کتاب
داستان یونس و در کام ماهی شدن او آکنده از شگفتیهایی است که اغلب آنها را به آسانی نمی‌توان تفسیر و تبیین کرد و همچون هر داستانی که با اسطوره عجین شده دارای محتوایی بسیار ژرف و گاه دست‌نایافتنی است. بن‌مایه داستان یونس و ماهی در عهد باستان و دوره ها و فرهنگها و ادیان مختلف همچون اسلام، یهودیت و مسیحیت به شیوه‌های گوناگون روایت شده است. کتاب “پژوهشی در قصه یونس و ماهی” دومین کتاب از مجموعه “پژوهش در قصه‌های جاودان” است که براساس آیات قرآن کریم نگارش یافته است. جلال ستاری در این کتاب ضمن تفسیر و تبیین برخی شگفتی‌های داستان حضرت یونس (ع), سعی کرده است با کندوکاو در نکته‌ها, اشارات و تلمیحات و نیز بیان تاریخچه و پیشینه داستان; معنا و پیام رمزی داستان را شرح دهد. کتاب شامل پیشگفتار، نتیجه و هفت فصل است که عناوین ذیل را شامل میشوند:
نوشته‌های مرتبط
۱. روایت توراتی ۲. روایت اسلامی ۳.محنت ۴.رمز ماهی ۵.رمز دریا گذاردن ۶.رازآموزی ۷.معراج
در فصل اول کتاب در ابتدا شرح کوتاهی از سرگذشت شگفت‌انگیز یونس پیامبر که در کتاب یوناه (مشتمل بر چهار فصل از کتب عهد عتیق) آمده است، بیان می شود و سپس نویسنده این داستان را مورد تفسیر و بررسی در مواردی مورد انتقاد قرار داده و سوالاتی را مطرح می کند؛ از جمله اینکه، یونس تورات تا چه اندازه توانسته بر خودخواهی خود غلبه کند؟ در فصل دوم قصه کوتاه قرآنی یونس پیامبر ذکر شده و از لحاظ شباهتها و تفاوتها با روایت طولانی توراتی مورد مقایسه قرار می گیرد. این فصل در ادامه قصه قرآنی را مورد بررسی و تفسیر قرار داده و نقل و شرح مفسرانی همچون ابوالفتح رازی و بلعمی از این قصه قرآنی را بیان کرده است. در فصل سوم نویسنده سرگذشت یونس را به دو بخش عمده تقسیم کرده است: بخش نخست پیش از زندانی شدن در شکم ماهی و بخش دوم پس از آن. یونس در بهره نخست حیاتش ناخواسته مقام کبریایی خالق را که وی پیامبر مرسل اوست، تا حد بشر خاکی که در اسارت تمنیات محدود خویش است فرود می اورد و در بهره دوم عمر، پس از تحمل محنت (زندانی شدن در شکم ماهی)، در برابر مشیت و قدرت الهی سر تسلیم فرود می آورد. در فصل چهارم نقش نمادین و رمزگونه ماهی یا «حوت یونسی» در سرگذشت و سرنوشت این پیامبر مورد توجیه و تفسیر قرار می‌گیرد و در این زمینه از نظریات افرادی چون ابواسحاق نیشابوری و حمدالله مستوفی بهره گرفته میشود. به علاوه برای بررسی ویژگی رمزی و اسطوره‌ای ماهی و دریا از استدلالهایی که در ادیان و فرهنگهای مختلف و علومی همچون نجوم آمده است نیز استفاده می شود.
در چین نیز ماهی رمز بخت و اقبال است و همانند لک‌لک که رمز طول عمر است، نشانه شادی و نویدبخش دوران خجستگی و فرخندگی است و به خواب دیدنش، شگون نیک دارد (ص ۷۳)
در فصل پنجم با عنوان “رمز دریا گذاردن” به این موضوع پرداخته می شود که در شکم ماهی بر یونس چه گذشت و خروج او از دهان ماهی نماد چیست. در این زمینه بویژه از تفسیر یونگ در شرح «نمادهای مادر و نوزایی» بهره گرفته می شود و با تطبیق تفسیر یونگ بر قصه یونس، می توان شکم ماهی همچون زورق یا کشتی را رمز بطن مادر پنداشت که یونس، همچون خورشید که به هنگام غروب در دریا غوطه‌ور میشود، به صورتی رمزی بدان بازمیگردد. در فصل ششم عنوان میشود که زندانی شدن یونس در شکم ماهی و در معنای دیگر خلوتگاه، به معنای رازآموزی است. بدین معنی که یونس با مرگ از حیات کمابیش نفسانی، در حیات سراسر روحانی ولادت میابد و یونس در خروج از بطن ماهی، گویی به فراسوی دنیای حس و ماورای عالم محسوس میرسد. در آخرین فصل کتاب نیز به تفسیر بدیعی که صوفیه از قصه یونس کرده اند و بدینگونه بابی در رمزشناسی گشوده‌اند، اشاره می شود.
کتاب “پژوهشی در قصه یونس و ماهی” ، شرح و تفسیری است از داستان حضرت یونس (ع) که با نثری شیرین و قابل درک شرح سیر و سلوک عرفانی یکی از پیامبران الهی را نشان می دهد. جلال ستاری به گونه ای موجز و فشرده در کام ماهی شدن، دلایل گردنکشی و سرپیچی یونس از فرمان خداوند، نمادهای مربوط به زندگانی حضرت یونس، روایت‌های اسلامی و توراتی درباره این داستان و مباحثی دیگر را مطرح می کند و با اشاره به نکته‌ها، تلمیحات و تاریخچه و پیشینه داستان، رمز و رازهای نهفته در داستان را باز می‌نماید. در نگاهی کلی، می‌توان داستان یونس و ماهی را روایت مرگ و باززایی دانست. یونس با حضور در بطن ماهی به دانایی و کمال، و با خروج از آن گویی به فراسوی دنیای حس و ماورای عالم محسوس میرسد.
مشخصات کتاب:
ستاری، جلال (۱۳۷۷). پژوهشی در قصه یونس و ماهی، از مجموعه «پژوهش در قصه های جاودان»، شماره ۲، تهران: نشر مرکز، ۱۳۷ ص