افشین پرتو مورخ و گیلان شناس برجسته در اسفند ۱۳۲۸ دیده به جهان گشود و در ۲۶ شهریور ۱۳۹۴ بر اثر سکته قلبی در سن ۶۶ سالگی زندگی را بدرود گفت.عمری کوتاه و مرگی نابهنگام، اما بس پر ثمر و پر مخاطره. فقدان ناگهانی او جامعه فرهنگی را در شوک و اندوه بی پایان فرو برد، شاید بدین دلیل که اگر چند صباحی بیشتر می زیست، بسیار کارهای جاودانه دیگر انتظار قلم او را می کشیدند. او از نسل آدم های کوتاه نظر و یک بعدی نبود، گرفتار دانشگاه و مدرک و رتبه و حقوق و مزایا نیز نبود. به راستی نگاهی فراختر از معاصرانش و چشم اندازی وسیعتر از پیش پای خود داشت. عملش سخنش را تایید می کرد و به همین دلیل بود که غم از دست دادنش غمی جانسوز بود. گیلان بزرگمردی را ازدست داد که به نیکی تاریخ این سرزمین را نگاشت و اکنون نوبت تاریخ است که از او به نیکی یاد کند. تحقیقات و نوشته های تاریخی افشین پرتو حوزه های وسیعی را در بر می گرفت که جملگی را می توان در دومحور «ایران دوستی» و «گیلان دوستی» گرد هم می آورد. او شیفته سرزمین ایران بود و غم پاره پاره شدن آن در اثر نفوذ استعمار ، چیرگی استبداد و پیمان های مرزی کوچک ساز ایران، غم جانکاه او بود. پرتو از لابلای سطور سیاه تاریخ، شکوه دیروز را می جست تا بلکه بتواند توان از کف رفته ایران را دوباره زنده کند. اینجاست که مشروطه و جنگل برای او مهم می شود و سعی می کند با رویکردی نو آنچه را مورخان نسل گذشته درباره گیلان از قلم انداختند بنویسد. احمد کسروی تاریخ نگار مشروطه ایران در کتاب خود از وقایع گیلان اظهار بی اطلاعی و می کند و محوریت را بر وقایع تبریز می نهد؛ افشین پرتو در پی رفع این نقیصه است. مهمترین دغدغه پژوهشی او نگارش تاریخ جدید گیلان (نهضت جنگل و مشروطه گیلان) و آشنا کردن جامعه با پویش های تاریخی گیلان در این دوره بوده است. از این رو علاوه بر تالیف، به تلاش وسیعی در تصییح متون تاریخی دست زد تا مواد لازم برای پژوهش های تحلیلی آینده را فراهم کند. از او بیش از پنجاه عنوان کتاب در زمینه‌های مختلف تاریخی به یادگار مانده است. اگرچه نوشته‌های او موضوعات تاریخی مختلفی را از نقاط گوناگون ایران در بر می‌گرفته، اما در مجامع علمی او را بیشتر به عنوان مورخ نهضت جنگل و مشروطه گیلان می‌شناسند. پرتو متون قدیمی بسیاری را در زمینه تاریخ گیلان تصحیح کرده و علاوه بر این درباره تاریخ بلوچستان، فارس و بوشهر نیز کارهایی انجام داده است. همچنین از او نوشته‌هایی ادبی مشتمل بر نمایشنامه و طنز و شعر نیز به یادگار مانده است که در مطبوعات مختلف منتشر شده است. متأسفانه تعداد زیادی از این کتاب‌ها هنوز منتشر نشده‌اند و به علت مرگ نابهنگام، طرح‌های بسیاری ناتمام مانده است.
نمایی از یک زندگی
افشین پرتو در اسفند سال ۱۳۲۸از پدر و مادری گیلانی و در خانواده ای بزرگ متولد شد. به علت ماموریت پدر در سه سالگی به تهران آمد و چند سال اول مدرسه را در دبستان های رستگاری و خزائلی و برسابه درس خواند. سپس به خراسان رفت و در مدرسه فردوسی مشهد و قطب تربت حیدریه دوره دبستان را به پایان رساند. دکتر پرتو درباره اولین تجربه نویسندگی اش می گوید: «در کلاس ششم بودم که نخستین داستانم در مجله کیهان بچه ها بـه چاپ رسید.» او خاطره تشویق های پدر را هنوز هم به یاد دارد: «پدرم همواره با خریدن کتاب های خوب مرا به خواندن و نوشتن تشویق می کرد و هیچگاه هدیه های او را پس از چاپ هر نوشته ام در مطبوعات فراموش نمی کنم.» او تحصیلاتش را در مدارس قطب و امیرکبیر تربت حیدریه و دارالفنون و بوعلی سینای تهران و غروی و فرهنگیان رشت ادامه داد تا اینکه در سال ۱۳۴۷ وارد دانشگاه پهلوی شیراز شد و به تحصیل در رشته تاریخ پرداخت.
در سالهای تحصیل در دانشگاه شیراز با چهره های برجسته دوران خود آشنا شد. به نوشتن داستان و سرودن شعر روی آورد و در آنجا مجله دانشجویی پیوند را در سالهای ۱۳۴۹ و ۱۳۵۰ منتشر کرد. افشین پرتو سردبیری این مجله را که تیراژش تا ۲۵۰۰ نسخه رسید بر عهده داشت. در شماره اول این مجله در مقاله‌ای زیر عنوان «و اکنون…» آمده است: : «و اکنون زمان آن رسیده است که ما نیز قدم به راه گذاریم.و این آن صدا است. صدایی که امید داریم «بماند» و رسالتی که در انجامش کوشا هستیم هیچ نیست جز هم بستگی؛ می‌گوییم هم بستگی و این آغاز راه همبستگی‌ها است. امروز صداهایی هست که نمی‌ماند یعنی ارزش آن را ندارد که بماند، صدایی که فقط صدا است، معنا ندارد و مفهومی از آن دستگیر نمی‌شود، صداهایی از روی نابخردی و صداهایی فقط برای اظهار وجود. تقسیم‌بندی این صداها کار مشکلی نیست از بلند و کوتاه بودن آن اگر بگذریم، از زیروبم‌های نامفهومش اگر بگذریم هیچ را ماند و بهتر آن است که انسان برای به وجود آوردن هیچ خودش را به زحمت نیندازد.»
پرتو پس از فارغ التحصیلی در رشته تاریخ دوران سربازی را در آموزش و پرورش گذراند و به همین سبب معلم شد. سالهای معلمی او در شهرهای لنگرود و سیاهکل و رشت گذشت و شاگردان فراوانی زیر دست او پرورش یافتند. در سال ۱۳۷۳ برای ادامه تحصیل راهی خارج شد و چهار سال بعد بود که درجه دکترایش را از مرکز مطالعات خاورمیانه وابسته به آکادمی علوم روسیه دریافت کرد. در دوران خدمت در آموزش وپرورش علاوه بر تدریس چند سالی سرگروه آموزشی تاریخ ناحیه دو آموزش و پرورش رشت را بر عهده داشت. چهار سال با عنوان دبیری دبیرخانه راهبری درس تاریخ وزارت آموزش و پرورش، مدیریت گروه های آموزش تاریخ استان های کشور را در اختیار داشت و عضو گروه تالیف کتب درسی تاریخ وزارت آموزش و پرورش بود. دکتر پرتو در سال ۱۳۸۳ پس از ۳۰ سال خدمت معلمی بازنشسته شد و باقی عمر را در سیاهکل به تحقیق، پژوهش و ترجمه گذراند. او دوست داشت که برای نهضت جنگل مرکز تحقیقاتی مستقلی تاسیس کند، مجموعه اسناد مرتبط به آن را -که در انبار ها و درون کیسه ها نم می کشد – جمع آوری کند و در اختیار عموم بگذارد، خانه ای برای مشروطه گیلان تاسیس کند و تاریخ را از غبار سیاست زدگی بپیراید. پرتو در این راه بسیار کوشید.
کتاب‌شناسی افشین پرتو
از افشین پرتو بیش از پنجاه عنوان کتاب و شمار زیادی مقاله به یادگار مانده است که جملگی از آثار ارزشمند و مفید به فایده برای پژوهشگران و علاقمندان موضوعات تاریخی است. البته با وجود تلاش‌های خستگی ناپذیر پرتو، متأسفانه بخش وسیعی از نوشته‌های این تاریخ‌نگار و محقق گیلانی هنوز منتشر نشده است. در کتاب شناسی زیر آثار دکتر را به دو بخش چاپ شده و آماده چاپ تقسیم کرده ایم. امیدواریم مقدمات انتشار شایسته آثار ایشان هر چه سریعتر فراهم گردد.
کتاب‌های چاپ شده:
۱- ستیزگاه باورهای دیروز و امروز، تاریخ خاورمیانه پیش از پدیدآیی اسلام. تهران: نشر پاژنگ، ۱۳۶۹.
۲- پژوهش نامه، راهنمای پژوهش در تاریخ و جغرافیای گیلان. تهران: نشر پاژنگ، ۱۳۶۹.
۳- گیلان، گزارشی درباره گیلان، رشت: اداره کل امور اجتماعی استانداری گیلان، ۱۳۷۲.
۴- وجه تسمیۀ عناصر تقسیمات کشوری شهرستان لاهیجان. رشت: اداره کل امور اجتماعی استانداری گیلان، ۱۳۷۳.
۵- شاخه نبات، ترجمه خاطرات سرگرد نیلستروم سوئدی در سال ۱۹۱۴. بوشهر: اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان بوشهر، ۱۳۷۴.
۶- گیلان، خورشید ایران. تهران: سازمان پژوهش و برنامه ریزی وزارت آموزش و پرورش. تهران. ۱۳۷۷.
۷- تاریخ گیلان از آغاز تا برپایی جنبش مشروطه. رشت: نشر حرف نو. ۱۳۷۹/ چاپ دوم: رشت: نشر ایلیا، ۱۳۸۹.
۸- خاطرات آقاخان درامی. رشت: شورای اسلامی شهر رشت، ۱۳۸۲.
۹- مجموعه اسناد نهضت جنگل. رشت: شورای اسلامی شهر رشت، ۱۳۸۲.
۱۰- فرمان روایان دیلمان: پژوهشی پیرامون توان مندان دیلمان از میانه سده دوازدهم هجری تا پایان دوران سلطنت رضاشاه پهلوی. تهران: انتشارات مهربرنا، ۱۳۸۴.
۱۱- گیلان رویای سبز ایران، پیشینه تاریخی گیلان و توضیحات تصاویر، مجموعه عکس‌های عباس عرب‌زاده از گیلان. تهران: ۱۳۸۵/ چاپ دوم ۱۳۸۹.
۱۲- گیلان، سرزمین من ایران. تهران: سازمان پژوهش و برنامه ریزی وزارت آموزش و پرورش، ۱۳۸۷.
۱۳- شیــراز، شهر عشق و راز، پیشینه تـاریخی فارس و توضیحات تصاویر، مجموعه عکس‌های عباس عرب‌زاده از فارس. تهران، ۱۳۸۷.
۱۴- همدان، دروازه تمدن، پیشینه تاریخی همدان، مجموعه عکس‌های عباس عرب‌زاده از همدان. تهران، ۱۳۸۷.
۱۵- اصفهان مهد هنر ایران، پیشینه تاریخی استان اصفهان، مجموعه عکس‌های عباس عرب‌زاده از اصفهان. تهران، ۱۳۸۹.
۱۶- جنگ جهانی اول و فارس، ترجمه خاطرات نیلستروم سوئدی از رویدادهای فارس در سالهای ۱۹۱۶تا ۱۹۱۸ میلادی. تهران: نشر آباد بوم، ۱۳۸۹.
۱۷- تاریخ خانی، نوشته علی بن شمس‌الدین لاهیجی. راستینه‌گردانی و هامش‌نگاری افشین پرتو. رشت: نشر ایلیا، ۱۳۸۹.
۱۸- تاریخ گیلان. نوشته عبدالفتاح فومنی گیلانی. راستینه‌گردانی و‌هامش‌نگاری افشین پرتو. رشت: نشر ایلیا، ۱۳۸۹
۱۹- .خراسان شمالی، پیشینه تاریخی خراسان شمالی، مجموعه عکس‌های عباس عرب‌زاده از خراسان شمالی. تهران، ۱۳۹۰.
۲۰- تاریخچه شیلات دریای کاسپی، دانشنامه فرهنگ گیلان. حوزه هنری گیلان، شهریور ۱۳۹۱.
۲۱- گیلان و خیزش جنگل، تاریخ گیلان در دوران پادشاهی احمدشاه قاجار. حوزه هنری گیلان و نشر ایلیا. آذر ۱۳۹۱.
۲۲- شاخابه پارس و روزگارش، دانشنامه بوشهر. حوزه هنری بوشهر. اردیبهشت ۱۳۹۲.
۲۳- تاریخ طبرستان، نوشته ابن اسفندیار. تصحیح و تحشیه افشین پرتو. تهران: نشر میرماه، آذر ۱۳۹۲.
۲۴- دیوان سالارفاتح. با تصحیح افشین پرتو. تهران: نشر میرماه، آذر ۱۳۹۲.
۲۵- خاطرات انوشیروان نعیمی اکبر. تصحیح و تحشیه فریدون نوزاد ـ افشین پرتو. رشت: نشر بلور، دی ۱۳۹۲.
۲۶- گزارش‌های مستر چیک، گزارش‌های هربرت چیک از رویدادهای جنگ جهانی اول در فارس و بوشهر. ترجمه افشین پرتو. حوزه هنری بوشهر، دی ۱۳۹۲.
۲۷- یادداشت‌های گوستاو نیلستروم افسر سوئدی ژاندارمری ایران از رویدادهای فارس و بوشهر در جنگ جهانی اول، دانشنامه بوشهرشناسی. فروردین ۱۳۹۳.
۲۸- مشروطه و گیلان.تاریخ رویدادهای گیلان در دوران مظفرالدین شاه و محمد علی شاه قاجار. حوزه هنری گیلان. ۱۳۹۴.
۲۹- سیاهکل دیار پایدار. دانستنی‌هایی درباره دیروز و امروز سیاهکل، فرهنگ ایلیا، ۱۳۹۴.
کتاب‌های آماده برای چاپ:
۱- بلمی گم در اقیانوس شن. تاریخ دولت‌های عربی پیش از اسلام
۲- سیاهکل
۳- گیلان از اوج تا موج. دانستنی‌هایی درباره ی استان گیلان
۴- مهرگان
۵- پنج پیمان پاره پاره کننده ایران
۶- خاطرات میرزا علی خان دیوسالار. نوشته ی دیوسالار. راستینه‌گردانی و‌هامش‌نگاری افشین پرتو
۷- چهار سفر، سفرنامه‌های ناصرالدین شاه به مازندران و گیلان و نور و کجور و فرنگستان. راستینه‌گردانی افشین پرتو
۸- زیاریان
۹- چای و ابریشم
۱۰- جغرافیای گیلان، نوشته م.م. لاهیجانی. تصحیح و تحشیه افشین پرتو
۱۱- تاریخ گیلان و دیلمستان، نوشته میرظهیرالدین مرعشی. تصحیح و تحشیه افشین پرتو
۱۲- تاریخ رویان. نوشته مولانا اولیاء الله آملی. تصحیح و تحشیه افشین پرتو
۱۳- تاریخ مازندران. نوشته ملا شیخ علی گیلانی. تصحیح و تحشیه افشین پرتو
۱۴- جنگ‌های ایران و روسیه و جدایی تالش از ایران
۱۵- سه سفر: گزارش اعتمادالسلطنه از سفرهای ناصرالدین شاه به مازندران و گیلان و نور و کجور و کلاردشت
۱۶- تاریخ طبرستان و رویان و مازندران. میرظهیرالدّین مرعشی. تصحیح و تحشیه افشین پرتو
۱۷- یاداشت‌های رابینو از مشروطه گیلان. تصحیح و تحشیه افشین پرتو
۱۸- نگاهی از درون به انقلاب مسلحانه جنگل. خاطرات محمّدحسن صبوری دیلمی. تصحیح و تحشیه افشین پرتو
۱۹- مازندران در روزنامه‌های وقایع اتفاقیه و دولت علّیه ایران و دولتی و ایران و ایران سلطانی، تصحیح و پژوهش افشین پرتو
۲۰- فارس در روزنامه وقایع اتفاقیه ـ تصحیح و پژوهش افشین پرتو
۲۱- خراسان در روزنامه وقایع اتفاقیه ـ تصحیح و پژوهش افشین پرتو
۲۲- رویدادهای گیلان در زمان پادشاهی مظفرالدین شاه برگرفته از روزنامه‌های ایران و ایران سلطانی. تصحیح و پژوهش افشین پرتو
۲۳- روزنامه ساحل نجات ـ افصح-المتکلمین ـ تصحیح و پژوهش افشین پرتو
۲۴- هفته نامه زمان وصال ـ ناصرالشعرا ـ تصحیح و تحشیه افشین پرتو
۲۵- گزارش‌های هربرت چیک ۱۹۱۸ـ ۱۹۲۱، ترجمه افشین پرتو
نویسنده شوکا جنگلی است و مطلب در مجله دیلمان، شماره نخست، یادنامه دکتر افشین پرتو، آبان ۱۳۹۴، منتشر و بر اساس همکاری رسمی و مشترک با انسان شناسی و فرهنگ بازنشر می شود.