کتاب (۱۳۹۳) تهران و چااش‌های سنت و مدرنیسم، جلد اول: قاجار تا رضاخان؛ تهران، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و موسسه نشر شهر.شهر یکی از
مهمترین سکونتگاههای آدمی و مکانی برای تجمع آدمیان، به منظور رفع نیازهای مختلف است که در طول تاریخ دچار تغییر و تحولات فروانی شده است. با توجه به نقش شهر در زندگی انسان، تامل و اندیشیدن درباره آن از دیرباز مطرح و موضوع اندیشه اندیشمندان و متفکران بوده است. با ایجاد رنسانس در غرب و پدید آمدن شهرهای بزرگ به عنوان مهمترین تجلیگاه مدرنیته و زیستگاه انسان مدرن، این پدیده اهمیتی دو چندان یافت.
اما در این میان سهم ما ایرانیان از مدرنیته، پذیرا شدن آن بود. در حدود دویست سال است که ما مجبور شدهایم این مهمان ناخوانده را در درون سنت خود جا دهیم؛ اما هنوز اندر شناخت این مهمان ماندهایم، یعنی میزبانی هم به درست نمیدانیم تا چه رسد به بنا کردن خانه ای در خور آن.
مدرنیته، به عنوان اندیشه و بینشی جدید، چالش‌هایی برای سنت پدید آورده که شناخت و نحوه مواجه با آن اهمیت بسزایی دارد. این چالش ها که موجب تغییر و تحولات شگرف و اساسی در عرصه های مختلف حیات و زیست انسان ایرانی، از جمله شهرها شده است. شهر تهران نیز از این تغییر و تحولات اساسی برکنار نبوده است. نویسنده کتاب تهران و چالش‌های سنت و مدرنیسم تلاش میکند با تمرکز بر روی کلان شهر تهران «پاسخی برای قواعد این تغییرات و به عبارتی چرایی و چگونگی این تحولات» (مقدمه) به دست دهد. نویسنده امید دارد شناخت ریشه های این تحولات و تغییرات، کمکی باشد برای فهمی بهتر از آنچه امروز با به عنوان تهران با آن روبرو هستیم.(مقدمه)
شهر، انسان شهری شده، تاثیر اندیشه مدرن بر روی شهر و انسان از مهمترین دغدغههای دکتر سید ابوالحسن ریاضی، دانشآموخته جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری (دانشگاه شهید بهشتی) است. نویسنده کتاب اذعان دارد در جلد اول کتاب که تهران از دوره قاجار تا رضاخان مورد بررسی قرار گرفته است «تاکید بیشتری بر مباحث نظری پیرامون شهر و نسبت آن با اندیشه و مفاهیم مدرنیته، مدرنیسم و مدرنیزاسیون» شده است. فرض بنیادینی که کتاب بر اساس آن نگارش یافته «رابطه متعامل اندیشه و شهر» و موضوع محوری آن «فضای شهری» است. (مقدمه) این کتاب که در ۱۸۰ صفحه به همراه مقدمهای از نویسنده، کتابنامه و همچنین عکس ها و نقشه هایی از تهران در چهار فصل تنظیم شده است.
شهر نماد اندیشه: در این فصل با توجه به اقسام شهر (درون زا، برون زا و درون زا ـ برون زا) به نسبت اندیشه و خرد با آن و «تاثیرگذاری اندیشه بر فضای کالبدی و تجمع شهر» پرداخته شده است. نگارنده کتاب نیم نگاهی نیز به تفاوت و تمایزی که میان شهرهای باستانی، قرون وسطایی، عصر رنسانس و دوره مدرن است و تاثیر اندیشه بر ساختارهای فضایی انداخته است.
مدرنیته، مدرنیسم و مدرنیزاسیون: در این فصل تلاش مولف بر این بوده که به ایضاح مفهومی این سه واژه، با استفاده از آراء صاحبنظران و اندیشمندان، بپردازد. سیر تکاملی مدرنیته و تفاوت آن با جهان قدیم و همچنین اندیشه انتقادی مدرنیسم از دو منظر را توضیح داده است.
شهر، دیدگاه‌ها و جغرافیای شهری: خواننده در این فصل با نظرات مختلفی که درباره شهر و ویژگی‌های آن و چگونگی برآمدن آن از دل تمدن بشری مطرح است آشنا می شود. با توجه به اینکه این کتاب ذیل رشته جغرافیای شهری نگاشته شده است تعریف، ویژگی‌ها و عوامل اصلی برای بررسی شهرها به تفصیل بیشتری در این فصل آمده است. فضای شهری، فضا به عنوان یکی از ابعاد پدیده شهر، شهر باستان و قرون وسطی در غرب، مورفولوژی شهرهای دوره رنسانس، مورفولوژی و کارکرد شهرهای ماقبل صنعتی، شهرهای صنعتی، شهر مدرن، مورفولوژی و ویژگی کارکردی شهر سنتی اسلامی، از دیگر موضوعاتی است که در این فصل بدان پرداخته شده است.
تهران، پیشینه تاریخی: پیشینه تاریخی و جغرافیایی شهر تهران، کارکردهای آن به عنوان پایتخت قاجار یکی از موضوعات اصلی این فصل است. دوران قاجار به عنوان آغاز تغییرات در عرصه اندیشه، اندیشه تجدد در دوره ناصری و بازتاب فضایی تجدد در این دوره به عنوان «بارزترین مقطع دوران شهر سازی غربی در ایران» به همراه عکسها و نقشه‌هایی از آن دوران مورد کنکاش قرار گرفته است. با توجه به اهمیت مشروطیت به عنوان «انقلاب تک شهری» که تمرکز شهری پایتخت را بنیاد گذاشته، نویسنده تلاش کرده با بررسی علل پیدایی مشروطیت و جریان‌های موثر در آن به بازتاب های فضایی دوره مشروطه به تاثیر و نقش مشروطه بر روی تهران بپردازد. در پایان نیز به طور خلاصه بازتاب‌های فضایی در دوره مرگ ناصرالدین شاه تا حکومت رضاخان که نزدیک به بیست سال بیشتر نمی باشد ذیل نتیجه گیری بیان شده است.
احمد ملکوتی،
کارشناس پژوهشی، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری
http://anthropology.ir/node/26734
