نگاهی بسیار گذرا و مختصر بر سیر تاریخی و ویژگی‌های کلی انواع مختلف موسیقی نزد یهودیان
سر‌آغاز پیدایش هنر موسیقی نه¬تنها در میان عبرانیان بلکه کشف، ابداع و پراکنش آن در میان انسان‌های دنیای قدیم برای ما شناخته شده نیست، این عدم شناخت ناشی از نادانی نسبت به روش یا سلسله وقایعی که منجر به پیدایش و رشد این هنر گردید، و نیز سر‌آغاز تاریخی آن نزد هر قومی، از جمله قوم یهود است.
نوشته‌های مرتبط
سر‌آغاز پیدایش یا کشف موسیقی توسط بشر هر‌چه باشد، این واقعیت تغییر نمی‌کند که اقوام کهن کار‌کرد و جایگاه ویژه‌ای برای آن در نظر داشته‌اند. در میان اقوام شناخته‌شده‌تر مانند مصریان باستان، یونانیان، ایرانیان و البته عبرانیان این کار‌کرد بیشتر شکلی آیینی و مذهبی (یا شبه مذهبی) به خود می‌گرفته است. برای نمونه در میان عبرانیان داوود پیامبر به خوش‌سرایی و خوش‌آوازی و چیره‌دستی در این فن شهرتی تام و تمام دارد. شهرتی که برای شخصیت مذهبی مانند داوود پیامبر اگر نگوییم در دنیای قدیم بی‌سابقه است، باید دست‌کم بگوییم که بسیار نادر و استثنایی می‌نماید.
موسیقی حال حاضر یهودیان از یهودیان ساکن در خاورمیانه یا دیگر نقاط جهان، این ویژگی بسیار جالب توجه را دارد که به علت پراکندگی و حضور یهودیان در سراسر جهان، از موسیقی‌های مناطق متعددی بهره برده و تاثیر پذیرفته و این باعث غنای فوق-العاده‌ای در این موسیقی گردیده است. از فواصل و ابعاد مشهور به ربع پرده در موسیقی اقوام خاورمیانه‌ای گرفته تا هارمونی غنی و ساختار‌مند موسیقی کلاسیک اروپا، ساز‌های خاورمیانه‌ای مانند عود و قانون تا ویولن و پیانو، همه در موسیقی یهود به کار گرفته می‌شود و بسته به گرایش موسیقایی هر یک از شاخه‌های این خانواده‌ی بزرگ تاثیرات متفاوتی ایجاد می¬کند.
پیش از مروری بسیار مختصر بر چهار شاخه‌ی اصلی موسیقی یهود در حال حاضر، نگاهی گذرا خواهیم داشت بر سیر تاریخی این موسیقی و از معابد یهودیان در اورشلیم باستان آغاز می‌کنیم. نیز لازم به یاد‌آوری است که در این نوشته‌ی بسیار مختصر اگر‌چه برای فهم بهتر موسیقی یهود از سیر تاریخی نیز سخن گفته می‌شود اما سیر تاریخی محوریت ندارد بلکه جنبه‌های فنی موسیقایی که عامل تفکیک شاخه‌های گونه‌گون این موسیقی از یک‌دیگر است مبنا قرار داده شده و سعی بر آن بوده تا به زبانی هر‌چه ساده‌تر شرح و توضیح داده شود.
۱. ^ موسیقی در معابد یهودیان
ادبیات مذهبی یهود میشنا توضیحات و نمونه‌های متعددی از موسیقی رایج در معابد یهودیان در اورشلیم ارایه می‌کند و بر این اساس:
گروه موسیقی معبد متشکل بوده است از دوازده نوازنده که ساز‌های چنگ لیر (נֶבֶל) کینور (نوع دیگری از چنگ כינור) بوق (ترومپت شوفار שופר) بوق (هورنאצוצרות) و سه گونه نای، به علاوه‌ی دوازده خواننده مذکر. این مجموعه گاه توسط یک زنگ از جنس مس (سیمبال צילצל) نیز همراهی می‌شده است.
متاسفانه هیچ نسخه‌ی نوشتاری از موسیقی رایج در این دوران به دست ما نرسیده است. پس از ویرانی دوم معبد سلیمان نبی در سال ۷۰ میلادی و ورود تبعید یهودیان به ایران و بابل سه شاخه‌ی اصلی از موسیقی معابد یهودی بر جای ماند که هر سه در رسته‌ی فرم‌های انتیفونیکی قرار می‌گیرند: نوعی از این فرم چنین بوده که تک‌خوان (חזן) نیم‌جمله‌ای می‌خوانده و دیگران در پس‌زمینه ترجیع‌بندی را دائما تکرار می‌کردند. نوع دیگر چنین بوده که تک‌خوان نیم‌جمله‌ای می‌خوانده و دیگران دقیقا خوانده‌ی او را تکرار می‌کردند و نوع آخر نیز چنین بوده که تک‌خوان و دیگر حاضران به تناوب جملاتی در پی هم می‌خوانده‌اند.
از آن‌جا که نظام ثبت و ضبط علایم و نشانگان موسیقایی به معنایی که امروز می‌شناسیم نزد یهودیان وجود نداشته است (چنین نظامی غالبا در دنیای قدیم و پیش از ابداع و گسترش نت‌نگاری استاندارد اروپاییان قابل مشاهده نیست) الحان یا ملودی‌های مربوط به آواز و سرود‌های مذهبی سینه به سینه و از معلم به شاگرد منتقل می‌گردیده است. از اواخر قرن هجدهم میلادی بسیاری از این سرود‌ها بر اساس نظام نت‌نگاری امروزی ثبت گردیده است اما هم‌چنان اصل بداهه‌پردازی در خواندن این آواز‌ها اصلی است پا‌بر‌جا. البته باید در نظر داشت که این بداهه‌خوانی به معنای ایجاد لحنی جدید نیست بلکه مود یا مقامی که دعا یا سرود در آن خوانده می‌شود غالبا کم و بیش ثابت است و بداهه‌پردازی در حد حرکات و رفتار متنوع با همان مود یا مقام گسترش می‌یابد.
خواندن آواز مذهبی در میان یهودیان در همین مود‌ها و مقام‌ها البته با تاثیرات فراوانی که از محل سکونت هر یک از اقوام یهودی پذیرفته است هم‌چنان رواج دارد و شاید چندان دور از ذهن نباشد که شیوه‌ی حال حاضر را بر‌آمدی بدانیم از مود‌ها و الحان دوران باستان و تاثیر موسیقی محلی سکونت‌گاه‌های متعدد یهودیان در طول تاریخ تا به امروز.
موسیقی غیر مذهبی یهودیان
(برخی موسیقی‌شناسان از این نوع به عنوان موسیقی سکولار یاد می‌کنند)
مقصود از موسیقی غیر مذهبی تنها تفکیک آن از فرم موسیقی مذهبی به ترتیبی است که پیش از این آورده شد. ذکر این نکته از آن‌جا ضرورت دارد که در بسیاری آثار موسیقی غیر مذهبی یهودیان از اشعار مذهبی یا حتی متن دعا‌های مذهبی بهره جسته می‌شود.
در درخت بلند و پر‌بار موسیقی یهودیان چهار شاخه اصلی به خوبی و وضوح قابل مشاهده است:
موسیقی کِلِزمِر (כלזמר) یا اشکنازی (אשכנזי) موسیقی سفارادی (ספרדי) موسیقی میزراحی (מזרחי) و موسیقی آهنگ‌سازان یهودی که به شیوه‌ی موسیقی کلاسیک اروپا موسیقی می‌نوشته‌اند.
موسیقی کلزمر
حدود قرن پانزدهم میلادی، شیوه‌ی موسیقایی پدید آمد که نوازندگان آن توسط یهودیان اشکنازی اروپای شرقی “کلزمریم” خطاب می‌شدند. واژه‌ی کلزمر از ییدیش وارد زبان یهودیان اروپای شرقی گردید و از عبری وارد ییدیش شد. این واژه متشکل از دو بخش است: כליبه معنای ساز یا آلت موسیقی و זמרبه معنای سرود، آهنگ یا قطعه‌ی موسیقایی می¬باشد. آثار این موسیقی معمولا دارای تم‌های شاداب‌تر تمپوی رونده‌تر و مناسب مجالس بزم و شادی است. مود یا مقام (گام) این شاخه‌ی موسیقی یهود معمولا تا حد زیادی با موسیقی اروپای شرقی قرابت دارد. انواع گام مینور، مینور دوبل‌هارمونیک، ماژور و ماژور دوبل‌هارمونیک به علاوه‌ی گام‌های پنج‌صدایی، گام کولیان، با انواع و اقسام چینش‌های مختلف از لحاظ درجه‌ی آغاز و انجام گام در این شاخه‌ی موسیقایی دیده می‌شود.
ساز‌های به کار گرفته شده در این موسیقی نیز تا حد زیادی همان است که در موسیقی اروپای شرقی وجود دارد مانند آکاردئون، ویولن، کلارینت، کنترباس، پیانو و گیتار و…
از لحاظ چند‌صدایی و هارمونی این موسیقی درست مانند آن‌چه به عنوان ژانر موسیقی پاپ شناخته می‌شود ریشه در هارمونی موسیقی کلاسیک دارد اگر‌چه با این موضوع برخوردی بسیار بسیار ساده‌تر و همه‌فهم‌تر یافته است. به عبارت دیگر هارمونی رایج در این نوع موسیقی همان هارمونی رایج در موسیقی پاپ است و تفاوت بنیادین با آن ندارد. از لحاظ چند‌صدایی یا پولیفونی هم وضعیت کم و بیش همان است که در موسیقی پاپ سراسر جهان وجود دارد، یعنی از حد فیگوراسیون‌های ساده تجاوز نمی‌کند. (این فیگوراسیون در بسیاری موارد خود را به شکل اوستیناتو نشان می‌دهد) وجه تمایز این موسیقی گام‌ها، تم‌ها، ریتم‌ها و ساز‌بندی آن است.
موسیقی سفارادی یا لادینو
واژه‌ی سفاراد (ספרד) در زبان عبری امروز به کشور اسپانیا اطلاق می‌شود.
این شاخه‌ی موسیقی یهودیان در اسپانیای قرون وسطی پدید آمد. در این موسیقی تاثیراتی از موسیقی نواحی متعدد مانند خود اسپانیا، مراکش، آرژانتین، ترکیه و یونان به خوبی قابل شنیدن است. گرایش بیشتر این موسیقی به گرایش‌های موسیقایی در خاورمیانه عامل بنیادین تفاوت و تفکیک آن از موسیقی کلزمر را تشکیل می‌دهد. عجیب هم نیست که در آندلوس با سابقه‌ی طولانی حضور مسلمانان و خود یهودیانی که علقه‌ی قوی‌تری با اورشلیم داشته‌اند هم گفتار یهودیان سفارادی به عبری اصیل نزدیک‌تر باشد، و هم موسیقی آنان به سنن موسیقایی خاورمیانه گرایش بیشتری نشان دهد. مود‌ها یا مقام‌هایی که این موسیقی در آن جریان می‌یابد گاه چنان متاثر از موسیقی خاورمیانه است که حتی فواصل معروف به ربع پرده نیز در آن شنیده می‌شود. البته این ویژگی غالب نیست و معمولا علی‌رغم تاثیر فراوان و بهره‌گیری بسیار از مود‌های موسیقی خاورمیانه فواصل مذکور به صورت تعدیل شده (تامپره) به کار گرفته می‌شود.
دیگر عامل تمایز این موسیقی از موسیقی کلزمر استفاده از متر‌های موسیقایی است که در اروپا استفاده‌ی بسیار اندکی دارد مانند ۸/۹۸/۷۸/۵ و به طور کلی متر‌های موسوم به لَنگ. همچنین برخی ساز‌های خاورمیانه‌ای مانند عود در این شاخه مورد استفاده است که در موسیقی کلزمر استاندارد دیده نمی‌شود. و آخرین نکته نیز در باب موسیقی سفارادی این است که استفاده از کلام عبری در صورتی که موسیقی دارای کلام باشد، در آن نسبت به کلزمر رواج بیشتری دارد.
موسیقی میزراحی
(به معنای موسیقی شرقی است)
این شاخه را می‌توان جوان‌ترین شاخه‌ی موسیقی یهودیان دانست زیرا در قرن بیستم و با ترکیب عناصر موسیقی یهودی به ترتیبی که پیش‌تر آورده شد با عناصر موسیقی ایرانی ـ عربی و یونانی پدید آمده است. استفاده از فواصل موسوم به ربع پرده و مقام‌های موسیقی ایرانی ـ عربی و گام‌های یونانی به وفور در این موسیقی رخ می‌دهد و ساز‌های کوبه‌ای مرسوم در خاورمیانه نیز به فراوانی در آن مورد استفاده قرار می‌گیرند. وجود ویولن یا سکشن زهی به ترتیبی که در موسیقی اعراب و ترکان ترکیه مرسوم است در موسیقی میزراحی نیز رواج بسیار دارد. این شاخه‌ی موسیقی بیشتر در فلسطین و اسراییل نواخته و شنیده می‌شود.
اما آخرین شاخه از این خانواده خود دارای دو بخش مهم است: بخش نخست از لحاظ تقدم تاریخی عبارت است از آهنگ‌سازان یهودی ساکن اروپا مانند گوستاو مالر و فیلیکس مندلسون که موسیقی‌شان به هیچ روی به عنوان موسیقی یهودی شناخته نمی‌شود. آهنگ‌سازانی از این دست تنها یهودیانی بودند که موسیقی خلق می‌کردند، آن هم کاملا بر اساس سنت و رسوم موسیقی کلاسیک اروپا در معنای اعم کلمه.
اما در اواسط قرن نوزدهم و با اوج گرفتن گرایش‌های ملی‌گرایانه‌ی هنری در روسیه، و کم و بیش هم‌زمان با پنج آهنگ‌ساز معروف بنیان‌گذار مکتب موسیقی روسی، جریان موسیقایی دیگری پدیدار شد که امروزه به عنوان مکتب نوی موسیقی یهودی شناخته می‌شود. تعدادی از آهنگ‌سازان یهودی روس که از کنسرواتوار‌های مسکو و سنپترزبورگ سر در‌آوردند اقدام به پی‌جویی ریشه‌ی یهودی خود نمودند. چنان¬که به روستا‌های یهودی‌نشین روسیه سفر می‌کردند و با فعالیت‌های مشابه میدانی سعی در جمع‌آوری ملودی‌های ییدیش بر جای مانده داشتند. مکتب نوی موسیقی یهود تا حد زیادی منبعث است از جامعه‌ی موسیقی فولکلور سنپترزبورگ به رهبری منتقد هنری جول آنجل. علاوه بر ملودی‌های ییدیش، گرایش‌های موسیقایی یهودیان حسیدی نیز تاثیر بسیار مهمی در مکتب نوی موسیقی یهود دارد. این مکتب در ادامه‌ی موسیقی کلاسیک (از لحاظ فنی و موسیقایی) قابل دسته‌بندی است اما در مود، هارمونی، و گرایش‌های ملودی هویت خود را به دست آورده و به جریان موسیقایی بدل شده که اگر‌چه بر موسیقی کلاسیک اروپا بنیاد دارد اما هویت و صدا‌دهی منحصر به خویش را نیز یافته است.
منابع:
۱. יהודה כהן, נעימי זמירות ישראל: מוזיקה ומוזיקאים בישראל, תל אביב: עם עובד, תש”ן-۱۹۹۰ (.
یهودا کوهن: جنبش‌های موسیقایی در بیت المقدس: نشر موسیقی و موسیقی‌دانان ۱۹۹۰
۲. שילוח אמנון: התאוריה של המוזיקה בכתבים הערביים: האקדמיה למוסיקה: ۲۰۰۳
شیلواح آمنون: نظریه‌ی موسیقی در نوشته‌های اعراب: آکادمی موسیقی: ۲۰۰۳
۳. Shiloah Amnon: Jewish Musical Traditions; Wayne State University; May 1995
۴. New Grove Dictionary of Music vol. 10; Oxford University Press; 2001
۵. Yousef Meri; Jewish Muslim Relations Islamic Studies; Oxford Bibliographies June 2014
