منظر کشاورزی سنتی هورامان

با همکاری آقای مهیار نظام

چکیده

منظرهای سنتی کشاورزی توسط نسل های متمادی از کشاورزان و دامداران خلق و تحت حفاظت قرار گرفته است، این امر با ترکیبی هوشمندانه از دانش، اقدامات مدیریتی و فن آوری هایی که مختص یک منطقه خاص است، به وقوع پیوسته است. مناظر کشاورزی سنتی برآمده از دانش و تجربه نسل های متمادی هستند که تکامل جامعه انسانی و هماهمنگی ژرف آن با طبیعت را منعکس می کنند. این مناظر زیبایی خارق العاده ای دارند و از تنوع زیستی کشاورزی حیاتی در سطح جهانی نگهداری می کنند، اکوسیستم های برگشت پذیر هستند و میراث فرهنگی ارزشمندی محسوب می شوند، فراتر از همه این ها دمات و کالای مختلف را به گونه ای پایدار فرآهم می نمایند و امنیت غذایی، معیشت و کیفیت زندگی مردم را تضمین می کنند. منظر کشاورزی سنتی هورامان با زیبایی خارف العاده در غرب ایران همراه با انزوای جغرافیایی و محدودیت منابع طبیعی در طول هزاران سال و بر اساس شکل خاصی از سازمان دهی اجتماعی تکامل یافته و توانسته با حفاظت از اکوسیستم و هویت فرهنگی خود، نمونه ای استثنایی از سیستم میراث کشاورزی با اهمیت جهانی را به نمایش بگذارد.

معرفی منظر کشاورزی سنتی هورامان

چهره هر سرزمین[۱] داستانی است درباره تاریخ و کاربری زمین که توسط ظاهر منظر روایت می شود.(Nassauer, 1997) مناظر کشاورزی سنتی که توسط مردم بومی و جوامع محلی خلق شده اند، محصول تعامل دیرپای انسان و طبیعت می باشند.(Kothari and Brown,2011) فرآیند های تکاملی طبیعی و فرهنگی خاصی که در شکل گیری مناظر کشاورزی سنتی دخیل بوده، باعث گشته تا توازنی پویا[۲] میان اجزای طبیعی و فرهنگی منظر بر قرار شود(Makhzoumi,2000) اقدامات کشاورزان سنتی، از سویی امنیت غذایی جامعه را تضمین می کند و از سوی دیگر به شکل گیری و حفظ تنوع کشاورزی[۳]، تنوع زیستی[۴] و تنوع فرهنگی[۵] می انجامد. (Makhzoumi,2000) نحوه عمل انسان در مناظر کشاورزی سنتی به گونه ای است که میان مولفه های طبیعی و فرهنگی توازنی برقرار شود که ثبات اکولوژیک منظر را به دنبال دارد، توازنی که توسط انسان حفظ و نگهداری می شود.[۶](Pungetti and Makhzoumi,2008) در هورامان برای کشاورزی مولفه های طبیعی پراکنده ای در اختیار قرار گرفته است و تمام عوامل (آّب، خاک، شیب و مانند آن) به دست ساکنان بومی سامان یافته اند. بستر زمین در هورامان به خاطر کوهستانی بودن منطقه سنگی است و سکونتگاه ها به دلیل قرار گیری در میان دره های پرشیب فاقد زمین های مسطح برای کشاورزی می باشند. منابع آبی در این سرزمین محدود به آبهای روان حاصل از ذوب یخچال ها و یا جوشش چشمه ها در مناطق مرتفع و قله ها می شوند که به سرعت به اعماق دره ها شتافته و رودهایی را شکل می دهند و خاک در این سرزمین به ندرت یافت می شود. حال آنکه در این سرزمین کشاورزی از ارکان مهم زندگی است چه به شکل زراعت آن و چه به شکل باغداری و انسان توانسته است موازنه دقیقی را بر پایه پشتکار و تلاشی جان فرسا میان این مؤلفه های طبیعی و فرهنگی و محدودیت های ناشی از آنها مانند قوانین و فناوری های موجود برقرار سازد.

مهمترین ارزش ها و عمل کردهای مناظر کشاورزی، بر اساس منبع:

(Altiere ; 2004, Schaich et al, 2010 ; Dobbs and Pertty, 2004 Makhzoumi and Pungetti, 2008 Marten, 1986)

حفاظت از منظر کشاورزی سنتی هورامان

تمام ارزش ها و عملکرد های مناظر کشاورزی سنتی، به واسطه اقدامات کشاورزان بومی، شکل گرفته است. مفهوم اقدام[۷] به راه روش و فن آوری هایی دلالت می کند که کشاورزان سنتی در مدیریت زمین های شان از آن بهره می برند. در حالی که سیر قهقرایی محیط و تغییرات اقلیمی به گونه ای جدایی ناپذیر با مدیریت ناپایدار منابع در ارتباط هستند، در جوامع روستایی سنتی منابع به شکلی کارآمد، تحت مدیریت قرار دارند، به طوری که حتی در مقابل محدودیت های اقلیمی و کمبود منابع نیز پاسخ گو هستند. (Pungetti and Makhzoumi,2008) بدین ترتیب اقدامات کشاورزی سنتی، منبعی از دانش حیاتی درباره فن آوری مدیریت پایدار می باشند. (Antrop, 2005) تحقیق درباره کشاورزی سنتی نشان می دهد که روش های بومی در کشاورزی سنتی، از لحاظ اکولوژیکی پایه و اساس مستحکمی دارند که بر اساس آن، ضمن بقای منابع طبیعی و فرهنگی، تداوم فعالیت های کشاورزی ممکن می گردد.(Altieri, 2004) هر اقدام، با راه و روشی خاص صورت می گیرد که این راه و روش خاص حاصل عوامل گوناگون طبیعی (آّب، خاک، شیب و مانند آن) و عوامل انسانی (قوانین، فناوری های موجود و مانند آن) می باشد.(Wagner, 2002) اقدامات سنتی و دانش تجربی اغلب مختص یک منظر خاص است که در گذر زمان و در دل یک فرهنگ و یک بستر خاص تکامل یافته(Altieri, 2004) با این همه می توان بعضی اصول کلی را در روش های سنتی مدیریت منظر کشاورزی شناسایی کرد. در سرزمین هورامان هر دانه ای و هر محصولی پیش از شکوفا شدن، آب و خاکش هدایت شده اند، بر شانه های مردانش دست به دست رفته اند و بر بستری که برایشان فرآهم شده نشانده شده و این چنین بالیدن گرفته اند. رواناب، خاک مصاعد و بستر مناسب و تخت جهت کشت که جزو عوامل طبیعی مود نیاز در سیستم کشاوزی سنتی می باشند، در هورامان همگی با تدبیر و مدیریت مردمان بومی فرآهم و در ارتباط با یکدیگر سامان یافته اند، از این روی باید برای حفاظت از منظر کشاورزی سنتی هورامان به مطالعه شیوه های مدیریت این منابع پرداخته شود که در ادامه به اختصار به شیوه مدیریت سه منبع اصلی آب، خاک و بستر کشت در هورامان پرداخته شده است. در جدول زیر مهمترین اقدامات و روش های بومی در منظر کشاورزی سنتی هورامان، که تداوم آنها موجبات حفاظت از این منظر کشاورزی سنتی را فرآهم خواهد آورد، نشان داده شده است.

مهم ترین اقدامات در حفاظت از منظر کشاورزی سنتی هورامان بر اساس منبع:

(al, 2006 ; Makhzoumi et al, 2008 ; Marlen, 1986 ; Altieri, 2004 ; Paracchini e al, 2007 ; Brody, 2002 et Plieninger)

مدیریت منابع آب

در هورامان ابتدا آب را از طریق تونل هایی مشابه قنات از لایه های آب دار بالا دستی به کوهپایه ها یعنی مناطقی که روستاها و باغ ها در آن قرار دارند انتقال می دهند؛ سپس برای کاستن از شدت جریان (حرکت) آب بر روی شیب تند دره ها و از دست رفتن آب و همچنین جلوگیری از فرسایش، از نهر های مرمت شده ای در حاشیه تراس ها استفاده شده سپس از طریق نظامی کارآمد آب در میان باغ ها توزیع می شود. کارآمدی شیوه تقسیم آب در میان باغ ها از طریق سازه های دست ساخت و عدالت موجود در قوانین بومی، باعث شده است که این شیوه های باستانی و سازه های آبی و مسیرهای مرتبط با آن حفظ شوند و در پاسخ گویی کامل به نیاز های مردم به حیات خود ادامه دهند. وجود نظم بی نقص در شیوه تقسیم آب سبب شده است تا بومیان آن را مقدس انگاشته و خلق آن را به فردی معنوی به نام “پیر شالیار” نسبت دهند که نماد کمال و حکمت و انسانی قدیس است.

تراس بندی و انتقال خاک

به دلیل قرارگیری سکونتگاه های روستایی منطقه هورامان در دامنه های پر شیب و محدود بودن زمین های کم شیب مناسب کشت به مراتع بالا دستی و همچنین نواحی مجاور رودخانه ها و برای تأمین زمین های مورد نیاز کشت در مجاورت سکونتگاه ها، بومیان این مناطق با بهره مندی از شیوه سنتی ساخت مختص به خود، اقدام به تراس بندی دامنه ها از طریق ساخت دیوارهای سنگی خشکه چین و بدون استفاده از ملات می نمایند، و بدین شکل محلی را برای انباشت خاک ایجاد کرده و با حمل خاک از نواحی دیگر به پشت این دیوارهای سنگی فضای مورد نیاز خود را برای کشت تامین می نمایند. از این شیوه برای جلوگیری از رانش خاک نیز استفاده می گردد. در صورتی که آب بر روی این تراس ها برای آبیاری درختان سوار نشود بومیان خود آب مورد نیاز را حمل و درختان باغشان را سیراب می کنند.

نتیجه گیری

اقدامات گوناگونی که که مطابق روش های کشاورزی سنتی صورت می گیرد، به اتفاق چهارچوب جامعی را برای مدیریت منظر، شکل می دهند، چهارچوبی که از آگاهی و دانش کشاورزان نسبت به بستری که در آن کار و زندگی می کنند حکایت می کند. (Kitazawa and Oshawa, 2009) چهار چوبی که باید بتواند به منظور افزایش رفاه ساکنان بومی که صاحبان این مناظر کشاورزی هستند، اصول اکولوژیکی عمده، مدیریت محلی و فرآیند کسب دانش جمعی را مورد تقلید قرر دهد و بتواند با حفظ پایه های هویت فرهنگی، ارزش ها، روابط اجتماعی، دانش، تنوع زیستی کشاورزی و یکپارچگی اکوسیستم، به حفاظت از این مناظر نائل شود.

[۱] . Look of the Land

[۲] . dynamic equilirium

[۳] . agrodiversity

[۴] . biodiversity

[۵] . cultural diversity

[۶] . human – maintained balance

[۷] . practice

[۸] . mixed uses

[۹] . terracing

[۱۰] . rotational

[۱۱] .stripcropping