آیین‌های محرم یکی از گسترده‌ترین آیین‌ها در فرهنگ ایرانی است که به دلیل فراگیری و پیوند با فرهنگ ملی و قومی دارای نمودهای مختلفی شده است و از طریق همین نمودها و نشانه‌ها می‌توان برخی از ویژگی‌های فرهنگی ملی و یا قومی را بازشناخت. از جمله این ویژگی‌ها شاخص‌ها و کارکردهای هنرهای بومی است، آیین‌های محرم یکی از محمل‌ها برای بروز هنرهای بومی بوده است.
حوزه فرهنگی هرمزگان یکی از حوزه‌های فرهنگی است که آیین‌های محرم در آن تنوع و تکثر دارد و هنرهای مختلفی در آیین‌های ظهور و بروز دارند. یکی از هنرهای قابل‌توجه در آیین‌های هرمزگان موسیقی است. منطقه‌ای که دارای ویژگی‌های خاص موسیقی خاص خود اعم از سازها و ریتم و نواهای ویژه است، این ویژگی‌ها در آیین‌های محرم نیز جلوه می‌یابد و کارکرد و معناهای خاصی به خود می‌گیرد.
نوشته‌های مرتبط
موسیقی را در همه آیین‌های محرم در هرمزگان می‌توان مشاهده کرد، از نوحه‌خوانی و چاووشی که از آغاز محرم دیده می‌شود و یا موسیقی به شکل آواز و یا اجرای با ساز و دهل‌های محلی که در تعزیه وجود دارد که هر روز در دو نوبت در حسینیه‌ها اجرا می‌شود، اما موسیقی در آیین‌های هرمزگان محدود به این حیطه‌ها که مشابه بسیاری از مناطق شکل‌گرفته، نیست بلکه در اشکال خاص‌تری هم دیده می‌شود. یکی از این اشکال در نوعی از سوگواری است که چکچکو خوانده می‌شود که به شکل سنگ‌زنی انجام می‌شود و در جریده گردانی که نوعی علم است در محلات انجام می‌شود و همراه با حرکاتی موزون است و نوا و ریتمی ویژه دارد. در نوحه‌خوانی نیز انواع مختلفی می‌شود که سینه‌زنی گرد و یا تک‌خوانی که واحد می‌شود و یا سینه‌زنی دوان که هروله کنان و بر سرزنان انجام می‌گردد. در مراسم دیگری که رقص حجله و تابوت خوانده می‌شود و شب عاشورا به اجرا درمی‌آید ساز و دهل‌ها در جلو تابوت‌ها همان نواهای محلی رایج را حزن‌انگیز می‌نوازند و تابوت و حجله توسط تابوت گردانان با رقصی حماسه گونه و سمبلیک می‌رقصند، در همین شب در مراسم حنای قاسم نیز آوازهایی حزن گونه خوانده می‌شود و حتا در مجالسی زنانه از نواهایی اختصاصی اجرا می‌شود. همه موارد گفته‌شده هرکدام نمونه‌ای از حضور موسیقی در آیین‌های محرم هستند، البته این حضور محدود به این نمونه‌ها نمی‌شود بلکه هر جا سوگواره و آیینی هست موسیقی حضور دارد. ازاین‌رو در مواجه با آیین‌های مذکور به‌مثابه متن، موسیقی را می‌توان نشانه و بخشی از کل متن تلقی کرد. انواع نشانه‌ای موسیقی را در آیین‌های محرم را می‌توان در دسته‌بندی زیر مشاهده نمود:
– نواهای انسانی که می‌تواند شامل انواع کلامی مانند نوحه‌خوانی‌ها، شروه خوانی، چاووشی و یا غیرکلامی مانند مویه‌ها باشد. البته این دسته منظور نواهای انسانی بدون حضور سازهای موسیقی است.
– نواهای سازها که مانند سنج و دمام و یا نواهای دهل‌ها در تعزیه و آیین‌های دیگر مستقل از کلام آدمی اجرا می‌شوند و نقش فراخوانی و یا زمینه‌ای را دارند
– نواهای ترکیبی که از ترکیب نوای سازها و کلام آدمی شکل می‌گیرند که مهم‌ترین نمود آن در تعزیه است اما می‌توان در سوگواری‌های دیگر مانند جریده گردانی و یا رقص تابوت‌ها هم مشاهده کرد.
همه این نمودهای موسیقیایی در آیین‌های محرم به‌عنوان بخشی از متن آیین عمل می‌کنند، ازاین‌رو با قرارگیری در این آیین‌ها ویژگی‌هایی بر آن‌ها وارد می‌شود از مهم‌ترین ویژگی مترتب بر حضور موسیقی در آیین‌های محرم این است که موسیقی به‌مثابه یک متن در کنار متن‌های دیگر قرار می‌گیرد. موسیقی که در یک ساحت می‌تواند خود یک متن مستقل قابل خوانش در نظر گرفته شود در اینجا بخشی از متن بزرگ‌تر یعنی آیین شده است و در کنار متن‌های دیگر مانند کلام، تاریخ، باورهای مذهبی، نمایش و.. قرار می‌گیرد ازاین‌رو موسیقی در موقعیتی بینامتنی قرار می‌گیرد. این بینامتنی شدن متن‌ها را در تأثیر متقابل قرار می‌دهد و دیگر متن‌ها مستقل از همدیگر نیستند و هر کدام بخش‌هایی از معنا و شاخص‌های خود را بر دیگری تحمیل می‌کنند. اگرچه در ادوار مختلف و به‌تناسب ویژگی‌های مخاطبین ممکن است متنی از میان متن‌های موجود در جایگاه متن مرکزی قرار گیرد و معنا نهایی و ساحت متن‌های دیگر را از خود متأثر سازد به‌طور مثال غلبه ساحت مذهبی و مقدس در این آیین‌ها باعث می‌شود موسیقی‌های موجود در این آیین‌ها نیز مقدس و مذهبی خوانده شود. البته باید در نظر داشته که رابطه بینامتنی یک‌سویه نیست و همه متن‌ها به شکل پنهان و یا آشکار بر هم تأثیر می‌گذارند و از سوی دیگر هر متن بخشی از ویژگی‌هایی که در خود خارج از آیین‌ها دارند را به آیین‌ها وارد می‌کنند از جمله این نمودها را می‌توان به ریتم‌هایی اشاره کرد که به‌طورمعمول در موقعیت‌های دیگر مانند کار استفاده می‌شوند و بعد به آیین‌های محرم می‌شود و متأثر از فضای آیین مقداری تغییر می‌یابند. موسیقی هم به‌مثابه یکی از متن‌های موجود در آیین شاخص‌های ذاتی خود را به آیین‌ها می‌دهد از جمله این شاخص‌ها می‌توان به ریتم اشاره کرد، آیین‌ها با موسیقی ریتم می‌یابند و بر مسیر یک ریتم حرکت می‌کنند، حتا موسیقی آیین را به اوج می‌رساند و شدت می‌بخشد. موسیقی از سوی دیگر آیین¬وران را نظم می‌بخشد و آن‌ها را بر یک مدار موزون می‌سازد. تبعیت سوگواران از ریتم و موسیقی آن‌ها را در ساحت اجرایی نیز متحد می‌سازد. از سوی دیگر همراهی آیین-وران با موسیقی سبب ایجاد نوعی هیجان جمعی و از سوی دیگر فوران انرژی نیز می‌شود. موسیقی از منظری دیگر یکی از زمینه‌های بومی‌سازی در این آیین‌ها است، موسیقی بومی که نوعی قرابت و آشنایی را برای مخاطبان خود دارد در کنار روایت و مضمونی قرار می‌گیرد که فراتر از حیطه بومی است، اما همین نواهای آشنایی بومی مضمون بیرونی را رنگ و بویی محلی داد و زمینه هم ذات پنداری را برای مخاطبان که همان سوگواران باشد ایجاد می‌کند. اینکه در این آیین‌ها شاهد هستیم نوای حنابندان محلی و یا ریتم‌های شادمانی به شکل حزن‌انگیز استفاده می‌شود یکی از جلوه‌های پیوند فرهنگ بومی با ساحت مذهبی است. پیوند موسیقی با آیین‌های محرم در این حیطه چنان درهم‌تنیده است که امروزه برخی از نواها و یا حرکات با نام کاربری‌شان در آیین‌ها شناخته می‌شوند.
ویژگی دیگری که بر موسیقی آیین‌های محرم مترتب است وضعیت بیناژانری است و ژانر موسیقی به‌مثابه یک ژانر هنری در کنار ژانرهای دیگری همچون شعر و نمایش و هنرهای تجسمی قرار می‌گیرد. این بیناژانریت سبب تأثیر و تأثر ژانرها می‌شود، موسیقی از شعرهای مراثی تبعیت می‌کند و یا موسیقی بر حرکات نمایشی تأثیر می‌گذارد، سازهای موجود در آیین‌ها و یا نوازندگان خود به نشانه‌هایی تجسمی و نمایشی تبدیل می‌شوند. ازاین‌رو ژانرها با هم گره می‌خورند و تغییر در هر کدام از آن‌ها، سبب تغییر در ژانرهای دیگر می‌شود. تغییر در سبک نوحه‌ها و استفاده از نوحه‌های غیر محلی باعث تغییر در ریتم‌ها و موسیقی‌های آیین‌ها شده است. همچون تحول در فرهنگ محلی متأثر از مواجهه جامعه با موسیقی‌های نو و ترکیب آن‌ها با موسیقی محلی خود باعث تغییر در سازهای موسیقیایی آیین‌ها و یا ملودی‌های آن‌ها نیز شده است.
به‌طورکلی موسیقی در آیین‌های محرم را می‌توان مجرایی فرهنگی دانست که هم فرهنگ بومی و شاخص‌هایش را به این آیین‌ها وارد می‌کند و هم زمینه‌ای برای معناسازی می‌شود که معناهای ضمنی اجتماعی و فرهنگی را علاوه بر معناهای صریح و مشخص آیین‌ها بر آن‌ها می‌افزاید. از منظری دیگر موسیقی در آیین به‌واسطه حضور بیناژانری خود، یکی از ژانرهایی است که می‌تواند سبب تغییر شود و یا متأثر از آیین تغییر بیابد. موسیقی در آیین‌های محرم هرمزگان کارکردهای چندگانه‌ای می‌یابد و تنها یک نقش و معنا ندارد و متناسب از حضور بینامتنی خود معناهای متفاوتی را در خود تولید می‌کند و درنهایت موسیقی بخش مهم و اساسی در آیین‌های محرم هرمزگان است که نمی‌توان آن را از حیطه آیین‌ها جدا کرد و یکی از نمودهایی است که می‌توان با آن‌ها به جهانی از معناهای متکثر وارد شد.
