ تا ۳۰ حرف بود که در ترتیبی ثابت پشت سر هم قرار می‏گرفتند و هر یک به تنهایی ارزش خاصی نداشتند. تا آنجا که تا به امروز فهمیده‏یم الفبی ابتدیی شامل حروف بی‏صدا بوده که حرکاتی به آنها اضافه می‏شده تا بتوان حروف بی‏صدا را تلفظ کرد. افزودن حرکات (مثل –َ – -ُ – -ِ – و … ) به حروف بی‏صدا قدمی بسیار مهم و اساسی در خواندن حروف محسوب می‏شده است.

کتیبه‏ های فینیقی ‏ها

الفبای کنعانی‏های اولیه و الفبی میخی ( مثل عربی جنوبی و شمالی و کلاسیک)‌از ۲۷ تا ۳۰ حرف تشکیل می‎شدند. نوشته‏ های کنعانی‏های اولیه به صورت افقی یا به صورت عمودی بود و یا مانند آنچه که در بیشتر مکتوبات آنها دیده می‏شود، سبک نگارش یک خط از راست به چپ و خط دیگر از چپ به راست بوده‏ است. این روش در زبان لاتین Boustrophedon خوانده می‏شود. در قرن ۱۱ قبل از میلاد، با رواج یافتن حروف نوشتاری، روش نگارش از سمت راست به چپ بیشتر مورد استفاده قرار گرفت و حروف الفبا (حروف بی‏صدا) به ۲۲ حرف کاهش یافت. خط کنعانی‏های اولیه نیز تغییراتی کرد و به خط «فینیقی»ها تبدیل شد و این خط رواج بیشتری یافت. به نظر می‏رسد که الفبی فینیقی‏ ها شامل ۲۲ حرف بی‏صدا بوده است. اما الفبای عبری و آرامی بسیار کامل‏تر از زبان فینیقی ها بوده است. وقتی که عبرانی‏ها و آرامی‏ها با خط فینیقی‏ها آشنا و متوجه شدند که با استفاده از این خط نمی‏توانند تمام حروف را بنویسند، با یجاد تغییر و تحولاتی، به تکامل این خط کمک کردند.

مردم فینیقیه در سرتاسر دنیای باستان به تجارت می‏پرداختند. به این ترتیب، خط فینیقی‏ها و کتیبه‏های آنها در نقاطی از جهان مثل سرزمین‏هی اطراف خلیج‏فارس و اسپانیا یافت شده است. اما بیشتر این دست‏نوشته‏ها در فینیقیه و قبرس وجود داشته است. رفته رفته این خط به شمال آفریقا نیز گسترش یافت.

ارتباط زبان‏های عبری و عربی

زبان‏هی عربی و عبری مانند دو زبان برادر هستند که به خانواده زبان‏های سامی وابستگی دارند. زبان‏های سامی به تمام زبان‏هایی که از زمان‏هی بسیار قدیم در جنوب غربی آسیا و شمال شرقی آفریقا ریج بوده، اطلاق می‏شود. امروزه بخشی از این زبان‏ها از بین رفته و بخش دیگر هنوز باقی مانده است.

پیوندهای استوار و محکمی در میان تمام زبان‏هی سامی از نظر حروف، حرکات، اصول تجزیه و ترکیب جملات وجود دارد.

محققان بر این عقیده ‏اند که تمام زبان‏های سامی از یک زبان واحد سرچشمه گرفته‏ اند که می‏توان آن را زبان سامی مادر نامید.

اقوام سامی مثل اکدیان، بابلیان، آشوریان، کنعانیان، آرامیان، عبرانیان، اموریان، اعراب و غیره از زمان‏های بسیار دور در منطقه خاورمیانه سکونت گزیدند. هر یک از این اقوام با زبانی سخن می‏گفتند که با وجود شباهت‏های فراوان، با یکدیگر اختلافاتی داشتند. به این ترتیب این موضوع ثابت می‏کند زمانی که تمام این اقوام به یک زبان صحبت می‏کردند، به دوران‏ بسیار دور و شاید حتی ماقبل تاریخ مربوط می‏شود. دامنه پیوستگی زبان‏های سامی با یکدیگر کمتر از ارتباط زبان‏هی لاتین نیست، ب این تفاوت که تاریخ انشعاب زبان‏هی لاتین از چند صد سال پیش تجاوز نمی‏کند. به باور محققان، برخی خصوصیات ثابت و مشترک بین زبان‏هی سامی وجود دارد که بی‏شک از زبان سامی مادر به ارث رسیده و همین خصوصیات با گذشت هزاران سال مانع از جدایی این زبان‏ها با یکدیگر شده است.

پایان قسمت اول ادامه دارد

منابع در بخش دوم و نهایی می آیند