مقدمه: در دوران معاصر، فضای ایستگاه های پایانه ای مترو از جمله فضاهایی است که بستری برای وقوع بخشی از فعالیتهای اجتماعی محسوب می شود. ایستگاه پایانه ای مترو نقطه ی اتصال و ارتباط یکی از مهم ترین و با صرفه ترین انواع سامانه حمل و نقل عمومی به نقاط مختلف شهر است که در بیشتر موارد به عنوان دروازه ی ورودی یک شهر نیز به ایفای نقش می پردازد. ایستگاههای پایانه ای که جزئی از سیسستم حمل و نقل ریلی به شمار می آیند در حقیقت مقیاس کوچکتری از ایستگاههای راه آهن سراسری کشوری محسوب شده و به عنوان محل تبادل انواع وسائط نقلیه نیز کاربرد دارد. همچنین فضاهای پایانه ای مترو به دلیل خاصیت گره-مکانی، نقطه ای فعال به شمار می آید و هر روزه کاربران بسیاری از آن استفاده می کنند. به همین دلیل چنین فضاهایی در دل شهرهای امروز بالاخص شهرهای ایران از اهمیت بسیاری برخوردارند. ایستگاه مترو شهید کلاهدوز با استقرار در شرق تهران از جمله ایستگاههای پایانه ای است که هر روز شاهد آمد و رفت شمار زیادی از مسافرین است که با مقاصد مختلف همچون کار، تحصیل، تفریح، دید و بازدید و … از مترو استفاده می کنند.
محیط پیرامون:
ایستگاه کلاهدوز در اواخر سال ۱۳۸۹ افتتاح شده و نقطه شروع خط چهار متروی تهران است. این ایستگاه در ابتدای بزرگراه شهید دوران که به تهرانپارس منتهی می شود واقع شده و دارای دو درب است که یک درب به بوستان پیروزی و درب دیگر به سمت اتوبان شهید دوران گشوده می شود. بوستان پیروزی در محله حافظیه واقع شده و از فضایی به نسبت وسیع برخوردار است. این پارک شامل تجهیزات مختلفی است و خدمات آموزشی و ورزشی را به اهالی محله و حتی منطقه ارائه می دهد. از جمله این خدمات علاوه بر فضای سبز و امکانات ورزشی و سرگرمی شامل دو زمین چمن مصنوعی برای بازی فوتبال، دو ورزشگاه سرپوشیده مختص آقایان و خانم ها، یک کافی شاپ و خانه دوچرخه است، همچنین سرای محله حافظیه که خود شامل بخش های مختلفی است نیز در این بوستان قرار دارد. ساعت ۱۲:۳۰ است و به علاوه رهگذرانی که از پارک عبور می کنند و برخی نیز از مسافرین مترو محسوب می شوند، فقط چند پسر نوجوان در این هوای به نسبت گرم مشغول بازی هستند. به علاوه نظافتچیان و باغبانان پارک نیز هر یک در بخشی از بوستان دور یکدیگر جمع شده اند و مشغول استراحت هستند. چندین پادگان در محوطه اطراف متروی کلاهدوز مشغول به فعالیت هستند و بدین ترتیب درصد قابل ملاحظه ای از کاربران مترو را سربازان با یونیفرم ها و درجات نظامی مختلف تشکیل می دهند. در ضلع شمالی درب ایستگاه که به سمت بوستان پیروزی گشوده می شود، یک پایانه ی تاکسیرانی و همچنین مرکز علوم پرورش فکری کودکان و نوجوانان استان تهران مشاهده می شوند. به طور معمول به دلیل اینکه ایستگاههای پایانه ای محلی برای تغییر مسیر و تغییر وسیله نقلیه سفری محسوب می شوند در کنار خود ایستگاههای اتوبوسرانی، تاکسیرانی و سایر وسائط نقلیه موتوری را دارند. به علاوه ی پایانه تاکسیرانی در محوطه اطراف پایانه شهید کلاهدوز و با مسافتی بیشتر ایستگاه اتوبوس و اتوبوسهای بی آر تی قرار دارد که دسترسی به آنها برای مسافرینی که عجله دارند هر چه سریعتر به مقصدشان برسند کار دشوارتری است.
نوشته‌های مرتبط
توصیف فضای داخلی و تجهیزات مترو:
مساحت فضای سرپوشیده ایستگاه ۳۸۱۱ متر مربع بوده و سنگ بنای داخلی ترکیبی از رنگهای قهوه ای و نسکافه ای است. در راهروی ورودی هیچگونه تابلو هنری، تبلیغاتی یا عکس خاصی نصب نشده و سقف راهروی ایستگاه نیز هنوز تکمیل نشده است. اینطور که به نظر می رسد قرار است سیستم های مخصوص تهویه و خنک سازی هوا به زودی در سقف ها تعبیه شود. تمامی بخشهای مترو از پله های برقی برخوردار است که رفت و آمد برای مسافرین را بسیار تسهیل می کند. سه دستگاه خودپرداز بانکی و دو دستگاه تلفن کارتی نیز در انتهای راهرو تعبیه شده اند. سالن اصلی ایستگاه آب سردکن، غرفه عطر فروشی، غرفه ای خالی از فروشنده و کالا، یک سوپر مارکت که در حال حاضر فعال نیست، دو دستگاه خرید اغذیه، دو باجه بلیط فروشی، نمازخانه برای خانم ها و آقایان، سرویس بهداشتی مختلط و اتاق های پرسنل کاری را شامل می شود. سالن انتظار برای قطار به لحاظ چیدمان صندلی ها و شکل ساختاری کاملا متفاوت از ایستگاه نیروی هوایی است و بنا بر گفته رئیس ایستگاه این بخش ساختاری جزیره ای شکل دارد. صندلیهای انتظار به علاوه ی ردیف های اصلی، حول ستونها نیز چیده شده اند و بیشتر آنها خالی از مسافرند. دو ریل قطار در دو طرف این سکوی جزیره ای شکل قرار دارد که در واقع یکی از آنها نقش پارکینگ را ایفا کرده و به هنگامی شلوغی خط به ریل اصلی افزوده می شود. در این بخش همچنین یک بوفه مخصوص فروش صبحانه در حال راه اندازی است.
چندین تابلوی هنری در ایستگاه نصب شده که هر یک گویای نماد ملی و تاریخی خاصی هستند. به عنوان مثال یکی از تابلوهای سفالی نمایشگر بازی چوگان است و تابلویی دیگر بخشی از دیواره تخت جمشید (شیری که در حال شکار گاو است) که نشان از نو شدن سال و نوروز را دارد، به نمایش می کشد.
مشاهده مرتبط با مسافران:
اگر مسافر تازه واردی باشید که برای اولین بار از متروی کلاهدوز استفاده می کند، با توجه به ساختار متفاوت سالن انتظار و نوع چیدمان صندلی ها دچار استیصال خواهید شد. امکان مشاهده سرتاسری سالن با نشستن بر روی یکی از صندلی هایی که به عنوان مثال حول ستون قرار دارد، میسر نیست و بایستی با قدم زدن در بخش ها ی مختلف به بررسی رفتارهای مسافران پرداخت. مسافران پس از پیاده شدن از قطار به سمت جایگاه خروج و پله های برقی حرکت می کنند، مگر اینکه در انتظار کسی باشند و یا دلیل دیگری برای توقف در سالن داشته باشند. بنا بر گفته ی رئیس ایستگاه در صورتیکه مکث در سالن طولانی باشد به مسافر تذکر داده می شود و علت این امر را از او جویا می شوند، اگر مسافر دلیل قانع کننده ای نداشته باشد باید از ایستگاه خارج شده و یا سوار قطار شود.
دو تن از نظافتچیان مشغول تمیز کردن زمین ایستگاه هستند و دو خدمه دیگر شیشه ها و بدنه قطار را تمیز می کنند. از نظافتچی ها در مورد نمازخانه سؤالاتی را می پرسم که در این حین یکی از مسئولین کنترل ایستگاه به سمت ما می آید و علت سؤال پرسیدن من را جویا می شود. پس از کلی پرس و جو و همچنین با اتخاذ برخوردی نامناسب، تصمیماتی مبنی بر این گرفته می شود که می توانم به مشاهدات و بررسی خود ادامه دهم، البته پس از اینکه نامم در لیست دفتر نظارتی مترو وارد شد. پس از این قضیه از مترو خارج شدم و مدتی را در بوستان پیروزی سپری کردم. باد نسبتا ملایمی می وزید و پارک نیز خلوت بود. برخی از نوجوانان که مدرسه شان تمام شده بود وارد پارک شده و در مورد کلاس درس و معلمشان صحبت می کردند و گاه بر سر و کله هم می زدند . نظافتچی های پارک نیز در حال خوردن ناهار بودند. دختر و پسری هم پس از خارج شدن از ایستگاه مترو وارد پارک شده و با نشستن بر روی یکی از نیمکتها گرم صحبت شدند. پسران جوان و نوجوانی هم در زمین چمن بوستان فوتبار بازی می کردند و عده ای هم نظاره گر آنان بودند. پس از مدتی قدم زدن در پارک پیروزی وارد کافی شاپی شدم که تقریبا در وسط پارک قرار داشت. چند دختر و پسر جوان روی یکی از تخت ها نشسته و گرم گپ و گفت بودند و دو خدمه جوان نیز کافی شاپ را اداره می کردند. چند میز و صندلی از جنس شیشه و فلز در مرکز کافی شاپ چیده شده بود و تخت های فرش شده نیز حول این میز و صندلی ها قرار داشتند. به تدریج با نزدیک شدن به وقت ناهار و هنگامیکه با مسئول کافی شاپ در حال صحبت کردن بودم بر تعداد مشتریان که اغلب آقا بودند نیز افزوده می شد.
گفتگو با مسئول کافی شاپ:
پسری جوان که در حدود ۳۰ سال سن دارد این کافی شاپ را اداره می کند. از بینی شکسته و اندام ورزیده و البته لاغر او مشخص است که به ورزش خاصی مشغول است. موهایش را کاملا کوتاه کرده و به هنگام گفتگو خیلی ملایم و با صدای آهسته صحبت می کند. در ابتدا نسکافه سفارش دادم و قصدی برای انجام مصاحبه نداشتم، زیرا بیشتر به منظور انجام یک سری مشاهدات اولیه پا به میدان تحقیق گذاشته بودم. با این وجود و به قصد کنجکاوی از او در مورد مشتریانش سؤال می پرسم و اینکه آیا از مسافرین مترو هم کسی، همچون خود من، به این کافی شاپ مراجعه می کند یا خیر. او نیز در جواب از واژه صد در صد استفاده می کند و می گوید نزدیک به ۲۰ درصد مشتریان او از مسافران مترو هستند که در اغلب موارد به هنگام گذر از پارک به کافی شاپ هم سری می زنند. مسافران مترو به علاوه ی افراد محلی شامل سربازان پادگان های اطراف، اهالی افسریه و خاوران که با اتوبوس های بی.آر.تی یا تاکسی به مترو مراجعه می کنند و ورزشکارانی هستند که در ورزشگاههای سرپوشیده پارک و ورزشگاه پیروزی ثبت نام کرده اند و یا به منظور انجام مسابقه فوتبال به بوستان آمده اند. ساعات شلوغی مترو ۷ تا ۸ صبح و ۴ تا ۸ شب است.
به نظر او مسئولین مترو می توانند در زمینه های مختلف ورزشی در مترو تبلیغ کرده و همچنین یک غرفه مخصوص فروش لوازم ورزشی در ایستگاه راه اندازی کنند. مسابقات مختلف بنابر مناسبت های مختلف هچون ۲۲ بهمن در زمین چمن پارک برگزار می شود و حضور تیمی از کارکنان و یا حتی مسافران مترو در این مسابقات می تواند به ارتقاء سطح فرهنگی مردم و بالا بردن روحیه نشاط در آنها کمک کند. این مسابقات همچنین می تواند در ورزشگاههای سرپوشیده و بین خانم ها که امکان حضور در زمین چمن را ندارند برگزار شود.
در ارتباط با امنیت مترو از وی سؤالاتی را پرسیدم که در جواب عنوان کرد که مترو باید مقصدی برای همه اقشار جامعه باشد و همگان بتوانند در کمال امنیت و با خیالی آسوده از این وسیله حمل و نقل عمومی بهره ببرند. در حال حاضر خانم ها از امنیت کاملی برخوردار نیستند و بارها از جانب آقایان مورد بی احترامی قرار گرفته اند. خانمی که از پوشش و آرایش خاصی استفاده می کند مورد نگاهها و تعرض های ناشی از پایین بودن سطح فرهنگی جامعه مواجه می شود. به اعتقاد او فقط استفاده از دوربین مدار بسته و اعمال کنترل به طرق مختلف برای ارتقاء امنیت و سطح فرهنگی مسافرین مترو کافی نیست و مسئولین مترو بایستی تدابیر دیگری را اتخاذ کنند که یکی از آنها پرداختن به امور ورزشی است. مسئولین مترو می توانند همچون ایام محرم و ماه رمضان که با تبلیغات و نصب تابلو و پرچم و دایر کردن غرفه مسافرین را جذب این مراسم می کند، در زمینه ی امور ورزشی نیز اقداماتی به همین صورت انجام دهند.
مسئول کافی شاپ واژه هایی مثل صد در صد و افراد خاص را خیلی در کلام خود به کار می برد. از او می خواهم توضیح بیشتری در مورد افراد خاص بدهد، زیرا خاص بودن معانی متعددی را به ذهن متبادر می کند. افراد خاص در نظر او زنان با پوشش های تقریبا نا مناسب، همجنس گراها که بنابر گفته او درصدی از مسافران را تشکیل می دهند و معتادین هستند. بر طبق شنیده ها و مشاهداتی که داشته عنوان می کند که حضور یک همجنس گرا در کوپه خانم ها و یا آقایان میتواند امنیت روانی مسافران را بر هم بریزد. بسیاری از فروشندگان مواد مخدر و معتادین نیز از مترو برای هر چه سریعتر رسیدن به مقصد خود استفاده می کنند. به نظر او اتخاذ سیستم های امنیتی برای شناسایی معتاد و مواد مخدر در مترو اصلا مناسب نیست، زیرا باعث از بین رفتن اعتماد متقابل بین مسافران به طور کلی و مسئولین مترو می شود و در عوض اینکه امنیت را ارتقاء دهد سبب کاهش این حس می شود. در نهایت اینکه مسئول کافی شاپ تغییر اساسی در فرهنگ افراد جامعه و بخصوص آقایان را زمینه ای برای ارتقاء سطح فرهنگی و روابط اجتماعی مسافران مترو می داند.
گفتگو با مسئول ایستگاه:
آقای وکیلی نژاد مسئول ایستگاه شهید کلاهدوز، مردی در حدود ۳۸ ساله بوده و از لحن بیان و طرز برخورد مناسبی برخوردار است. نتایج بدست آمده از مصاحبه ای که با مسئول ایستگاه داشتم به شرح زیر است:
چارت اداری ایستگاه کلاهدوز به ترتیب شامل مسئول ایستگاه، پرسنل نظارتی و اتاق کنترل به صورت مانیتورینگ، پرسنل بخش فنی، مسئولان رسیدگی به قطع برق و تأمین روشنایی، بخش خدمات مسافری که روی سکو و کنار گِیت مشغول به فعالیت هستند، فروشندگان بلیط های کاغذی و اعتباری، فروشندگان غرفه ها و سایر خدمه و نظافتچیان هستند. مسئولین مترو سه نفر هستند که به صورت شیفتی و ۹ ساعته کار می کنند. کارکنان بخشهای نظارتی و انتظامات نیز به صورت ۱۲ ساعته و شیفتی مشغول به فعالیت هستند. ایستگاه شهید کلاهدوز به دلیل دارا بودن فضای بیشتر شامل بخش دیگری است که پرسنل مرکز فرمان و واحد مانور و عملیات در آن مستقر هستند و خدمات خود را به سرتاسر خط چهار ارائه می دهند.
ایستگاه شهید کلاهدوز به گونه ای تنظیم شده که دارای سه ورودی باشد ولی در حال حاضر فقط دو ورودی به سمت بزرگراه شهید دوران (در سال ۱۳۸۹) و بوستان پیروزی (اواسط سال ۱۳۹۰) گشایش یافته اند. بنابر خواست ساکنین محله، خطرناک بودن مسیری که به سمت بزرگراه گشوده می شد و پیاده روی طولانی در مسیر اتوبان برای رسیدن به پل عابر پیاده، ورودی بوستان پیروزی خیلی زود پس از افتتاح ایستگاه ساخته شد. همچنین پله های برقی در سرتاسر ایستگاه از همان ماههای ابتدایی راه اندازی شدند. در واقع پس از افتتاح درب ورودی به سمت محله تعداد مسافران مترو به طور قابل ملاحظه ای افزوده شده و ساکنین محله از این موضوع بسیار اظهار رضایت کرده اند. ساعات شلوغی ایستگاه مترو صبح ها از ۷ تا ۹ و بعدازظهرها از ۵ تا ۷.۵ است. مسافران شامل سربازان، دانشجویان و کارمندان اعم از زن و مرد هستند. به دلیل ساخت پله برقی ها افراد مسن و میانسال می توانند به راحتی از این وسیله حمل و نقلی بهره ببرند. همچنین پله و آسانسور جهت استفاده معلولین در راهروها و سالن تعبیه شده است.
گاه برخوردهایی بین مسافران و مسئولین بوجود می آید که اغلب بر سر مسائل جزئی همچون ریختن زباله روی سطح زمین، استفاده از بلیط یا کارت اعتباری به هنگام عبور از گیت ها و یا حتی مدل سالن انتظار مترو که شکل جزیره ای دارد، است. سربازان شکایت هایی دارند مبنی بر اینکه باید کارتهایی ارزان تر برایشان ختصاص داده شود که بتواند کمک هزینه ای برای آنان باشد، ولی بنا به گفته مسئول ایستگاه استفاده از مترو فقط برای افراد معلول و کسانی که کارت منزلت دارند به صورت رایگان است و تا به حال تمهیدی برای بهره گیری ارزان قیمت تر سربازان از مترو اندیشیده نشده است.
طی این سالها فرهنگ استفاده از مترو خیلی پیشرفت داشته است. به عنوان مثال واگن مشترک خانم ها و آقایان در ابتدا بسیار مشکل ساز بود و شکایت هایی از جانب هر دو طرف صورت می گرفت. آقایان شکایت داشتند از اینکه چرا نمی توانند در کوپه خانمها حضور یابند ولی عکس این قضیه ایرادی ندارد. خانم ها نیز نسبت به شلوغ بودن و ایجاد مزاحمت از طرف آقایان در کوپه مشترک اعتراضاتی را مطرح می کردند. در حال حاضر این مشکل تا حد بالایی برطرف شده، مأمورین نظارتی سکوها، مانیتورینگ و ارتقاء سطح آگاهی مردم در این امر بسیار مؤثر بوده است. مورد دیگر بحث عبور از خط زرد لبه سکو است که هم اکنون توسط مسافرین بسیار رعایت می شود. مسافرین خیلی بیشتر از گذشته به نظافت مترو اهمیت می دهند. استفاده از بلیط های اعتباری خیلی بیشتر شده و این موضوع به صرفه جویی در زمان و هزینه مسافرین و همچنین نظافت مترو بسیار کمک می کند. مشاهده تیزرهای تبلیغاتی و صحبتهای مسافرین با یکدیگر و بالا رفتن سطح آگاهی آنان در بهره گیری از بلیط اعتباری بسیار مؤثر بوده است.
در ارتباط با امنیت مترو از ابتدا دوربین های مداربسته در بخش های مختلف ایستگاه نصب شده است. مأموران گیتها نیز از ورود افراد مشکوک، متکدی، با ظاهر و رفتار نامناسب و موارد این چنینی دیگر جلوگیری می کنند. به طور کلی از ورود موجود زنده غیر از انسان، بارهای ممنوعه، اشیا نوک تیز مثل چاقو، مواد محترقه و آتش زا به داخل مترو جلوگیری می شود. شکایت از جانب خانم ها در زمینه نبود امنیت و مورد بی احترامی قرار گرفتن از جانب آقایان خیلی بیشتر است ولی در ایستگاه شهید کلاهدوز که به غیر ساعاتی مشخص که ذکر شد، خلوت است، تا به حال به جز دو یا سه مورد اعتراضی صورت نگرفته است.
در ارتباط با دستفروشان مترو ما با دو گروه از مسافران مواجه هستیم. بخشی از مسافران که اغلب خانم ها هستند از دستفروشان حمایت می کنند و عنوان می کنند که این شغل کمک خرجی برای گذران زندگی این قشر است و آنان از روی ناچاری و نبود زمینه شغلی مناسب بالاجبار در مترو کار می کنند. گروه دیگر از مسافرین می گویند که باید با دستفروشان برخورد شود زیرا علاوه بر اینکه سر و صدا و شلوغی ایجاد می کنند، کالاها و مواد خوراکی بی کیفیت، نا مرغوب و در مواردی غیر بهداشتی را به فروش می رسانند. به هر جهت از نگاه مسئولین مترو دستفروشان و بخصوص متکدیان عامل مزاحم برای مسافرین در نظر گرفته شده و با آنان برخورد می شود. پلیس مترو اجناس این افراد را ثبت و ضبط می کند و یک صورت جلسه و تعهد از آنان گرفته می شود که دیگر در مترو دستفروشی نکنند. در مواردی نیز درصدی از اقلام و کالاها به فروشندگان اعاده می شود.
malihedargahi@yahoo.com
پرونده ی ملیحه درگاهی در سایت انسان شناسی و فرهنگ
http://www.anthropology.ir/node/5211