معماری دوره پهلوی اول: دگرگونی اندیشه ها پیدایش و شکل گیری معماری دوره بیست ساله معاصر ایران

کیانی، مصطفی، (۱۳۸۳)معماری دوره پهلوی اول ، دگرگونی اندیشه ها پیدایش و شکل گیری معماری دوره بیست ساله معاصر ایران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران ، تهران، مشخصات ظاهری: ۵۲۶ صفحه، مصوّر.

هدف پژوهشی این کتاب ، شناخت دگرگرونی های ایجاد شده بر مبنای اندیشه ها و روش های تغییر شکل یافته در معماری این دوره است . بنابراین به دور از بررسی گزارشی و نیز نه صرفاً تجزیه و تحلیل سبک شناسانه و یا طبقه بندی بناها ، قصد این نوشتار پردازش و آگاهی از تفکراتی است که تحول معماری معاصر ایران را خودآگاه و یا ناخوداگاه شکل داده است .اما در دوره معاصر، مقطع دوره بیست ساله (۱۳۲۰ – ۱۲۹۹ش.)به دلایل گوناگونی که در طی بررسی هر موضوع و یا هر فصل به آن پرداخته شده است دارای اهمیت تاریخی است . این دوره کوتاه اما پر متغیر در واقع دوره­ی نوینی در معماری است که اگر چه با دوره­ی پیش از خود – قاجار- متفاوت است اما به لحاظ انتخاب و شکل گیری معماری دوره بعد از خود نیز قابل توجه است.فصل اول که مقدمه ای برای ورود به بحث اصلی و معرفی وضعیت بعد از اجتماعی ،سیاسی ، فرهنگی و معماری دوران انتقال از قاجار به پهلوی است ، فصل های دوم تا هفتم در واقع اساسی ترین بخش های کتاب هستند ، علل و چگونگی تغییرات این دوره را بررسی می کنند .این فصول ششگانه با عنوان «تأثیرات» شروع می شوند . تأثیرات باستان شناسی ، باستان گرایی، نظامی گرایی، مدرن گرایی، شهرسازی جدید و تأثیرات عملکردهای جدید.

از آن جهت که هر موضوعی و از جمله معماری به تبع سیاست ها و نگرش های گوناگون شکل می گیرد، در این مسیر شناسایی ریشه ای این نگرش ها قابل توجه ترین انگیزه در این کتاب است.ضمن اینکه به لحاظ تخصصی و از دیدگاه معماری بحث مربوط به ویژگی ها و جزئیات معماری و معماران این دوره ، مورد کنکاش قرار می گیرند .

بر اساس روش تحقیقی و نگارش ، هر فصل به طور مجزا دارای یک نتیجه گیری خاص موضوعی در پایان همان فصل هست و در انتها ، علاوه بر نتیجه گیری های خاص قبلی ، جمع بندی و نتیجه گیری نهایی حاصل شده است ف ضمن اینکه اسناد و مدارک متعدد به همراه آثار تصاویر معماری این دوره از سرتاسر ایران مبحث تحلیلی این تحقیق را تکمیل می نماید.

کتاب با پیشگفتار، خلاصه ، مقدمه و توضیحات ضروری در مورد شکل آن شروع می شود و ساختار اصلی کتاب را ۹ فصل تشکیل می دهد که این موضوعات با نتیجه گیری نهایی در فصل دهم خاتمه می یابد . در این روند هر یک از فصل های دهگانه ، در جهت معرفی و مدخلی بر موضوعی تحقیقیِ هر فصل با مقدمه ای شروعو پس از پژوهش همه جانبه که به فراخور مطلب شامل چندین زیر فصل و بخش می گردد با یک نتیجه گیری در همان فصل بسته می گردد .

در فصل اول زمینه برای ورود به مباحث اصلی در فصل های دوم تا نهم آماده می شود . با نگرشی کوتاه و مفید به دوره­ی قاجار، زمینه های انتقال و دوران گذر از قاجار به پهلوی در سه زمینه سیاسی و اقتصادی ، اجتماعی – فرهنگی و معماری تدوین می گردد. نقطه نظرهای موضوعی پژوهش ، در واقع ، از فصل دوم شروع می شود و فصل های دوم تا هفتم به آن خصوصیاتی توجه می کند که دو دوره پهلوی به ویژگی های برجسته و تأثیرگذار تبدیل شده اند و ره­آوردشان تغییرات و دگرگونی های ایجاد شده از جمله در معماری است . حتی به جهت حساسیت ، نامگذاری موضوعی این فصل ها نیز با کلمه «تأثیرات» شروع می شود.

فصل دوم به تأثیرات باستان شناسی که نگاه تازه این دوره به این موضوع و اوج فعالیت های آن در دوره معاصر است می پردازد. پیوند این فصل با فصل سوم یعنی تأثیرات باستان گرایی که حرکت کلی ناسیونالیسم نوین حکومت در همه زمینه هاست در جمع گرایش فکری را در این راستا نشان می دهد . هدف این دو فصل در نهایت چگونگی احیاء و زنده سازی معماری باستانی در دوره معاصر است.

در فصل چهارم به بررسی نظامی گرایی ، پدیده ای تازه در عصر پهلوی و به کارگیری آن در ساخت حکومت پرداخته می شود . این فصل بر این نکته تکیه دارد که نظامی گرایی که پیش از این اهرمی برای دفاع و یا جنگ بوده است در این زمان به دستاویزی اجرایی با پشتوانه تئوریک و ایدئولوژیک تبدیل می شود که تأثیرات آن در لایه های مختللف و از جمله معماری و شهرسازی سریع و عمیق است.

بروز عملکردهای جدید و تأثیرات آن بر ایجاد یک معماری تازه در فصل پنجم مورد کنکاش قرار می گیرد . این پدیده که ناشی از توسعه، تغییرات و نوسازی و دارای منشأ جهانی است به طرز برخورد دوره معاصر با آن می نگرد و متوجه این هدف است که حاصل این نگرش در معماری جدید چه می شود.

فصل ششم که ارتباط نزدیکی با فصل قبلی دارد ، نخست با تعریف و تشخیص مدنیته و مدرنیسم،به جایگاه نهضت معماری مدرن در ایران و ره آوردهای آن می پردازد، ضمن انکه پیش از آن ، معماری بر گرفته از غرب را نیز مدنظر دارد.

تأثیرات شهرسازی جدید، فصل هفتم، علاوه بر اینکه به مهم ترین موضوع مرتبط با معماری می پردازد تأثیر متقابل این دو و ارائه تصویری جدید از شهرسازی و نیز پدیده معماری به وجود آمده در خیابان های تازه احداث را مورد پژوهش قرار می دهد . این فصل بیشترین اسناد و مدارک تاریخی را به خود اختصاص می دهد ودر آخر با بررسی آین نامه ها ، دستور العمل ها و ضوابط تازه وضع شده به نقش مهم بلدیه( شهرداری) در روند شهرسازی نوین می پردازد . با این فصل مجموعه­ی این « تأثیرات» دگرگون ساز به پایان می رسد.

تحقیق در فصل هشتم با معماران به عنوان آخرین اندیشه اثر گذار و یا تمام کننده در معماری این دوره است . تقسیم بندی جدید برای معماران این دوره منطبق بر نگرش های فصل های قبلی است تا به این نتیجه دست یابد رونق و برتری یابد. ضمن اینکه قبل از این گروه بندی ، اندیشه و اجرای شیوه های آموزش معماران – قدیم و جدید – مورد تفحص قرار می دهد.

فصل نهم به نکات ، برجستگی ها و ویژگی های فصول گذشته از منظری تازه نگاه دارد تا با نشان دادن آنها مدل تحلیلی را با تحقیقات مدلی را با تحقیقات میدانی مطابقت دهد. این ویژگی ها با برجسته کردن عناصر محتوایی و شکلی ، مصداق های معماری این دوره را به نمایش می گذارد . علاوه بر این فصل در فصل نهم این تاصویر بناها هستند که به کمک می آیند تا مصداق این دگرگرونیها باشند . این نوشتاربا فصل دهم که نتیجه گیری نهایی است پایان می پذیرد.