کتاب «محاط در محیط»: کاربرد روان شناسی محیطی در معماری و شهر سازی، نوشته آزاده شاهچراغی و علیرضا بندرآباد است، که در ۵۷۱ صفحه توسط نشر سازمان جهاد دانشگاهی تهران در سال ۱۳۹۴ به چاپ اول و در پاییز ۱۳۹۵ به چاپ دوم رسیده است. طرح جلد تنگی شیشه ای با خطی در نیمه را نشان می دهد که تداعی کننده آب بوده و بربالای آن ساختمان هایی با پرسپکتیو سه نقطه و منعکس شده در نیمه پایین هستند. انعکاس نور و آسمان بر تنگ کروی محصور بر شهری مدرن و فرضی همگی، گویای محتوای اثر و انتخاب درست طراح آن سعید صحابی است.
آزاده شاهچراغی؛ معمار، طراح، پژوهشگر و نویسنده است. وی دارای مدرک دکتری تخصصی معماری از دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران در سال ۱۳۸۷ است. از جمله فعالیت های علمی، حرفه ای شاهچراغی: دانشیارآزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، رییس هیات مدیره شرکت مهندسان مشاور پرهیب شهر و بنا ،عضو گروه طراحان باغ ایرانی در ژنو- سوییس و داور بسیاری از مسابقات و … است.همچنین تالیفات و مقالاتی چون کتب: «پارادایم های پردیس؛ درآمدی بر بازشناسی و بازآفرینی باغ ایرانی»، نشرجهاد دانشگاهی تهران۱۳۸۹، «باغ ایرانی؛حکمت کهن ،منظر جدید»موزه هنرهای معاصر تهران، نشر نظر،۱۳۸۳و… و مقالات «بعد پنهان باع ایرانی»فصلنامه معماری و ساختمان، شماره تابستان ۹۲، شماره ۳۵-۱۳۹۲، «منظر روستایی وتوسعه اگروتوریسم»،فصلنامه آبادی، بهار-همکار:عاطفه واحدی۱۳۹۰ و … است.
نوشته‌های مرتبط
علیرضا بندرآباد نیز شهرساز و معمار و نویسنده است. وی دارای مدرک دکتری شهرسازی از دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران – ۱۳۸۹ است. از جمله فعالیت های علمی، حرفه ای بندر آباد:استادیاردانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، ومدیر گروه شهرسازی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی از اسفند ۱۳۹۲ و تدریس و داوری است. همچنین تالیفات و مقالاتی چون کتب:« شهر زیست پذیر ؛ از مبانی تا معانی،نشر آذرخش، تهران ۱۳۹۰و … و مقالات: «جستاری بر مفهوم شناسی عرصه های عمومی شهری در بازخوانی نظریه انتقادی و مکتب فرانکفورت»، فصلنامه علمی پژوهشی مدیریت شهری ، شماره ۳۹ تابستان ۹۴، «تحلیل سطح و نوع اثرگذاری بر کیفیت زندگی در بافت قدیم شهر بجنورد» پذیرفه شده در دوفصلنامه علمی پژوهشی آرمانشهر، ۱۳۹۴ و … است.
کتاب حاضر، حاصل هشت سال تلاش این دو نویسنده است که برای نخستین بار به یافته‌های علم روانشناسی محیطی، به عنوان یکی از الگو‌های پسامدرن در معماری و شهرسازی پرداخته شده و ارتباط میان معماری و روانشناسی با تکیه بر شرایط بومی و لایه های فرهنگی ایران را بیان نموده است. در آغاز یادداشتهایی از پیشکسوتان و اساتید حوزه معماری و شهر سازی: دکتر ایرج اعتصام، دکتر علی عسگری، دکتر علیرضا عینی فر، دکتر حمید ماجدی، پیرامون موضوع، اهمیت و کاربرد کتاب آورده شده است و درانتها ی اثر پیشنهادهایی کاربردی در طراحی محیط زندگی بر مبنای یافته های روانشناسی بیان شده است. مطالب کتاب به ترتیب فهرست زیر به تفصیل آمده است:
یادداشت ها بر کتاب به ترتیب الفبایی
یادداشتی به قلم دکتر ایرج اعتصام/ ۸
یادداشتی به قلم دکتر علی عسگری/ ۹
یادداشتی به قلم دکتر علیرضا عینی فر/ ۱۰
یادداشتی به قلم دکتر حمید ماجدی/ ۱۱
پیشگفتار نویسندگان/ ۱۲
بخش اول: روان و محیط/ ۱۵
ما و محیط/ ۱۶
· فصل اول: مبانی نظری روان شناسی محیطی/ ۱۸
دانش روان شناسی محیط/ ۱۹ تاریخچه پیدایش روان شناسی محیطی/ ۲۱ توجه به روان شناسی محیطی در معماری و شهرسازی/ ۲۳ محیط/ ۲۶ انسان/ ۳۰ رابطه انسان و محیط: ده نظریه پایه / ۳۲ الف- نگرش متمرکز بر انسان/۳۲ یادگیری انسان از محیط اجتماعی :نظریه ی یادگیری اجتماعی/ ۳۲ محیط پاسخده به نیازانسان: هرم نیازهای انسان/۳۳ کنترل انسان بر محیط :نظریه های کنترل/ ۳۴ سازگاری انسان با محیط: نظریه ی سطح سازگاری / ۳۵ ب-نگرش متمرکز بر محیط/ ۳۷ نظریه های حفاظت از محیط زیست/ ۳۷ ج- نگرش تعاملی انسان و محیط/ ۴۰ تعامل انسان و محیط: نظریه ی تعامل/ ۴۰ مجموعه انسان و محیط: نظریه ی تبادل/ ۴۰ رشد همزمان انسان و محیط: نظریه ی ارگانیزمی/۴۱ همساختی محیط و رفتار انسان: نظریه ی قرارگاه رفتاری/ ۴۱ این همانی انسان و محیط : نظریه های ادراکی – فلسفی/ ۴۲ شاخه های تخصصی دانش روان شناسی محیط/۴۷
· فصل دوم :علوم رفتار محیطی/ ۵۲
رفتار/ ۵۳ رفتار فیزیولوژیک/۵۴ رفتار اجتماعی/ ۵۶ علم پروکسمیک و مفاهیم رفتار اجتماعی /۵۶ ازدحام/ ۵۷ پیامدهای ازدحام: سیاه چال رفتاری/ ۵۹ طراحی روان شناسانه (۱):طراحی متابولیسمی/ ۶۲ قلمرو/ ۶۶ انواع قلمرو/ ۶۷ عوامل شکل دهنده به قلمرو/۷۰ رفتار قلمروپایی/۷۰ طراحی روانشناسانه(۲): گرافیک محیطی/۷۲ فضای شخصی/۷۴ انواع فاصله اجتماعی در انسان/۷۵ عوامل مؤثر برفضای شخصی/۷۷ طراحی روان شناسانه(۳):طراحی اجتماع پذیری و اجتماع گریزی/۸۰ خلوت/۸۵ مفهوم خلوت/۸۵ روش های تأمین خلوت/۸۷ فواید تأمین خلوت/۸۹ طراحی روان شناسانه(۴):طراحی انعطاف پذیری/۹۰
رفتار محیطی/۹۲ محیط رفتاری/۹۳ روان شناسی اکولوژیک(بوم شناختی) /۹۴ قرارگاه رفتاری/۹۴ ویژگی های قرارگاه رفتاری/۹۶ قدرت قرارگاه رفتاری/۱۰۰ سینومرف وعوامل شکل دهنده آن/۱۰۱ نقد نظریه قرار گاه رفتاری/۱۰۴ دونظریه منتج از قرارگاه رفتاری/۱۰۵ نظریه قابلیت محیط/۱۰۵ ویژگی های قابلیت محیط/۱۰۷ طراحی روان شناسانه (۵):طراحی قابلیت محور/۱۱۲ نظریه کیفیت دعوت کنندگی محیط/۱۱۶ طراحی روان شناسانه(۶) :طراحی رفتارگرا/۱۱۸
· فصل سوم :علوم ادراک و شناخت محیطی/۱۲۴
الف: ادراک وشناخت در حکمت/۱۲۵ ب: ادراک و شناخت در علم/۱۲۸ نظریه های ادراک و شناخت/۱۳۰ ۱-الگوی عدسی برانسویک/۱۳۰ ۲-نظریه گشتالت ادراک/۱۳۱ ۳-نظریه کنش متقابل ادراک/۱۳۵ ۴-نظریه اکولوژیک ادراک/۱۳۶ طراحی روان شناسانه(۷): طراحی پایه ادراکی/۱۳۹
احساس محیط /۱۴۲ علم سایکو فیزیک/۱۴۳ احساس/۱۴۳ حواس انسان/۱۴۴ بینایی/۱۴۵ بینایی بر اساس حرکات ساکادی/۱۴۶ شنوایی/۱۴۹ حواس تنی/۱۵۰ حس لامسه/۱۵۱ حس فشار/۱۵۴ حس تماس/۱۵۴ حس لرزش/۱۵۵ حس حرارتی/۱۵۵ حس درد/۱۵۶ حواس وضعی- عضلانی/۱۵۷ حس جا ومکان/۱۵۷ حس حرکت/۱۵۷ حس تعادل/۱۸۷ حس نیرو/۱۵۸ حس شیمیایی/۱۵۸ بویایی/۱۵۸ حس چشایی/۱۵۹ احساس عمومی/۱۶۱ حس جهت یابی/۱۶۱ همبستگی حواس انسان/۱۶۳ همبستگی حواس و ادراک انسان/۱۶۳ طراحی روان شناسانه(۸): معماری چند حسی/۱۶۶
ادراک محیط/۱۷۶ تعریف ادراک/۱۷۶ ادراک شکل/۱۷۹ روش های ادراک/۱۷۹ تئوری نسبیت در ادراک/۱۷۹ عوامل اجتماعی مؤثر بر ادراک/۱۸۱ تفاوت های ادراکی/۱۸۳ تفاوت های ادراکی در سنین کودکی/۱۸۳ ادراک فضای پروژکتیو- فضای اقلیدسی در کودکان/۱۸۶ تفاوت های ادراکی در سنین سالمندی/۱۸۸ طراحی روان شناسانه(۹): طراحی همساز با ادراک/۱۸۹ تفاوت های ادراکی زنان ومردان/۱۹۰ تفاوت های مغز زنان و مردان/۱۹۰ تفاوت های زنان و مردان در احساس محیطی/۱۹۱ تفاوت ها در بینایی/۱۹۱ تفاوت ها در شنوایی/۱۹۲ تفاوت ها در چشایی و بویایی/۱۹۲ تفاوت ها در لامسه/۱۹۳ تفاوت های زنان و مردان در ادراک محیط/۱۹۴ ادراک سه بعدی،تجسم فضایی/۱۹۵ طراحی روان شناسانه (۱۰):برنامه ریزی کل نگر، طراحی جزء نگر/۱۹۷ خطای ادراکی،اختلالات ادراکی/۱۹۹ پدیده های منجر به خطا/۲۰۳ طراحی روان شناسانه(۱۱): طراحی مبهم یا فریبنده/۲۰۴
شناخت محیط/۲۰۸ طراحی روان شناسانه(۱۲): طراحی یادآور/۲۱۰ مدل ادراک وشناخت محیط/۲۱۵
· فصل چهارم: زیبایی شناسی محیطی و حس مکان/۲۱۸
زیبایی در گذر زمان/۲۲۰ فلسفه هنر و ادراک زیبایی/۲۲۳ زیبایی شناسی محیطی/۲۲۵ زیبایی شناسی شکلی/۲۲۸ زیبایی شناسایی حسی/۲۲۸ زیبایی حرارتی/۲۲۹ حواس وتداعی زیبایی/۲۳۱ زیبایی شناسی نمادین/۲۳۱ معنای محیط/۲۳۳ تفاوت معنا و زیبایی در محیط/۲۳۵ علم زیبایی شناسی/۲۳۶ معیار های احساس زیبایی/۲۳۸ خواص مرتبط به هم/۲۳۸ قوانین ترجیحات در محیط/۲۳۸ فرمول اندازه گیری زیبایی/۲۴۰ پارادایم،ارزش های زیبا شناختی ، سبک ، مُد/۲۴۰ سبک/۲۴۶ سلیقه و زیبایی میرا/۲۴۶ بدسلیقگی و زیبایی کیچ/۲۴۷ زیبایی مردم پسند و زیبایی معمار پسند/۲۵۰ طراحی روانشناسه(۱۳):خلق ِ دشوارزیبایی/۲۵۴
مکان وحس مکان/۲۵۹ مکان/۲۶۰ مکان در حکمت/۲۶۰ مکان در فلسفه پدیدار شناسی/۲۶۱ رابطه فرد و محیط/۲۶۵ تجربه مکان/۲۶۷ مکان در علم روان شناسی/۲۶۹ ادراک مکان/۲۷۰ حس مکان وسطوح آن/۲۷۲ بی مکانی/۲۷۴ آگاهی از مکان/۲۷۴ تعلق مکان/۲۷۴ دلبستگی مکان/۲۷۵ وابستگی مکان/۲۷۵ مداخله درمکان/۲۷۵ فداکاری برای حفظ مکان/۲۷۵ هویت مکانی/۲۷۶ وحدت با مکان/۲۷۶ روح مکان/۲۷۶ عوامل سازنده مکان/۲۷۷ مقیاس های رخداد وشکل دهی به حس مکان/۲۸۱ حس مکان در مقیاس خانه/۲۸۱ حس مکان درمقیاس شهر/۲۸۲ حس مکان در منظر ومناطق طبیعی/۲۸۳ حس مکان در مناطق تاریخی/۲۸۴ طراحی روان شناسانه(۱۴):آفرینش مکان/۲۸۵
بخش دوم: محاط در محیط/۲۸۷
· فصل پنجم : محاط در محیط های داخلی/۲۸۸
معماری داخلی/۲۹۰ طراحی داخلی/۲۹۰ دکوراتور داخلی/۲۹۱ ۱-نور/۲۹۲ نور ، محیط، روان/۲۹۴ نور و احساس معنویت/۲۹۵ نور و هوش هیجانی/۲۹۹ نور و آسایش/۲۹۹ نور و یادگیری/۲۹۹ نور واحساس خستگی و اضطراب/۲۹۹ نور و افسردگی/۳۰۰ نور و یادگیری/۳۰۰ نور و درمانگری/۳۰۰ فقدان نور و خودکشی/۳۰۱ طراحی طیف کامل نور/۳۰۱ آلودگی نوری و محیط های داخلی/۳۰۵ ۲-رنگ/۳۰۸ رنگ و چرخه آن/۳۰۹ رنگ و ادراک/۳۰۹ رنگ و روان/۳۰۹ رنگ و رفتار/۳۱۰ رنگ و آموزش/۳۱۱ رنگ و سکونت/۳۱۱ رنگ و درمان/۳۱۳ رنگ و طراحی روان شناسانه ۳۱۳ نور و رنگ/۳۱۸ ۳-صدا /۳۱۹ علم صدا/۳۲۰ گوش انداز یا صدا در محیط/۳۲۱ صدا در نامکان ها/۳۲۲ صدا و روان/۳۲۳ طراحی صدای محیط های داخلی/۳۲۴ ۴-هوا /۳۳۲ آلودگی هوا وتأثیرات روانی/۳۳۲ هوا و محیط داخلی/۳۳۳ ۵-ماده/۳۳۶
· فصل ششم: محاط در معماری/۳۴۰
۱-محیط سکونتی/۳۴۴ خانه /۳۴۴ مجتمع ها و برج های مسکونی/۳۴۶ ۲-محیط مراقبتی/۳۴۸ شیرخوارگاه و پرورشگاه/۳۴۸ خانه سالمندان/۳۵۱ زندان/۳۵۵ مراکز ترک اعتیاد/۳۶۰ ۳-محیط یادگیری/۳۶۳ مهد/۳۶۳ مدرسه/۳۶۷ ۴-محیط کار/۳۷۲ دفاتراداری/۳۷۲ دفاتر خلاق/۳۵۷ محیط کارصنعتی/۳۷۸ ۵-محیط تجارت/۳۸۱ ۶-محیط قضاوت/۳۸۷ ۷-محیط نظامی /۳۹۰ ۸-محیط گذر/۳۹۴ فرودگاه/۳۹۴ مترو/۳۹۷ ۹-محیط درمان/۴۰۰ بیمارستان/۴۰۰ محیط درمان کودکان/۴۰۴ ۱۰-موزه/۴۰۸ محاط در محیط معماری/۴۱۱
· فصل هفتم: محاط در منظر/۴۱۲
۱-طبیعت و روان /۴۱۵ ۲-طبیعت دوستی (بیوفیلیا) /۴۱۶ ۳- منظر شفابخش/۴۲۱ ۴- پارک های شهری/۴۲۷ ۵- منظر شهری و شهرسازی منظر/۴۳۳
· فصل هشتم : محاط در شهر/۴۳۶
۱-راه یابی و مسیر یابی/۴۳۹ نقشه برداری ذهنی و مسیریابی/۴۴۴ مسیریابی برای عابران پیاده/۴۴۴ شناخت و دانش مکانی/۴۴۵ نقشه های شناختی/۴۴۵ مسیریابی افراد پریشان حواس /۴۴۷ موانع پنهان برای افراد ناتوان/۴۴۷ نشانه ها درمسیریابی/۴۴۹ کاربردی بودن دانش مسیریابی/۴۴۹ ۲-جرم وفضاهای امن شهری /۴۵۱ امنیت در شهر/۴۵۲ پیشگیری از جرم به وسیله طراحی محیط/۴۵۳ نظارت توسط ساکنین/۴۵۴ تضعیف جرم توسط طراحی شهری/۴۵۴ مدل فضاهای قابل دفاع/۴۵۵ حضور مردم و افزایش حس امنیت/۴۵۷ نظریه پنجره شکسته/۴۵۷ چهار اصل اجرایی پیشگیری از جرم/۴۵۷ نظریه انتخاب منطقی/۴۵۸ فضاهای گمشده/۴۵۸ ۳-تخریب گرایی-وندالیسم/۴۵۹ موضوعات وفضا های مورد تخریب/۴۶۲ عوامل تخریب گرایی/۴۶۴ انواع وندالیسم رایج/۴۶۶ نظریه برآیند/۴۷۰ پدیده گلوله برفی/۴۷۱ ۴-تصویر ذهنی ازشهر/۴۷۳ نقشه شناختی/۴۷۵ کاربرد نقشه شناختی در شهر/۴۷۶ اشکالات نقشه های شناختی/۴۷۸ ۵- خارج ازمکان و پدیده دستفروشی درشهر/۴۷۸ ۶- شهر و حواس انسان/۴۸۰ ۷- پاتوق های شهری/۴۸۷ ۸-روان شناسی محیطی و نظریه های نوین شهرسازی/۴۹۱ شهر دوستدارکودک/۴۹۱ شهردوستدارسالمند/۴۹۲ شهرخلاق/۴۹۳
· فصل نهم: محاط در محیط ویژه /۴۹۶
۱-محیط های ویژه مراقبتی /۴۹۶ آسایشگاه معلولان ذهنی/۴۹۸ محیط زندگی مبتلایان به اوتیسم/۵۰۱ ۲-محیط های بحرانی/۵۰۳ اردوگاه اسکان موقت) ۳- محیط واقعیت مجازی/۵۱۰
بخش سوم: طراحی روانشناسانه محیط/۵۱۷
· فصل دهم: به سوی طراحی علمی/۵۱۸
طراحی: هنرِ علمی/۵۱۹ طراحی گروهی/۵۲۰ بازنگری در فرآیند طراحی/۵۲۳ پیوند پژوهش و طراحی/۵۲۶ سخن پایانی /۵۳۵
مباحثی همچون طراحی متابولیسمی، گرافیک محیطی، طراحی اجتماع پذیری و اجتماع گریزی، طراحی انعطاف پذیری، طراحی قابلیت محور، طراحی پایه ادراکی، طراحی رفتارگرا، معماری چند حسی، طراحی همساز با ادراک، برنامه ریزی کل نگر- طراحی جزء نگر، طراحی مبهم یا فریبنده، طراحی یادآور، خلق دشوارزیبایی و در نهایت، آفرینش مکان از جمله پیشنهادات این کتاب به طراحان و برنامه ریزان محیط، معماران و شهرسازان است.
جلد کتاب در شرح محتوا آورده است: «انسان محاط در محیط است. محیطی که خود آن را می سازد و پیوسته تغییر می دهد. اما همان طور که انسان محیط را شکل می دهد، محیط نیز انسان را شکل می دهد. روان و رفتار آدمی متأثر از محیط است. کمتر از یک قرن است که در دانش روان شناسی محیطی تأثیرات متقابل انسان و محیط مطالعه می شود. در کتاب «محاط در محیط» ضمن آنکه یافته های روان شناسی محیطی در دو شاخه علوم رفتاری و علوم ادراک و شناخت معرفی شده، پیشنهاداتی برای بکارگیری این یافته ها در طراحی محیط زندگی ارائه شده، مباحثی همچون زیبایی شناسی و حس مکان نیز از دریچه روان شناسی فلسفی تشریح شده است.همچنین با هدف کاربردی کردن یافته های روان شناسی محیطی، در مقیاس طراحی داخلی، معماری، معماری منظر، برنامه ریزی و طراحی شهری و حتی محیط های ویژه، مباحث و نمونه هایی تحلیل شده است. ضمن آن که این کتاب با معرفی روش “طراحی علمی” راهکارهایی برپایه پیوند پژوهش و طراحی در این حوزه پیشنهاد کرده است. کتاب، مصور به نمونه های بومی از ایران مبتنی بر دانش جهانی است».
کتاب در کل با قلمی روان و گویا، فصول، مباحث نو، موجز و بین رشته ای و کاربردی در حیطه معماری، روانشناسی و طراحی شهری است و در رفع آسیب ها و مشکلات انسان و پیرامونش، کمکی به معماران، برنامه ریزان محیط، طراحان شهری، روانشناسان، محققین و علاقمندان حوزه های ذکر شده است.
منابع:
کتاب:«محاط در محیط»: کاربرد روان شناسی محیطی در معماری و شهر سازی، نوشته آزاده شاهچراغی و علیرضا بندرآباد، نشر؛ سازمان جهاد دانشگاهی تهران:۱۳۹۴.
سایت ها:
http://www.archca.com/%D9%87%D9%85%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D9%86/%D8%A2%D8%B2%D8%A7%D8%AF%D9%87-%D8%B4%D8%A7%D9%87%DA%86%D8%B1%D8%A7%D8%BA%DB%8C
– http://architecture.iauctb.ac.ir/fa/page/3995/%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D8%B3%D8%AA-%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%DA%A9%D8%AF%D9%87
– http://www.mehrnews.com/news/3680781/%D9%85%D8%AD%D8%A7%D8%B7-%D8%AF%D8%B1-%D9%85%D8%AD%D9%8A%D8%B7-%D9%85%D9%86%D8%AA%D8%B4%D8%B1-%D8%B4%D8%AF
– https://www.arel.ir/fa/News-View-5550.html
– http://unfactious1.rssing.com/chan-2610632/all_p5.html